Qərib Məmmədov

 
14
otlaqlarının dağ meşələri ilə  sərhədində  nəzarətsiz otarma bu meşələrin yuxarı  sərhədinin aşağı düşməsinə, 
eroziya proseslərinin, sel və subasma hadisələrinin güclənməsinə  gətirib çıxarmışdır. Hazırda respublika 
ərazisinin 40 %-dən çoxu bu və ya digər dərəcədə eroziya proseslərinə  məruz qalmışdır. Bu proses torpaq 
münbitliyinin əhəmiyyətli göstəricisi olan humus maddəsinin azalması ilə müşahidə olunur. 
Düzən suvarılan torpaqlar üçün səciyyəvi  əlamət onların  şorlaşması  və  şorakətləşməsidir. Suvarmanın 
düzgün aparılmadığı şəraitdə meliorasiya olunmuş torpaqların təkrar şorlaşma təhlükəsi də yaranır. 
Azərbaycan torpaqları üçün digər səciyyəvi cəhət onların ağır və radioaktiv maddələr, sənaye, xüsusən də 
neft və neft məhsulları və məişət tullantıları ilə çirklənməsidir.  Əlbəttə, torpaq örtüyünə antropogen təsirlərin 
gücləndiyi  şəraitdə bu əvəzsiz sərvətin qorunması, münbitliyinin bərpası  və artırılması ön plana çıxır. Bu 
məsələlərin həyata keçirilməsi isə torpaqşünaslığın nəzəri  əsaslarının, aqronomiya ilə bağlı bölmələrinin və 
torpaq münbitliyinin ümumi nəzəriyyəsinin daha da inkişaf etdirilməsini tələb edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
15
BİRİNCİ HİSSƏ 
 
TORPAQ HAQQINDA TƏLİMİN YARANMASI 
 
I FƏSİL. TORPAQŞÜNASLIĞIN İNKİŞAF TARİXİ 
 
Min illər  ərzində insanlar torpaqdan intensiv isitfadə etmişlər. Lakin təbiətşünaslığın sərbəst sahəsi kimi 
torpaq haqqında təlim yalnız XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində yaranmışdır. Yeni təlimin banisi rus 
alimi V.V.Dokuçayev (1846-1903) olmuşdur. Torpaqşünaslığın elmi təlim kimi inkişafında, təşəkkül 
tapmasında  bir neçə əsas mərhələ ayırmaq mümkündür: 
1. Torpaqların xassələri və münbitliyi haqqında pərakəndə biliklərin yaranması,  əkinçiliyin təşəkkül 
tapması mərhələsi. Torpaq haqqında emprik biliklərin toplanması neolit və bürünc dövründə (b.e. 10-11 min il 
əvvəl), insanların yabanı bitkilər toplaması  məşğuliyyətindən onların tarlada yetişdirilməsinə, torpağın 
becərilməsinə keçdiyi zamanlar başlanmışdır. Lakin münbitlik haqqında ilk təsəvvürlər çox zaman əfsanə, əsatir 
və dastanlarda öz əksini tapırdı. Bu zaman torpaq müqəddəsləşdirilir, münbitlik və onu formalaşdıran amillər 
(yağış, külək, Günəş və s.) ilahiləşdirilərək, fövqəl qüvvələr kimi təqdim edilirdi. 
2. Torpaq və ondan istifadə haqqında ilkin biliklərin toplanması, ilk torpaq kadastrlarının hazırlanması 
mərhələsi.  Əkinçilər tərəfindən torpaq və onun becərilməsi haqqında  toplanmış biliklərin  ilk 
ümumiləşdirilməsi cəhdi quldarlıq quruluşunun və  əkinçilik mədəniyyətinin formalaşmağa başladığı  dövrə 
(e.ə.2500-800-ci illər) aid edilir. Bu dövrdə Nil, Dəclə-Fərat, Hind, Xuanxe-Yansızı (Çin) çaylarının sahillərində 
iri suvarma əkinçiliyi  mədəniyyəti mərkəzləri yaranır.  İstehsal vasitələri, xüsusən də torpaq üzərində iri 
mülkiyyət formalarının yaranması, həmçinin dövlət və dövlət vergi sisteminin formalaşması ilə  əlaqədar 
mükəmməl uçot sisteminə  tələbat yaranır. Quldarlıq istehsal üsulunda torpaq əsas istehsal vasitəsi kimi çıxış 
etdiyindən o uçotun obyekti kimi ön plana çəkilirdi. Bu zaman xüsusi torpaq- uçot tədbirlərinin aparılması ilk 
dəfə torpaq kadastrının yaranmasına səbəb olur. 
3. Torpaq haqqında biliklərin ilk sistemləşdirilməsi mərhələsi. Bu mərhələ  qədim Yunan - Roma 
mədəniyyətlərini (e.ə VIII əsr – b.e. III əsri) əhatə edir. İlk dəfə yunan alimləri torpağın profil quruluşuna malik 
olmasını  (Empedokl), torpaq-bitki-iqlim amilləri arasında əlaqənin mövcudluğunu və torpağın bitki üçün su və 
qida mənbəyi olması fikirlərini söyləmişlər (Gesidon). Torpaq münbitliyinin müqayisəli qiymətləndirilməsinin 
zəruriliyi ideyası isə Ksenofet (e.ə.430-350-ci illər) və Feofrasta (e.ə.IV-III əsrlər) məxsus olmuşdur. . Feofrast 
həmçinin “bitki-torpaq” münasibətlərini, müasir dillə desək aqroekosistemləri öyrənmiş ilk tədqiqatçı olmuşdur. 
Onun nəzərincə, torpaq bitki üçün qida və su mənbəyi idi. Ona görə də hesab olunurdu ki, bitkinin inkişafı və 
məhsuldarlığı
 
torpağın tərkibindən asılıdır.  
Münbitlik haqqında biliklərin inkişafında Qədim Roma mərhələsi bizim eradan əvvəl 160-cı ildə Katon 
əlyazmalarının üzə  çıxması ilə başlayır. Bu dövr 600 il davam etmiş  və münbitlik haqqında elmi fikirlərin 
formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Qədim Romanın  ən görkəmli alimləri Mark Katon, Mark Varron, 
Vergiliy, Qay Pliniy, Lusiy Kolumella, Palladiya idi. Mark Katonun (e.ə.234-149-cu illər) bütün tədqiqatlarında 
torpaq və onun münbitliyi diqqət mərkəzində dururdu. Mark Katon torpağın münbitliyinin artırılmasını iki əsas 
aqrotexniki  əməliyyatda görürdü; birincisi, torpağın yaxşı  şumlanmasında, ikincisi, sahəyə üzvi gübrələrin 
verilməsində  və sideratlardan istifadədə. Yaşıl gübrə kimi o paxla, acı paxla və çöl noxudundan istifadəni 
məsləhət görürdü. Mark Katon torpağın münbitlik göstəricilərini yaxşılaşdırmaqdan ötrü aqrotexniki tədbirlərin 
bütöv bir sistemini yarada bilmişdi. O, torpağın fiziki xassələrindən – kipliyindən, qranulometrik tərkibindən və 
s. asılı olaraq yeri hansı  dərinlikdə  və necə  şumlamağın, hansı kotandan harada və necə istifadə etməyin 
yollarını göstərmiş, peyinin toplanmasına, yandırılmasına və sahəyə verilməsinə, kompostun hazırlanması 
texnologiyasına dair təkliflər irəli sürmüşdür. 
4. Torpaqların tədqiq olunması  və torpaq-kadastr işləri mərhələsi. Bu mərhələ (VI–XVII əsrlər) 
Almaniya, Fransa, İngiltərə, Çin və başqa ölkələrdə feodal münasibətlərinin yaranması ilə  əlaqədar torpaq-
qiymətləndirmə  işlərinin aparılması, Rusiyada (XV-XVII əsrlər) kadastr xarakterli Yazı Kitablarının ortaya 
çıxması ilə səciyyəvidir. Orta əsrlər Avropasının torpaq kadastrına Frank kralı Böyük Karlın (742-814) torpaq 
siyahıyaalmasını və İstilaçı Vilhelmin (1066-1087) “Məşhər Kitabını” göstərmək olar. Eyni ilə II Valdemarenin 
(1231), II Fridrixin (1194-1256) və I Eduardın (1239-1307) torpaq siyahıyaalmasını quruluşuna və məzmununa 
görə torpaq kadastrına aid etmək mümkündür. İntibah dövründən başlayaraq Qədim Roma alimlərinin torpaq 
haqqında topladığı elmi biliklər bərpa olunur və əkinçiliyə dair tövsiyələr irəli sürülür (Böyük Albert və Peter 
Kressensiyanın traktatları), torpaqla (İbn-Sina), maddələrin bioloji dövranı (Leonardo da Vinçi), bitkilərin su və 
duzla qidalanması (F.Bekon, B.Palissi) ilə bağlı yeni fikirlər irəli sürülür.   
5. Torpağa müasir baxışların yaranması, torpaq və onun münbitliyinin hərtərəfli eksperimental 
öyrənilməsi mərhələsi. Torpaq haqqında təsəvvürlərin yaranmasında A.Kyulbelin (Almaniya, 1740) əsərlərinin, 
ilk dəfə “humus” anlayışını  işlətmiş N.Valriusun (İsveç, 1761) bitkinin su və maddələrlə qidalanması 
nəzəriyyəsinin, Tyurqonun (Fransa, 1766) “torpağın azalan münbitlik qanunu” ilə bağlı müddəalarının böyük 

---