Qərib Məmmədov

 
13
dəyişmək olmaz; torpağa məxsus xüsusiyyət yalnız onun münbitliyidir. Bu xüsusiyyətlər torpaq resurslarına son 
dərəcə diqqətli yanaşmağı və daim torpaqların münbitliyinin artırılması qayğısına qalmağı tələb edir. 
Torpaqşünaslıq bir çox məsələləri  əhatə edən təbii-elmi təlimdir. Torpaqşünaslığın təmasda olduğu və 
metodlarından geniş istifadə etdiyi fundamental elmlərə fizika, kimya, riyaziyyat,  daim nəzəri mübadilə halında 
olduğu elmlərə isə  təbiət, kənd təsərrüfatı  və iqtisadi elmləri aiddir. Sonunculara geoloji-coğrafi tsiklə 
(mineralogiya və petroqrafiya ilə birgə geologiya, hidrogeologiya, fiziki coğrafiya, geobotanika, 
biogeosenologiya), aqrobioloji tsiklə (biologiya, mikrobiologiya, biokimya, aqrokimya, bitki fiziologiyası, 
bitkiçilik,  əkinçilik, çəmənçilik, meşəçilik) və  nəhayət aqrar – iqtisadi tsiklə (siyasi-iqtisad, kənd təsərrüfatı 
iqtisadiyyatı, yerquruluşu və s.) daxil olan elmlər aid edilir. 
Torpaqşünaslığın ən çox əhəmiyyət kəsb edən bölmələri aşağıdakılardır: torpağın formalaşması və inkişafı 
(genezisi) haqqında təlim; torpaq örtüyünün ətraf mühitlə (torpaq coğrafiyası) qarşılıqlı  əlaqədə olan bütöv 
məkan törəməsi olması haqqında təlim; torpaq və torpaq örtüyünün münbitliyi və onun aqrotexniki və 
meliorativ metodlarla tənzim edilməsinin prinsipləri haqqında təlim. 
Torpaqşünaslığın tərkibində adı  çəkilən  əsas bölmələrlə yanaşı, onun torpaq kütləsinin xassələri  əsasında 
fundamental bölmələri (torpaq fizikası, torpaq kimyası, torpaq biologiyası) və torpaq və torpaq örtüyündən 
istifadənin tətbiqi bölmələri (aqronomik torpaqşünaslıq, meşə torpaqşünaslığı və s.) də mövcuddur. Bu tətbiqi 
bölmələr torpaqşünaslığın ümumi nəzəriyyəsinin inkişafına böyük təsir göstərir, belə ki, ilkin materialların geniş 
mənbəyi və nəzəri konsepsiyaların yoxlanmasının bazasını təşkil edir. 
Torpaqların təsnifatı xüsusi bölmə  təşkil edir. O, bütün bölmələrin materiallarından istifadə edilməklə 
qurulur. Torpaqların təsnifatı torpaqların kartoqrafiyası, torpaqların münbitliyinin səciyyəsi və kompleks 
qiymətləndirilməsi, ölkənin vahid torpaq kadastrının hazırlanmasından və riyazi analizindən ötrü torpaq 
məlumatlarının toplanması üçün vahid taksonomik sistem təşkil edir.  
Bir halda ki, torpaq və torpaq örtüyünün başqa elmlər və cəmiyyət həyatının müxtəlif tərəfləri ilə qarşılıqlı 
əlaqəsi çox müxtəlifdir, torpaqların vahid (baza) təsnifatı ilə yanaşı torpaqların sahə  və regional təsnifatı  və 
qruplaşdırılması da zəruridir. 
Torpaqların formalaşması  və inkişafını, onun tərkib və xassələrini öyrənməkdən ötrü torpaqşünaslıq elmi 
geniş  tədqiqat metodları sisteminə malikdir. Torpaqşünaslıq bu zaman kimya, fizika və başqa elmlərin 
nailiyyətlərindən də geniş istifadə edir. 
Torpaqşünaslıqda tədqiqat metodları aşağıdakılardan ibarətdir: 
Müqayisəli – coğrafi metod. Bu metodun əsasında torpaqların torpaqəmələgətirən amillərlə  əlaqədə 
öyrənilməsi, yəni bir tərəfdən torpaqlarla, onların xassə  və  tərkibləri, digər tərəfdən torpaqlarla cəm halda 
torpaqəmələgətirən amillər arasında korelyativ əlaqənin aşkarlanması durur. Bu metod torpaqların 
kartoqrafiyasında daha geniş istifadə olunur. 
Müqayisəli – analitik metod. Bu metod kimyəvi, fiziki-kimyəvi, fiziki və başqa analiz metodları 
sistemlərinin tətbiqi ilə torpaq nümunələrinin tərkib və xassələri haqqında mühakimə yeritməyə imkan verir. 
Stasionar metod. Bu metod çöl şəraitində torpaq prosesləri və rejimlərinin öyrənilməsinə xidmət edir. 
Modelləşdirmə metodu. Bu metod torpaqda baş verən proses və rejimləri modelləşdirməyə imkan verir. Bu 
metod əsasında ayrı-ayrı torpaqların torpaq-ekoloji göstəriciləri əsasında onların ekoloji modelləri qurulur. 
Relyefin plastikası metodu. Bu metod əsasında böyük və orta miqyaslı (1:100000, 1:50000) topoqrafik 
əsasda torpaqların ekoloji qiymət xəritələri tərtib edilir. Bu zaman xüsusi texnologiya əsasında topoqrafik 
xəritədən relyefin plastikası çıxarılaraq, bu yeni əsas üzərində torpaq konturları yerləşdirilir. 
Müqayisəli qiymətləndirmə (bonitirovka) metodları. Bu metod torpaqşünaslıqda xüsusi elmi-praktiki 
istiqamət olan torpaqların bonitirovkası zamanı istifadə olunur. Bu metod əsasında torpaqların daxili diaqnostik 
göstəriciləri (humus, azot, fosfor, kalium, udulmuş əsasların cəmi və s.) əsasında onların müqayisəli qiymətləri - 
bonitet balları tapılır. 
Kənd təsərrüfatının təşkili,  əkin dövriyyəsinin, gübrələmə sistemlərinin tətbiqi,  ərazinin qurulmasına və 
torpaqların meliorasiyasına dair layihələrin işlənməsi, həmçinin kənd təsərrüfatı texnikasının, bitki növlərinin 
seçilməsi torpaq haqqında biliklərə istinad edir.  
Azərbaycan Respublikası  zəngin torpaq ehtiyatlarına malikdir. Onun ərazisində dağ-çəmən, qonur dağ-
meşə, qəhvəyi dağ-meşə, qaratorpaq, sarı,  şabalıdı, çəmən-boz, boz-qonur və s. torpaqlar yayılmışdır. Bu 
torpaqların  münbitlik xassələri bir sıra qiymətli kənd təsərrüfatı – çay, pambıq, üzüm, taxıl, sitrus, tərəvəz, 
meyvə və bostan bitkilərini yetişdirməkdən ötrü olduqca əlverişlidir. Yüksək aqrotexnikanın tətbiqi və intensiv 
suvarma  şəraitində bu torpaqlardan rekord məhsul  əldə etmək mümkündür. Lakin Azərbaycanın torpaq 
sərvətindən
 
səmərəli istifadə etmək üçün torpağın  xassə  və rejimləri haqqında hərtərfli və dərin biliyə malik 
olmaq lazımdır. Torpaq örtüyünün müxtəlif xarakterli antropogen amillərin təsirləri altında dəyişilməsi 
haqqında proqnozların olması da əhəmiyyətlidir. 
Araşdırmalar göstərir ki, son onilliklərdə torpaq və ekoloji qanunları  nəzərə almadan insanın təbii 
komplekslərə geniş miqyasda müdaxiləsi planetimizin hər yerində, həmçinin Azərbaycanın çox böyük 
ərazilərində torpaq örtüyünün deqradasiyasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, yüksək və orta dağlıq ərazilərdə, yay 

---