24
Örtüyü Strukturu (TÖS) nəzəriyyəsinin Azərbaycanda inkişaf etdirilməsini elmi zəruriyyət kimi ortaya qoyurdu.
1:200000 miqyasında
relyefin plastika xəritəsi, həmin miqyasda Torpaq örtüyü strukturu xəritəsi və nəhayət,
həmmüəlliflərin (V.R.Volobuyev, Q.Ş.Məmmədov) iştirakı ilə 1:600000 miqyasında Azərbaycanın torpaq
xəritəsi tərtib edilmişdir. Sonrakı illərdə Q.Ş.Məmmədovun rəhbərliyi altında Acınohur, Lənkəran, Abşeron,
Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı və digər zona və regionların 1:100000 və 1:50000 miqyasında
relyefin
plastika metodu əsasında torpaq örtüyü strukturu xəritələri tərtib edilmişdir.
Bu
dövrün
əhəmiyyətli cəhəti idi ki, tədqiqatçılar öz axtarışlarında ənənəvi bonitirovkanın ümumi
müddəaları ilə hesablaşaraq ona metodiki yeniliklər gətirməyə çalışırdılar. Belə ki, torpaqların bonitet balları
tapılarkən torpaq-ekoloji indeks (TEİ) və digər riyazi düsturlardan istifadə olunması (M.M.Əsgərova, 1990;
A.B.Cəfərov, 1991), torpaq örtüyü strukturunun qiymətləndirmədə qiymət və təshih əmsalları kimi götürülməsi
(H.M.Hacıyev, 1990; Ş.İ.İsgəndərov, 1991), torpaq örtüyünü ekoloji cəhətdən qiymətləndirməklə torpaqların
bonitirovkasının ekoloji problemlərə cəlb edilməsi (Q.Ş.Məmmədov,1991) bu dövrün tədqiqatları üçün
səciyyəvi idi. Keçmiş sovetlər ölkəsində, o cümlədən Azərbaycanda torpaq münbitliyinin aqroekoloji və ekoloji
modellərinin işlənməsinə ilk dəfə 1985-ci ildə Q.Ş.Məmmədov başlamışdır. İlk vaxtlar torpağın münbitlik
modeli ilə bağlı tədqiqatları konseptual səciyyə daşımış, respublikanın əsas
torpaq tiplərini və
aqroekosistemlərini əhatə etmişdir. Sonrakı illər ayrı-ayrı regionlarda müəllifin rəhbərliyi ilə çay
(S.Z.Məmmədova, C.Ə.Şabanov), sitrus (L.C.Qasımov), pambıq (M.M.Əsgərova, K.Q.Nuriyeva), taxıl
(A.B.Cəfərov, M.Ə.Yusifov), üzüm (M.M.Yusifova), zeytun (S.B.Rəcəbova), yem (A.Həsənova,
M.Ə.Bayramov), meşə (N.A.İsmayılova), tərəvəzaltı (N.Ə.Sultanova) torpaqların regional aqroekoloji və
ekoloji modelləri tərtib edilmişdir. 90-cı illərdə Q.Ş.Məmmədov tərəfindən torpaqların aqroekoloji (ekoloji)
münbitlik modelinin praktikada tətbiqini asanlaşdırmaq, onun əsasında torpaqların münbitliyini qorumaq və
onun geniş təkrar artımını həyata
keçirmək, o cümlədən münbitliyin artırılmasına xidmət edən layihələrin
hazırlanmasını asanlaşdırmaq məqsədilə onu vahid formada, yəni «münbitliyin ekoloji pasportu» formasında
işlənilməsi təklif edilmiş və bu təklif praktikada öz tətbiqini tapmışdır.
Müəllifin araşdırmalarının nəticəsi kimi, həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində torpaq
üzərində ekoloji
monitorinqin təşkilinin proqramı işlənmişdir. Bu proqram əsasında torpaq monitorinqinin əsas vəzifələri
müəyyən edilmişdir. Torpaq üzərində ekoloji monitorinqin təşkilinin ən əhəmiyyətli nəzəri və praktiki
məsələlərindən biri də müşahidələr üçün sahələrin seçilməsidir. Proqrama uyğun olaraq Q.Ş.Məmmədov
tərəfindən respublikamızda 40 çay hövzəsi daxilində ekoloji bölgələrin – suayrıcı, tranzit və akkumulyasiya
sahələrinin ayrılması və bu sahələr daxilində ekoloji nəzarətin – monitorinqin təşkili təklifi irəli sürülmüşdür.
Əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi bu dövrdə də şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqların
tədqiqi və
meliorasiyası torpaqşünas alimlər və melioratorlar qarşısında duran bir nömrəli problem hesab edilirdi.
Meliorasiya sahəsində əsas araşdırmalar respublika ərazisində yayılmış torpaqların şorlaşma dərəcəsinin
müəyyən edilməsinə, şorlaşma və şorakətləşməyə məruz qalmış torpaqların genezisinin, diaqnostikasının
öyrənilməsinə, meliorativ rayonlaşdırmanın əsas
prinsiplərinin işlənməsinə, şorlaşmış torpaqların meliorasiya
üsullarının hazırlanmasına, meliorasiya olunmuş torpaqlardan istifadə dövründə baş verən dəyişikliklərin
öyrənilməsinə yönəldilmişdir. Bu tədqiqat işləri akademik V.Volobuyev, M.Abduyev, İ.İsgəndərov, Y.Sultanov,
Q.Əzizov və başqa mütəxəssisilər tərəfindən aparılmışdır.
Su-duz balansı tədqiqatları əsasında meliorasiya olunan torpaqlarda baş verən dəyişikliklər öyrənilmiş, su-
duz rejiminin proqnozlaşdırılmasına, tənzimlənməsinə və optimallaşdırılmasına xidmət edən bir sıra
riyazi
modelləri işləməyə imkan vermişdir. Kür-Araz ovalığı torpaqlarının bütövlükdə və həmçinin ayrı-ayrı zonalar
(Şirvan, Muğan, Mil və Qarabağ) üzrə müxtəlif miqyasda duzluluq xəritələri hazırlanmışdır.
Keçən əsrin 60-80-ci illərində respublikada genetik torpaqşünaslığın müstəqil qolu kimi inkişaf etdirilən
Torpaq ekologiyası və energetikası təliminin (V.Volobuyev) əsası qoyulur. Eksperimental və ümumiləşdirilmiş
tədqiqatlara istinad edilərək V.Volobuyev və onun şagirdləri tərəfindən torpaq-bitki-atmosfer sistemində gedən
proseslərin qanunauyğun əlaqəsi müəyyənləşdirilmişdir. Bu tədqiqatların nəticələri “Dünyanın torpaqları
sistemi” və başqa monoqrafiyalarda öz əksini tapmışdır.
Zonal torpaqlarda 80-90-cı illərdə çoxillik kompleks tədqiqatlar, o cümlədən stasionar şəraitdə mövsümi və
çoxillik müşahidələr aparılmış və bu tədqiqatlar nəticəsində ayrı-ayrı torpaqların hidrotermik
rejiminin mövsümi
dinamikası, mikroorqanizmlərin fəaliyyəti, pH, fitokütlənin məhsuldarlığı, üzvi maddələrin toplanması,
parçalanması və transformasiyası, torpağın fermentativ fəallığı, humus birləşmələrinin, ilk növbədə amin
turşularının keyfiyyət və kəmiyyət tərkibi öyrənilmişdir. Torpaqların fermentativ fəallığının dinamikasına
ekoloji amillərin müxtəlif nisbətlərinin təsiri müəyyən edilmişdir (B.Həsənov, X.Həsənov, Ç.Cəfərova və
başqaları).
İlk dəfə olaraq ərazinin relyef şəraiti - plastikası nəzərə alınmaqla Azərbaycan respublikasının 1:600000
miqyasında torpaq xəritəsi hazırlanmış, Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuşdur (1991).
Azərbaycanın iri kənd təsərrüfatı və meliorativ obyektləri torpaqlarının
fiziki xassələri, su-hava və
temperatur rejimi R.Məmmmədov tərəfindən 60-cı illərin sonlarından başlayaraq 90-cı illərin ortalarına kimi
intensiv şəkildə tədqiq edilmişdir. Bu tədqiqatlar nəticəsində torpaqların fiziki konstantlarının xəritə-sxemləri