Qərib Məmmədov



Yüklə 22,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/190
tarix11.04.2018
ölçüsü22,9 Kb.
#36900
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   190

 
17
münbitliyinin müqayisəli qiymətləndirilməsinin təbii-tarixi prinsipini, “Bizim bozqırlar əvvəllər və indi” (1892) 
əsərində isə bozqırların simasının dəyişdirilməsindən, torpaqların su rejiminin yaxşılaşdırlmasından və 
quraqlığa davamlı bozqır əkinçiliyinin yaradılmasından ötrü tədbirlərin hazırlanmasını nəzərdən keçirir.  
V.V.Dokuçayev tərəfindən təbiətin yalnız ayrı-ayrı amil və hadisələrini deyil, onlar arasında qanunauyğun 
əlaqənin öyrənilməsinin zəruriliyi müddəası da irəli sürülmüşdür. O yazırdı ki, indiyə kimi “başlıca olaraq ayrı-
ayrı cisimlər – minerallar, dağ süxurları, bitki və heyvanlar – və hadisələr, alov (vulkanizm), su, yer, hava 
öyrənilmişdir, lakin onların münasibəti, qüvvələr, cisimlər və hadisələr arasında, canlı  və cansız təbiət 
arasında, bitki, heyvanat və mineral səltənətlər arasında mövcud olan genetik bağlılıq və həmişə qanunauyğun 
olan əlaqə öyrənilməmişdir. Məhz bu münasibətlər, bu qanunauyğun qarşılıqlı təsirlər təbiətin dərk edilməsinin 
mahiyyətini təşkil edir” (1899). Onun canlı  və cansız təbiət arasında  qanunauyğun  əlaqənin mövcud olması 
müddəası  təbii zonalar haqqında təlimin yaranmasına səbəb oldu. 
Təbii zonalar haqqında təlim təkcə torpaqşünaslığın deyil, bir-birinə çox yaxın elmlərin –geobotanika, fiziki 
coğrafiya, meşəçilik və geokimyanın sonrakı inkişafına güclü təsir göstərdi. 
V.V.Dokuçayev  şimal yarımkürəsi torpaqlarının təsnifat sxemini hazırlamışdı. Həmin sxemdə, hər biri 
müəyyən qrup torpaqların yayılması, aşınma prosesləri, qrunt, iqlim şəraiti, bitki və heyvanat aləmi,  relyefin 
xüsusiyyətləri ilə  səciyyələnən beş coğrafi zona (boreal, tayqa, qaratorpaq, areal, laterit) ayrılmışdı. 
V.V.Dokuçayev torpaqşünaslığın əsaslarını yaratmış, tədqiqat metodlarını işləmiş, torpaqəmələgəlmənin bir çox 
qanunauyğunluqlarını müəyyən etmiş  və torpağın effektiv münbitliyinin artırılmasına xidmət edən bir sıra 
praktiki tədbirləri təklif kimi irəli sürmüşdür. 
Torpaq haqqında təlim geologiya, geokimya, mineralogiya, geobotanika, meşəçilik,  əkinçilik, bitkiçilik
fiziki coğrafiya kimi elmlərin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 
V.V.Dokuçayev 225 çap vərəqi həcmində çox böyük ədəbi irs qoymuşdur. Onun “Rus qaratorpaqları” 
(1883), “Təbii zonalar haqqında təlimə dair” (1899), “Nijneqorod quberniyası torpaqlarının qiymətlən-
dirilməsinə dair
 
materiallar” (1884-1886), “Poltava quberniyası torpaqlarının qiymətləndirilməsinə dair 
materiallar” (1889-1894), “Bizim bozqırlar əvvəllər və indi” (1892) əsərləri daha məşhurdur. 
V.V.Dokuçayevin çoxsaylı  şagirdləri və ardıcılları arasında N.M.Sibirtsevin (1860-1900) işləri daha çox 
seçilir. O, torpaqşünaslığa dair ilk dərsliyin müəllifi olmuş, V.V.Dokuçayevin torpaq haqqında təliminin 
əsaslarını sistemləşdirmiş  və inkişaf etdirmişdir. N.M.Sibirtsev müxtəlif iqlim və relyef şəraitlərində bitki və 
dağ süxurlarının qarşılıqlı təsirini ön plana çəkməklə torpağın tərifini vermiş, torpaqəmələgətirən amilləri biotik 
və abiotik olmaqla iki qrupa ayırmış, torpaqların təsnifatını  dəqiqləşdirmış, torpaqların zonal, interzonal və 
azonal bölgüsünü müəyyən etmiş, “torpaq cinsi” anlayışını irəli sürmüş  və V.V.Dokuçayevin quraqlıqla 
mübarizəyə dair işlərini davam etdirmişdir. 
V.V.Dokuçayev məktəbinin inkişafı ilə eyni vaxtda rus alimi P.A.Kostıçev (1845-1895) tərəfindən də 
torpaqlar öyrənilirdi. O, aqronomik torpaqşünaslığın elmi əsaslarını yaratmış və torpaşünaslıqla əkinçiliyi bir-
birinə bağlayan bir sıra əhəmiyyətli nəzəri ümumiləşdirmələr aparmışdı. P.A.Kostıçyev torpağın əmələgəlməsi 
ilə bitkinin həyatı arasında sıx əlaqənin olduğunu qeyd edir və torpağı “ bitkinin əsas kök kütləsinin yayıldığı 
yerin üst qatı” kimi təyin edirdi. 
O, bitki qalıqlarının torpaqda parçalanması  və bu prosesdə mikroorqanizmlərin rolunun öyrənilməsi 
sahəsində böyük işlər görmüşdür. Bu tədqiqatlar torpaqda üzvi maddələrin öyrənilməsi ilə bağlı sonrakı işlərə 
güclü təsir etmişdir. P.A.Kostıçyev torpağın münbitliyində suyadavamlı aqreqatların  əhəmiyyətli rolunu və 
onun  əmələgəlməsində humusun iştirakını göstərmişdir. O, aqrotexnikanın bütün üsullarını torpağın xassələri  
və iqlim şəraitinin xüsusiyyətləri ilə  əlaqələndirməyi tövsiyə edirdi. P.A.Kostıçyev “Rusiyanın qaratorpaq 
vilayətinin torpaqları”  əsərində qara torpaqlarda və onunla yanaşı mövcud olan torpaqlarda humus-
əmələgəlmənin xüsusiyyətələrini nəzərdən keçirmiş  və torpaqəməlgəlmə proseslərinin elmi analizindən irəli 
gələrək onların münbitliyinin artırılmasından ötrü tədbirlər sistemi irəli sürmüşdür. 
Elmi genetik torpaqşünaslığın yaradılmasını müəyyən etmiş  V.V.Dokuçayev, P.A.Kostıçyev və 
N.M.Sibirtsevin fəaliyyəti ilə bağlı dövr, tarixə dokuçayev dövrü adı altında daxil olmuşdur.  
8. Torpaq haqqında Dokuçayev təliminin intensiv inkişafı, onun differenisasiyası  və torpaqşünaslıq 
daxilində müxtəlif istiqamətlərin yaranması  mərhələsi. Rus torpaqşünaslığının inkişafında yeni mərhələ XX 
əsrin ilk illərində, kənddə kapitalist münasibətlərinin yüksəlişi, təbəqələşmənin yaranması və kəndlilərin şərqə 
köçürülməsi ilə başlayır. Dokuçayev metodlarından istifadə etməklə geniş miqyasda torpaq tədqiqatları aparılır, 
Rusiyanın Avropa hissəsinin bir sıra quberniyalarının torpaq zemstvalarının Baş köçürmə idarəsinin maliyyə 
dəstəyi ilə Rusiyanın Asiya hissəsində kəndlilərin köçürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş rayonlara ekspedisiyalar 
təşkil olunur. Bu tədqiqatlarda K.D.Qlinka, L.İ.Prasolov, S.S.Nestruyev, B.B.Polınov, N.A.Dimo və başqaları 
iştirak edirdilər. 
Qeyd edilən tədqiqatların səciyyəvi xüsusiyyəti – torpaqların genezisinin, təsnifat və nomenklaturasının 
izahında regional yanaşmaya üstünlük verilməsi idi. Bu zaman Regional torpaq məktəbləri yaranırdı. Eyni 
zamanda torpaqəmələgəlmə
 
prosesinin mahiyyətini açmaq və torpaqların su xassələrini öyrənmək məqsədilə 
torpaqların hərtərəfli kimyəvi və fiziki-kimyəvi tədqiqi aparılırdı. 


Yüklə 22,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   190




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə