Qərib Məmmədov

 
12
Bu kitabı görkəmli torpaqşünas, ekoloq akademik Həsən Əlirza 
oğlu Əliyevin anadan olmasının 100 illik yubileyinə ithaf edirəm. 
 
G İ R İ Ş 
 
Torpaqşünaslıq – torpaqlar, onların  əmələgəlməsi (genezisi), quruluşu, tərkibi və xassələri; torpaqların 
coğrafi yayılmasının qanunauyğunluqları; torpağın əsas xassəsi olan münbitliyinin formalaşması və inkişafını 
müəyyən edən ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi; torpaqdan kənd təsərrüfatında və iqtisadiyyatın digər sahələrində 
səmərəli istifadənin yolları və torpaq örtüyünün kənd təsərrüfatında istifadəsi şəraitində dəyişkənliyi haqqında 
elmdir. 
Torpaqşünaslıq  elmi təlim kimi XIX əsrin sonlarında tanınmış rus alimləri V.V.Dokuçayev, P.A.Kostıçyev 
və N.M.Sibirtsevin əməyi nəticəsində formalaşmışdır. Azərbaycanda isə H.Ə.Əliyev, V.R.Volobuyev, 
M.E.Salayev, K.A.Ələkbərov, M.P.Abduyev, Ş.G.Həsənov, R.H.Məmmədov və başqalarının bu elmin 
inkişafında əməyi danılmazdır.  
 
Torpağa ilk elmi tərif V.V.Dokuçayev tərəfindən verilmişdir: “Dağ süxurlarının (fərqi yoxdur hansı) su, 
hava və müxtəlif növ canlı və cansız orqanizmlərin birgə fəaliyyəti nəticəsində təbii yolla dəyişdirilmiş“açıq” və 
ya xarici qatına torpaq deyilir”. O müəyyən etmişdir ki, yer səthindəki bütün torpaqlar “yerli iqlimin, bitki və 
heyvan orqanizmlərinin, ana dağ süxurların tərkib və quruluşunun,  ərazinin relyefinin və    nəhayət, ölkənin 
yaşının olduqca mürəkkəb qarşılıqlı    təsiri”  nəticəsində yaranmışdır.V.V.Dokuçayevin bu ideyaları torpağın 
ətraf mühitlə daim maddə və enerji mübadiləsi və qismən qapalı bioloji dövran vasitəsilə qarşılıqlı təsirdə olan 
biomineral (“biokos”) dinamik sistem kimi dərk edilməsində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. 
Torpağın əsas xassəsi münbitliyidir. Münbitlik torpağın bitkini normal yaşaması və məhsul yetirməsindən 
ötrü qida elementləri və su, onun  kök sistemini hava və istiliklə təmin etmək qabiliyyətidir. V.R.Vilyamsın qeyd 
etdiyi kimi, torpağı dağ süxurundan fərqləndirən məhz bu əhəmiyyətli keyfiyyəti onu “yer kürəsinin quru 
səthinin bitkiyə məhsul verməyə qabil olan üst horizontu kimi təyin edir”.  
Torpaq və torpaq örtüyünün inkişafı, həmçinin münbitliyinin formalaşması, torpaqəmələgəlmənin təbii 
amillərinin ahəngi və insan cəmiyyətinin müxtəlif təsirləri ilə, onun məhsuldar qüvvələrinin, iqtisadi və sosial 
şəraitlərinin inkişafı ilə çox sıx bağlıdır (Q.Ş.Məmmədov, 2007). 
Torpaqəmələgəlmədə canlı orqanizmlərin, ilk növbədə yaşıl bitkilərin və mikroorqanizmlərin xüsusi rolu 
var. Onların fəaliyyətinin təsiri altında dağ süxurlarının torpağa çevrilməsi və münbitliyinin formalaşması ilə 
bağlı  əhəmiyyətli proseslər, o cümlədən bitki qidasının  əsasını  təşkil edən küli elementlərin və azot 
birləşmələrinin konsentrasiyası, üzvi maddələrin sintezi və parçalanması, bitkilərin və mikroorqanizmlərin həyat 
fəaliyyətinin məhsulları ilə dağ süxurlarının mineral birləşmələrinin qarşılıqlı  təsiri və s. baş verir. 
Torpaqəmələgəlmənin bioloji mahiyyətinin dərk edilməsində V.R.Vilyams və V.İ.Vernadskinin xüsusi 
xidmətləri olmuşdur. 
İqlim şəraitinin, bitki örtüyünün, dağ süxurlarının və relyefin müxtəlifliyi və ayrı-ayrı ərazilərin yaşındakı 
fərqlər torpaqların təbiətdə müxtəlifliyini  şərtləndirir. Onların yayılmasının cöğrafi qanunauyğunluqları 
torpaqəmələgətirən amillərin ahəngi ilə müəyyən olunur. Yer kürəsi və onun ayrı-ayrı materikləri üçün bu
 
qanunauyğunluqlar  iqlim və bitki örtüyünün zonal dəyişikliyi ilə  əlaqədardır. Bu cəhət torpaqların üfüqi və 
şaquli zonallıq qanununa uyğun inkişafında özünü göstərir. Kiçik ərazilərin torpaq örtüyünün xüsusiyyətləri ilk 
növbədə relyefin, ana süxurun tərkib və xassələrinin torpağın iqliminə, bitki və torpaqəmələgəlməyə təsiri ilə 
bağlıdır. 
Özünün xüsusi keyfiyyəti sayəsində torpaq üzvi aləmin həyatında mühüm rol oynayır. Landşaftın həm 
məhsulu və  həm də elementi – xüsusi təbiət cismi olmaqla, o, yer kürəsi təbiətinin inkişafında  əhəmiyyətli 
mühit kimi çıxış edir. 
Atmosfer, biosfer, hidrosfer və litosfer ilə fasiləsiz maddə və enerji mübadiləsi halında olan torpaq örtüyü 
bütün bu sferalar arasında Yerdə  təşəkkül tapmış  və  özünün çoxçeşidli formalarında həyatın inkişaf və 
mövcudluğu üçün zəruri olan müvazinətin  saxlanmasında əvəzsiz şərt kimi çıxış edir. 
Münbitlik xassəsinə malik olmaqla torpaq kənd təsərrüfatında  əsas istehsal vasitəsi kimi çıxış edir. 
Torpaqdan istehsal vasitəsi kimi istifadə etməklə, insan torpaqların xassələrinə, rejimlərinə  və münbitliyinə, 
həmçinin torpaqəmələgəlməni müəyyən edən təbii amillərə bilavasitə  təsir etməklə torpaqəmələgəlməni 
əhəmiyyətli dərəcədə  dəyişir; meşələrin salınması  və  qırılması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi təbii 
bitkiliyin görkəmini, qurutma və suvarma isə  ərazinin nəmlik rejimini dəyişir və s. Torpağın becərilməsi, 
gübrələrin tətbiqi və kimyəvi meliorasiya tədbirləri (əhəngləmə, gipsləmə və s.) də torpaqlara az təsir göstərmir. 
Nəticə etibarilə, torpaq  təkcə insan əməyinin tətbiq predmeti deyil, eyni zamanda bu əməyin məhsuludur. 
Beləliklə, torpaqşünaslıq torpağı xüsusi təbiət cismi kimi, istehsal vasitəsi kimi, insan əməyinin tətbiq  və 
akkumulyasiya edildiyi predmet kimi, həmçinin müəyyən dərəcədə bu əməyin məhsulu kimi öyrənir. 
Kənd təsərrüfatında  əsas istehsal vasitəsi kimi torpaq aşağıdakı mühüm xüsusiyyətləri ilə  səciyyələnir: 
torpaq  əvəzedilməzdir; torpaq məhduddur, yəni onu böyütmək, çoxaltmaq, artırmaq olmaz; torpağın yerini 

---

 
13
dəyişmək olmaz; torpağa məxsus xüsusiyyət yalnız onun münbitliyidir. Bu xüsusiyyətlər torpaq resurslarına son 
dərəcə diqqətli yanaşmağı və daim torpaqların münbitliyinin artırılması qayğısına qalmağı tələb edir. 
Torpaqşünaslıq bir çox məsələləri  əhatə edən təbii-elmi təlimdir. Torpaqşünaslığın təmasda olduğu və 
metodlarından geniş istifadə etdiyi fundamental elmlərə fizika, kimya, riyaziyyat,  daim nəzəri mübadilə halında 
olduğu elmlərə isə  təbiət, kənd təsərrüfatı  və iqtisadi elmləri aiddir. Sonunculara geoloji-coğrafi tsiklə 
(mineralogiya və petroqrafiya ilə birgə geologiya, hidrogeologiya, fiziki coğrafiya, geobotanika, 
biogeosenologiya), aqrobioloji tsiklə (biologiya, mikrobiologiya, biokimya, aqrokimya, bitki fiziologiyası, 
bitkiçilik,  əkinçilik, çəmənçilik, meşəçilik) və  nəhayət aqrar – iqtisadi tsiklə (siyasi-iqtisad, kənd təsərrüfatı 
iqtisadiyyatı, yerquruluşu və s.) daxil olan elmlər aid edilir. 
Torpaqşünaslığın ən çox əhəmiyyət kəsb edən bölmələri aşağıdakılardır: torpağın formalaşması və inkişafı 
(genezisi) haqqında təlim; torpaq örtüyünün ətraf mühitlə (torpaq coğrafiyası) qarşılıqlı  əlaqədə olan bütöv 
məkan törəməsi olması haqqında təlim; torpaq və torpaq örtüyünün münbitliyi və onun aqrotexniki və 
meliorativ metodlarla tənzim edilməsinin prinsipləri haqqında təlim. 
Torpaqşünaslığın tərkibində adı  çəkilən  əsas bölmələrlə yanaşı, onun torpaq kütləsinin xassələri  əsasında 
fundamental bölmələri (torpaq fizikası, torpaq kimyası, torpaq biologiyası) və torpaq və torpaq örtüyündən 
istifadənin tətbiqi bölmələri (aqronomik torpaqşünaslıq, meşə torpaqşünaslığı və s.) də mövcuddur. Bu tətbiqi 
bölmələr torpaqşünaslığın ümumi nəzəriyyəsinin inkişafına böyük təsir göstərir, belə ki, ilkin materialların geniş 
mənbəyi və nəzəri konsepsiyaların yoxlanmasının bazasını təşkil edir. 
Torpaqların təsnifatı xüsusi bölmə  təşkil edir. O, bütün bölmələrin materiallarından istifadə edilməklə 
qurulur. Torpaqların təsnifatı torpaqların kartoqrafiyası, torpaqların münbitliyinin səciyyəsi və kompleks 
qiymətləndirilməsi, ölkənin vahid torpaq kadastrının hazırlanmasından və riyazi analizindən ötrü torpaq 
məlumatlarının toplanması üçün vahid taksonomik sistem təşkil edir.  
Bir halda ki, torpaq və torpaq örtüyünün başqa elmlər və cəmiyyət həyatının müxtəlif tərəfləri ilə qarşılıqlı 
əlaqəsi çox müxtəlifdir, torpaqların vahid (baza) təsnifatı ilə yanaşı torpaqların sahə  və regional təsnifatı  və 
qruplaşdırılması da zəruridir. 
Torpaqların formalaşması  və inkişafını, onun tərkib və xassələrini öyrənməkdən ötrü torpaqşünaslıq elmi 
geniş  tədqiqat metodları sisteminə malikdir. Torpaqşünaslıq bu zaman kimya, fizika və başqa elmlərin 
nailiyyətlərindən də geniş istifadə edir. 
Torpaqşünaslıqda tədqiqat metodları aşağıdakılardan ibarətdir: 
Müqayisəli – coğrafi metod. Bu metodun əsasında torpaqların torpaqəmələgətirən amillərlə  əlaqədə 
öyrənilməsi, yəni bir tərəfdən torpaqlarla, onların xassə  və  tərkibləri, digər tərəfdən torpaqlarla cəm halda 
torpaqəmələgətirən amillər arasında korelyativ əlaqənin aşkarlanması durur. Bu metod torpaqların 
kartoqrafiyasında daha geniş istifadə olunur. 
Müqayisəli – analitik metod. Bu metod kimyəvi, fiziki-kimyəvi, fiziki və başqa analiz metodları 
sistemlərinin tətbiqi ilə torpaq nümunələrinin tərkib və xassələri haqqında mühakimə yeritməyə imkan verir. 
Stasionar metod. Bu metod çöl şəraitində torpaq prosesləri və rejimlərinin öyrənilməsinə xidmət edir. 
Modelləşdirmə metodu. Bu metod torpaqda baş verən proses və rejimləri modelləşdirməyə imkan verir. Bu 
metod əsasında ayrı-ayrı torpaqların torpaq-ekoloji göstəriciləri əsasında onların ekoloji modelləri qurulur. 
Relyefin plastikası metodu. Bu metod əsasında böyük və orta miqyaslı (1:100000, 1:50000) topoqrafik 
əsasda torpaqların ekoloji qiymət xəritələri tərtib edilir. Bu zaman xüsusi texnologiya əsasında topoqrafik 
xəritədən relyefin plastikası çıxarılaraq, bu yeni əsas üzərində torpaq konturları yerləşdirilir. 
Müqayisəli qiymətləndirmə (bonitirovka) metodları. Bu metod torpaqşünaslıqda xüsusi elmi-praktiki 
istiqamət olan torpaqların bonitirovkası zamanı istifadə olunur. Bu metod əsasında torpaqların daxili diaqnostik 
göstəriciləri (humus, azot, fosfor, kalium, udulmuş əsasların cəmi və s.) əsasında onların müqayisəli qiymətləri - 
bonitet balları tapılır. 
Kənd təsərrüfatının təşkili,  əkin dövriyyəsinin, gübrələmə sistemlərinin tətbiqi,  ərazinin qurulmasına və 
torpaqların meliorasiyasına dair layihələrin işlənməsi, həmçinin kənd təsərrüfatı texnikasının, bitki növlərinin 
seçilməsi torpaq haqqında biliklərə istinad edir.  
Azərbaycan Respublikası  zəngin torpaq ehtiyatlarına malikdir. Onun ərazisində dağ-çəmən, qonur dağ-
meşə, qəhvəyi dağ-meşə, qaratorpaq, sarı,  şabalıdı, çəmən-boz, boz-qonur və s. torpaqlar yayılmışdır. Bu 
torpaqların  münbitlik xassələri bir sıra qiymətli kənd təsərrüfatı – çay, pambıq, üzüm, taxıl, sitrus, tərəvəz, 
meyvə və bostan bitkilərini yetişdirməkdən ötrü olduqca əlverişlidir. Yüksək aqrotexnikanın tətbiqi və intensiv 
suvarma  şəraitində bu torpaqlardan rekord məhsul  əldə etmək mümkündür. Lakin Azərbaycanın torpaq 
sərvətindən
 
səmərəli istifadə etmək üçün torpağın  xassə  və rejimləri haqqında hərtərfli və dərin biliyə malik 
olmaq lazımdır. Torpaq örtüyünün müxtəlif xarakterli antropogen amillərin təsirləri altında dəyişilməsi 
haqqında proqnozların olması da əhəmiyyətlidir. 
Araşdırmalar göstərir ki, son onilliklərdə torpaq və ekoloji qanunları  nəzərə almadan insanın təbii 
komplekslərə geniş miqyasda müdaxiləsi planetimizin hər yerində, həmçinin Azərbaycanın çox böyük 
ərazilərində torpaq örtüyünün deqradasiyasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, yüksək və orta dağlıq ərazilərdə, yay 

---