Qərarı “ 31 ” mart 2011-ci IL №3 Bakı şəhəri

“Ərizənin baxılmamış saxlanılması barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilməsi təcrübəsi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Ali  Məhkəməsi  Plenumunun   

Qərarı

 “ 31 ” mart 2011-ci il            № 3               Bakı şəhəri

 

Azərbaycan Respublikasında hüquq  və məhkəmə  islahatlarının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi  nəticəsində vətəndaşların  və hüquqi  şəxslərin  hüquq  və mənafelərinin müdafiəsi üçün real şərait yaranmışdır.  Məhkəmələr  tərəfindən mülki  mübahisələrin  vaxtında və  düzgün həll edilməsi vətəndaşların  və hüquqi  şəxslərin dövlətə  və məhkəmələrə  inamını  artırır, onlarda  hüquq  qaydalarına  əməl etməyə  məsuliyyət hissini yüksəldir. 

 

“Insan hüquqlarının və  əsas azadlıqlarının  müdafiəsi haqqında”  Konvensiyanın 6-cı maddəsinə müvafiq  olaraq  hər kəs, onun mülki hüquq və vəzifələri müəyyən edilərkən və ya ona qarşı hər hansı cinayət  ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış, müstəqil məhkəmə  vasitəsilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququna malikdir. Məhkəmələrə  daxil olan ərizələrin əsassız olaraq  baxılmamış saxlanılması  vətəndaşların və hüquqi şəxslərin məhkəmə müdafiəsi  hüquqlarının pozulmasına səbəb olur.

 

Ərizələrin baxılmamış  saxlanılması ilə əlaqədar  məhkəmə təcrübəsinin öyrənilməsi və  ümumiləşdirilməsi  göstərir ki, məhkəmələr  son vaxtlar  mülki işlərə  vaxtında  baxılmasına, məhkəmə sənədlərinin işdə iştirak edən şəxslərə  vaxtında çatdırılmasına və məhkəmə  aktlarının icraya  yönəldilməsinə diqqəti  artırmışlar. Lakin ərizənin  baxılmamış  saxlanılması barədə qərardad qəbul  edildikdə  vətəndaşların hüquqlarının və  mənafelərinin pozulması  ilə nəticələnən hallar da az deyildir. Hüquqi əsaslar olmadan ərizənin  baxılmamış saxlanılması, ərizə baxılmamış  saxlanıldıqda  qanunla müəyyən  edilmiş qaydada məhkəmə  iclasının keçirilməməsi, qəbul edilən qərardadın hüquqi  cəhətdən  əsaslandırılmaması, ərizələrin  baxılmamış saxlanılması barədə məsələnin qətnamə  ilə həll  edilməsi və s. bu kimi qanun pozuntularına hələ də təsadüf olunur. Ərizənin baxılmamış  saxlanılması barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən  düzgün  və eyni cür tətbiq edilməsi, vətəndaşların  və hüquqi şəxslərin hüquq və mənafelərinin  müdafiəsinin yaxşılaşdırılması, habelə vahid  məhkəmə təcrübəsinin  formalaşması məqsədilə Azərbaycan Respublikası  Ali Məhkəməsinin Plenumu 

Qərara aldı:
1.1. Məhkəmələrin  diqqətinə çatdırılsın ki, ərizənin baxılmamış saxlanılması Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsində (bundan sonra “MPM”) müəyyən edilmiş elə prosessual qaydadır ki, həmin qaydaya görə mülki işlər üzrə məhkəmə müdafiəsi hüququ həyata keçirildikdə hüquqi şərait imkan vermədiyi üçün qətnamə qəbul edilmədən məhkəmə baxışı başa  çatdırılır. İddianın  baxılmamış saxlanılmasına səbəb olan maneə aradan qaldırıldıqdan sonra maraqlı şəxs ümumi qaydada ərizə ilə məhkəməyə yenidən müraciət etmək hüququna malik olur.

 

1.2. Məhkəmələr  nəzərə almalıdırlar ki, məhkəməyə daxil olan ərizə Azərbaycan Respublikası  MPM-nin 153.1-ci maddəsinə əsasən hökmən  daxil olduğu gün  qeydiyyatdan  keçməlidir. Ərizə hakimin icraatına  verildikdən sonra iş üzrə materiallar Azərbaycan Respublikası MPM-nin 149-153-cü maddələrinin tələblərinə müvafiq olaraq məhkəmə baxışının hazırlıq mərhələsinə  qədər öyrənilməlidir. Qeyd edilən qaydalara əməl edilməməsi gələcəkdə ərizənin baxılmamış saxlanılması və ya icraata xitam verilməsinə əsas  yaradır. 

 1.3. Ərizənin baxılmamış saxlanılması bütün məhkəmə instansiyalarında iddia icraatı, xüsusi iddia icraatı və xüsusi icraat işlərinə baxıldıqda qanunvericilikdə müəyyən olunmuş xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla tətbiq edilir. Qarşılıqlı iddia ərizəsinin, iddia ərizəsində birləşən ayrı-ayrı tələblər üzrə ərizələrin, habelə müstəqil iddia tələbi irəli sürən üçüncü şəxslərin ərizələrinin baxılmamış saxlanılması istisna edilmir.

2. Məhkəmələrə izah edilsin ki, Azərbaycan Respublikası  MPM-nin 170 və 260-ci maddələrinə müvafiq olaraq  ərizənin baxılmamış saxlanılmasına yalnız qanunla müəyyən edilmiş qaydada keçirilən məhkəmə baxışında yol verilir. Ərizənin icraata qəbul edilməsi və işin məhkəmə baxışına hazırlanması mərhələlərində ərizənin baxılmamış saxlanılmasına yol verilmir.

3.Məhkəmələr nəzərə almalıdırlar  ki, Azərbaycan Respublikasının MPM-də ərizənin baxılmamış saxlanılmasının əsasları dəqiq müəyyən olunmuşdur.  Digər əsaslarla ərizənin baxılmamış saxlanılması yolverilməzdir.

4.1. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi kateqoriya işlər üçün mübahisənin qabaqcadan məhkəmədənkənar həll edilməsi qaydası müəyyən edilə bilər. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.1-ci maddəsinə görə həmin əsasla ərizənin baxılmamış saxlanılmasına yalnız o hallarda yol verilir ki,  bu ya qanunvericilikdə, yaxud da tərəflər arasında bağlanılmış müqavilə ilə həll edilmiş olur. Məsələn: Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 294-cü maddəsinin 2-ci hissəsinə görə kollektiv müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş hallarda müəssisələrdə həmkarlar təşkilatının nəzdində fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqanın yaradılması nəzərdə tutula bilər; Azərbaycan Respublikası MPM-nin 308-ci maddəsinə əsasən məhkəmə hüquqi əhəmiyyəti olan faktları o zaman müəyyən edə bilər ki, ərizəçi həmin faktları təsdiq edən lazımı sənədləri başqa qaydada ala bilməsin, yaxud itirilmiş sənədlərin bərpası mümkün olmasın; Azərbaycan Respublikası   MPM-nin 4.3-cü maddəsinə  görə əgər qanunla müəyyən  kateqoriya  iqtisadi  mübahisələr üçün  məhkəməyə qədər  nizamlama (pretenziya ) qaydası müəyyən olunarsa  və yaxud  bu, tərəflər arasında  müqavilə ilə nəzərdə  tutularsa, mübahisə  həmin  qaydaya  riayət  edildikdən sonra iqtisad  məhkəməsinin həllinə  verilə bilər. 

                           

4.2. Məhkəmələrə izah edilsin ki, məhkəmədənkənar həlli qaydası müəyyən edilmiş işlər üzrə ərizələr yalnız o hallarda baxılmamış saxlanıla bilər ki, həmin qaydanın tətbiq edilməsi imkanı itirilməmiş olsun. Əks halda ərizə baxılmamış saxlanılmalı deyil, Azərbaycan Respublikası MPM-nin 261.0.9-cu maddəsinə müvafiq olaraq işin icraatına xitam verilməlidir.

 

5.1. Məhkəmə ərizəni icraata qəbul etdikdə ərizəçinin fəaliyyət qabiliyyətli şəxs olmasına xüsusi diqqət verməlidir. Qanunda nəzərdə tutulan hallarda yetkinlik yaşına çatmayan şəxslər mülki, ailə, əmək, inzibati və digər hüquq münasibətlərindən əmələ gələn mübahisələr üzrə öz hüquq, azadlıq və qanunla qorunan mənafelərini məhkəmədə şəxsən müdafiə edirlər. Bu hallarda yetkinlik yaşına çatmayanların ərizələri onlar tam prosessual fəaliyyət qabiliyyətli olmadıqlarına görə baxılmamış saxlanıla bilməz.

5.2. Psixi vəziyyətinə görə şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinə malik olmaması yalnız məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qətnaməsi ilə müəyyən edildikdə ərizənin baxılmamış saxlanılması üçün əsas olur.

5.3. Plenum izah edir ki, Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.2-ci maddəsinnin tətbiqi ilə əlaqədar 2 hal fərqləndirilməlidir:1)Ərizənin fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxs tərəfindən verilməsi;2)Məhkəməyə ərizə verildikdən sonra ərizəçinin fəaliyyət qabiliyyətini itirməsi.Yalnız birinci halda ərizə baxılmamış saxlanılır. 2-ci hal Azərbaycan Respublikası MPM-nin 254.1.2 maddəsinə əsasən fəaliyyət qabiliyyətini itirmiş şəxs üzərində nümayəndə təyin edilənə kimi iş üzrə icraatın dayandırılması üçün əsasdır.     Qeyd etmək lazımdır ki, ərizənin fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılan şəxs tərəfindən verilməsi ərizənin baxılmamış saxlanılması əsaslarına daxil deyildir. 

6.1. Bütün fiziki və hüquqi şəxslər özlərinin qanunla qorunan hüquq və azadlıqlarını, eləcə də maraqlarını qorumaq məqsədi ilə yazılı şəkildə ərizə verməklə məhkəməyə müracıət etmək hüququna malikdirlər. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 149.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq iddia ərizəsi (ərizə,şikayət) müracıət edən şəxsin iradəsini müəyyənləşdirmək üçün şəxsən imza edilməlidir. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.3-cü maddəsinə əsasən ərizənin şəxsən imzalanmaması ərizənin baxılmamış saxlanılması üçün əsasdır. Ərizədə və işdə olan digər sənədlərdə məhkəməyə müraciət edən şəxsin imzasının fərqli olması ərizənin baxılmamış saxlanılması üçün əsas deyildir.

 6.2. Ərizə nümayəndə tərəfindən verildikdə ərizəyə nümayəndənin səlahiyyətini təsdiq edən etibarnamə əlavə edilməlidir.    Azərbaycan Respublikası MPM-nin 74.2-ci maddəsinə əsasən iddia ərizəsinin imzalanması və s. bu kimi səlahiyyətlər nümayəndəyə verilən etibarnamədə xüsusi göstərilməlidir. Həmin qaydaya əməl olunmaması ərizənin baxılmamış saxlanılması üçün qeyd-şərtsiz əsasdır. Məhkəmələrə izah edilir ki, qanunda nəzərdə tutulmuş hallardan başqa şəxslərin hüquq və mənafelərinin, yaxud dövlətin mənafeyinin müdafiəsi üçün şəxsin və ya orqanların ərizələrinə əsasən iş başlanıldıqda həmin şəxslərin ərizələri   MPM-nin 259.0.3 maddəsi qaydasında baxılmamış saxlanıla bilməz .

6.3. Məhkəmələrin diqqətinə çatdırılsın ki, ərizə səlahiyyəti  olmayan şəxs  tərəfindən verildikdə  və  bu vəziyyətdə  icraata qəbul  edildikdə məhkəmə prosesinin  sonrakı  mərhələlərində  iddiaçının  özünün  bilavasitə iştirak etməsi və iddia ərizəsini  müdafiə etməsi  MPM-nin 259.0.3-cü  maddəsində göstərilən  əsasla  ərizənin  baxılmamış  saxlanılmasını istisna etmir.

7.1. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.4-cü maddəsində müəyyən olunmuş əsasla ərizənin baxılmamış saxlanılmasına o hallarda yol verilir ki,başqa məhkəmənin və yaxud həmin məhkəmənin icraatında olan digər iş eyni tərəflər arasında, eyni predmet üzrə və eyni əsaslarla əlaqədar olsun. Bunlardan  hər hansı biri üzrə fərq olduqda həmin əsasla ərizə baxılmamış saxlanıla bilməz. Bu qayda cinayət  işlərində mülki iddianın olması, başqa iş üzrə iddia ərizəsinə eyni tələbin daxil edilməsi hallarına da aiddir.

7.2. Mübahisənin həlli ilə əlaqədar qanunvericilikdə alternativ aiddiyət (mübahisənin həllinin bir neçə orqana aid olması) müəyyən edilən hallarda eyni tərəflər arasında, eyni predmetə dair və eyni əsaslar üzrə işin nəinki məhkəmənin, habelə başqa səlahiyyətli orqanların icraatında olması da ərizənin  baxılmamış  saxlanılması üçün əsasdır.

8.1. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 29-cu maddəsinə müvafiq olaraq məhkəməyə aid olan mübahisə qanunla, beynəlxalq müqavilələrlə və yaxud tərəflərin sazişi ilə nəzərdə tutulan hallarda işdə iştirak edən şəxslərin yazılı razılığı ilə münsiflər məhkəməsinin həllinə verilə bilər.

8.2. Plenum qeyd edir ki, MPM-nin 29-cu maddəsində müəyyən olunmuş bütün hallarda deyil, MPM-nin 259.0.5 maddəsinə müvafiq olaraq tərəflər arasında mübahisənin münsiflər məhkəməsində baxılması üçün müqavilə bağlanıldıqda və işə mahiyyəti üzrə baxılmasından əvvəl mübahisənin məhkəmədə həll edilməsinə dair cavabdeh tərəfindən etiraz daxil olduqda ərizə baxılmamış saxlanılır. Bu zaman işdə iştirak edən digər şəxslər (üçüncü şəxslər) tərəfindən verilən etirazlar nəzərə alınmamalıdır.

9.1. Məhkəmələrə izah edilsin ki, Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.6-ci maddəsinə əsasən işə onların iştirakı olmadan baxmağı xahiş etməmiş tərəflər məhkəmə iclasına gəlmədikdə ərizə baxılmamış saxlanılır. Lakin, iddiaçı məhkəmənin birinci çağırışına gəlmədikdə cavabdeh isə işin mahiyyəti üzrə baxılmasını tələb etdikdə ərizənin baxılmamış saxlanılmasına yol verilmir. Cavabdehin iddiaçının iştirakı olmadan işə baxılmasını tələb etməsi onun məhkəməyə yazdığı ərizə ilə və yaxud məhkəmə iclası protokoluna imza edilməklə rəsmiləşdirilir.

9.2. Məhkəmələr nəzərə  almalıdırlar ki, qanunla  müəyyən  edilmiş qaydada işə  baxılmasının vaxtı və yeri barədə  xəbərdar edilmiş iddiaçı üzürsüz səbəbdən məhkəmə iclasına  gəlmədikdə  və buna görə  ərizə baxılmamış  saxlanıldıqda məhkəmə iddiaçının ərizəsi ilə icraatı təzələməyə və işə baxmağa haqlı  deyildir. Həmin şəxs ümumi qaydada  ərizə ilə  məhkəməyə müraciət  etməlidir.

10.Məhkəmələrə izah edilsin ki, qanuna, digər normativ hüquqi akta və yaxud müqaviləyə əsasən  bank və kredit müəssisəsi vasitəsi ilə alınmalı olduğu halda iddiaçı  cavabdehdən  borcun  alınması  barədə banka , yaxud  digər kredit  müəssisəsinə müraciət  etmişsə, iddiaçı iddia  ərizəsinə bank və yaxud kredit müəssisəsinə müracıət etməsi, həmin müəssisələr vasitəsilə borcun alınmasının qeyri-mümkün olması barədə sübutlar əlavə etməlidir. İddiaçının göstərilən qaydaya əməl etmədən məhkəməyə müraciət etməsi iddia ərizəsinin qəbulundan imtina olunması, ərizə qəbul edildikdə isə MPM-nin 259.0.8-ci  maddəsinə əsasən baxılmamış saxlanılması üçün əsasdır.

11. Azərbaycan Respublikası  MPM-nin 306.4-cü maddəsinə müvafiq  olaraq xüsusi icraat qaydasında işlərə baxılarkən məhkəməyə aid  hüquq  haqqında  mübahisənin  olduğu müəyyən  edilərsə, məhkəmə  ərizənin  baxılmamış saxlanılması barədə qərardad  çıxarır və maraqlı şəxslərə onların  ümumi  qaydada əsaslarla iddia  vermək  hüququnu  izah edir. Lakin  bu  qəbildən olan işlərə  iddia icraatı qaydasında  baxılması ərizənin baxılmamış  saxlanılması üçün əsas deyildir. 

12. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 170-ci maddəsinə əsasən iddiaçı iddia ərizəsini geri götürə bilər. MPM-nin 170 və 259.0.11-ci maddələrinin əlaqəli izahına görə bu əsasla ərizənin baxılmamış saxlanılması ərizə icraata qəbul ediləndən sonra işə mahiyyəti üzrə baxılana kimi mümkündür. İddiaçı tərəfindən  ərizənin geri götürülməsi mülki prosesin sərbəstlik prinsipinə uyğun olsa da cavabdeh işin mahiyyəti üzrə baxılmasını tələb etməyə haqlıdır. İddia ərizəsinin qaytarılması barədə ərizə verilsə də cavabdeh işin mahiyyəti üzrə həll olunmasını tələb etdikdə ərizə baxılmamış saxlanıla bilməz və mahiyyəti üzrə baxılmalıdır.

13. Məhkəmələrə xatırladılır ki, iddia ərizəsində (ərizədə, şikayətdə) Azərbaycan Respublikası MPM-nin 149-cu maddəsində müəyyən olunmuş məlumatlar  dəqiq göstərilməli və ərizəyə 150-ci maddədə göstərilən sənədlər əlavə edilməlidir. Məhkəməyə müracıət edən şəxs ərizənin qanunla müəyyən edilmiş  məzmununa əməl etmədikdə ərizə və ona əlavə olunmuş sənədlər geri qaytarılır. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 152.4 –cü maddəsinə müvafiq olaraq iddia ərizəsinin qaytarılması nöqsanlar aradan qaldırıldıqdan sonra ümumi qaydada məhkəməyə təkrar müracıət etməyə mane olmur. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 259.0.12 –ci maddəsinə müvafiq olaraq hakim iddia ərizəsində yol verilmiş nöqsanın aradan qaldırılması və yaxud zəruri sənədin ərizəyə əlavə edilməsi üçün ərizəçiyə vaxt verə bilər. Ərizəçi ona təyin olunan müddətdə işin mahiyyəti üzrə həll edilməsinə maneçilik törədən nöqsanları aradan qaldırmadıqda ərizə baxılmamış saxlanılır.

 14. Ərizə baxılmamış saxlanıldıqda məhkəmə baxışı qərardad qəbul edilməklə başa çatdırılır. Ərizənin qətnamə ilə baxılmamış saxlanılması yol verilməzdir.     Qərardadda ərizənin baxılmamış saxlanılması qanuna istinad edilməklə əsaslandırılmalı, onda işin baxılmasına mane olan halların necə aradan qaldırılması hökmən göstərilməlidir.

 15. İddianın təmin edilməsi üçün tədbirlər görüldükdə və ərizə baxılmamış saxlanıldıqda həmin tədbirlər ləğv edilməlidir. Qərardadda işdə iştirak edən şəxslər arasında məhkəmə xərclərinin bölünməsi məsələsi də həll edilə bilər. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 114.1.5-ci maddələrinə müvafiq olaraq ərizə baxılmamış saxlanıldıqda dövlət rüsumu ərizəçiyə qaytarılmalıdır.

16. Məhkəmələrə izah edilsin ki, Azərbaycan Respublikası MPM-nin169.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq hakim iddiaçının ərizəsində qoyduğu tələbləri ayrıca icraata ayırmağa haqlıdır. Ayrıca icraata ayrılması əvəzinə iddia ərizəsində göstərilən digər tələbin baxılmamış saxlanılması MPM-nin 259 –cu maddəsində müəyyən olunmuş əsaslara və qaydalara uyğun deyildir.

17. İddianın baxılmamış saxlanılması həmin iddia ilə məhkəməyə yenidən müraciət etməni istisna etmir. Azərbaycan Respublikası MPM-nin 260.4-cü maddəsinə əsasən maraqlı şəxs baxılmamış saxlanılmış iddia ilə məhkəməyə ümumi qaydada müracıət edə bilər. Bu zaman ümumi qaydada yeni iş açılmalıdır. Lakin ərizənin baxılmamış saxlanılması MPM-nin 259.0.6 və 259.0.7 –ci maddələrdə göstərilən əsaslarla əlaqədar olduqda, tərəflər məhkəmə iclasında iştirak etməmələri ilə əlaqədar üzürlü səbəblər göstərdikdə və bu barədə məhkəməyə sübutlar təqdim etdikdə məhkəmə tərəflərin vəsatətinə əsasən ərizənin baxılmamış saxlanılması barədə qərardadını  qanunla müəyyən edilmiş müddətdə ləğv edərək həmin işə mahiyyəti üzrə baxmağa haqlıdır. Bu zaman işin davamı əvvəlki işdə aparılır.

18 Ərizə baxılmamış saxlanıldıqda məhkəmə qəbul etdiyi qərardadda tərəflərin bu və ya digər maddi və yaxud prosessual hüquqlara malik olub-olmaması barədə fikir bildirməyə haqlı deyildir. Qərardadda  yalnız mövcud vəziyyətdə işə mahiyyəti üzrə baxmağın mümkün olmaması əsaslandırılmalıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən  ərizənin baxılmamış saxlanılması barədə məhkəmənin qərardadı istisnalıq mənasında deyil, təkzibedilməzlik mənasında hüquqi nəticələrə səbəb olur.

19. “Dövlət rüsumu haqqında” Azərbaycan Respublikası  Qanununun 8.4.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq iddianın baxılmamış  saxlanılması barədə  şikayətlərdən  dövlət rüsumu tutulmalıdır.

20. Bu qərarın qəbul edilməsi ilə əlaqədar “Ərizənin baxılmamış saxlanılması barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilməsi haqqında”Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun 1996-cı il 17 iyun tarixli , 2 saylı qərarı qüvvədən düşmüş hesab edilsin.  

Azərbaycan Respublikası  
Ali Məhkəməsinin sədri           Ramiz Rzayev