Qərib Məmmədov



Yüklə 22,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/193
tarix21.10.2017
ölçüsü22,9 Kb.
#6371
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   193

 
16
rolu olmuşdur. Rusiyada torpaq, onun münbitliyi və ondan istifadə haqqında yeni ideyalar M.V.Lomonosov 
(1763), A.T.Bolotov (1766), P.S.Pallas (1773), İ.M.Komov (1788) tərəfindən irəli sürülmüşdür.  
Rusiyada 1725-ci ildə Elmlər Akademiyası  təsis edilir. Sonra rus alimləri tərəfindən torpaqların ilk 
tədqiqinə başlanılır. İlk dəfə M.V.Lomonosov torpağın bitki və dağ süxurlarının qarşılıqlı təsiri altında zaman 
daxilində inkişaf etməsi fikrini söyləmişdir. O, yazırdı: “ Çılpaq daş qayalar üzərinə yaşıl mamır yapışır ki, o 
bir müddət sonra qaralır və torpağa çevrilir, torpaq zaman ərzində toplanaraq daha iri mamırın və başqa  
bitkilərin yetişməsinə xidmət edir”. 
Ölkənin təbii şəraitini tədqiq etmək məqsədilə Elmlər Akademiyası ekspedisiyalar təşkil edir və Rusiyanın 
geniş  ərazilərinin torpaq sərvətləri və  kənd təsərrüfatı haqqında ilk məlumatlar  əldə edilirdi. Ölkənin kənd 
təsərrüfatını öyrənməyi qarşısına məqsəd qoymuş Azad İqtisadi Cəmiyyətin (1765) təşkili ilə torpaqların tədqiqi 
daha da genişlənir. 
6. Aqrogeologiya, aqrokulturkimya və torpaq xəritəçiliyinin təşəkkül tapması və inkişafı mərhələsi. Qərbi 
Avropada XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində torpaq haqqında iki – aqrogeoloji və aqrokulturkimyəvi 
təsəvvür yarandı.  
Aqrogeoloji istiqamətin  tərəfdarları (Fallu, Berendt, Rixtqofen və başqaları) torpağa aşınma nəticəsində 
bərk dağ süxurundan törəmiş yumşaq dağ süxuru kimi baxırdılar. Burada bitkiyə aşınma zamanı ayrılmış qida 
elementlərini mənimsəyən  passiv rol ayırmışdılar.  
Aqrikulturkimyəvi istiqamət A.Teyer, Y.Libix və başqalarının tədqiqatları ilə bağlıdır. Bu istiqamətin 
nümayəndələri torpağa qida elementlərinin mənbəyi kimi baxırdılar. Teyer tərəfindən bitkinin torpağın üzvi 
maddəsi humusla (humus nəzəriyyəsi) qidalanması  nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür. Torpağın elə ilk tərifi də 
Teyerə məxsus olmuşdur: “Yer səthinin yumşaq qatına torpaq deyilir. Onun əsas tərkibini silisium, humus, gil, 
əhəng, maqnezium, dəmir və başqa maddələr təşkil edir”. 
Libix 1840-cı ildə “Kimyanın  əkinçilik və bikti fiziologiyasına tətbiqi” adlı  əsərində bitkinin torpaqdan 
mineral qida maddələrini mənimsəməsi fikrini söyləyir. Libix torpağa yaranma və inkişaf prosesinə bağlı 
olmayan  təbii varlıq deyil,  kütlə kimi baxırdı. 
Aqrogeoloji və aqrokulturkimyəvi istiqamətlər torpaqşünaslığın bir elm kimi inkişafına  əsas vermədilər,  
çünki onlar torpağın xüsusi təbii-tarixi varlıq kimi yaranması haqqında elmi təsəvvürün formalaşmasına təsir 
etmədilər.  
Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra (1861-ci il) kənd təsərrüfatı getdikcə daha çox əmtəə 
xarakteri almağa başlayır.  İslahatlar kənd təsərrüfatında elmi və texniki nailiyyətlərin tətbiqinə güclü təkan 
verir. XIX əsrin sonlarında Rusiyanın kənd təsərrüfatı elmi tədqiqatlar qarşısında yüksək tələblər qoymağa 
başlayır və bu da kənd təsərrüfatı elminin, xüsusən də torpaqşünaslığın inkişafına şərait yaradır. 
XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyanın Avropa hissəsinin quberniyalarında vergilərin müəyyənləşdirlməsi və 
taxıl ticarətinin genişləndirilməsi məqsədilə aqronomlar və iqtisadçılar tərəfindən həyata keçirilən torpaqların 
qiymətləndirilməsi ilə bağlı işlər geniş vüsət alır. Tədqiqatlar sorğu-statistik metod əsasında həyata keçirilirdi. 
Torpaq zonalarının sərhədləri göstərilməklə Rusiyanın Avropa hissəsinin xülasə  şəklində ilk torpaq xəritəsi 
(Veselovskiy, Vilson, Çaslavskiy) tərtib edilir. 
 7. Genetik torpaqşünaslığın yaranması mərhələsi. Torpaqşünaslıq bir elm kimi Rusiyada yaranmışdır. Bu 
ölkədə onun elmi əsaslarının və  tədqiqinin  əsas metodları  işlənmişdir. Rusiyanın zəngin və  rəngarəng torpaq 
örtüyü olan geniş  əraziləri və yaxşı inkişaf etmiş  əkinçiliyi torpağın hərtərəfli tədqiqinə marağın yaranmasını 
təmin edirdi. Torpaq örtüyünün öyrənilməsində yeni bir mərhələ olan elmi torpaqşünaslığın inkişafında 
bütövlükdə təbiətşünaslıq sahəsində, xüsusən də geologiya, kimya, bitki fiziologiyası və mikrobiologiyada əldə 
edilmiş nailiyyətlərin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. 
V.V.Dokuçayev (1846-1903) torpaq haqqında yeni elmi təlimin – təbii-tarixi və ya genetik torpaqşünaslığın 
banisi olmuşdur. Azad İqtisadi Cəmiyyətin göstərişi ilə Rusiyanın Avropa hissəsinin qaratorpaqlarının tədqiqinə 
başlayarkən, V.V.Dokuçayev proqramda torpağın təbii torpaqəmələgətirən amillərin təsiri altında formalaşmış 
müstəqil təbii-tarixi varlıq kimi öyrənilməsinin yeni prinsiplərini göstərir. Proqramın təsdiq olunduğu tarix 
(mart, 1877) genetik torpaqşünaslığın yaranma tarixi kimi də qeyd edilə bilər. O, “Rus qaratorpağı” (1883) adlı 
çox mühüm əsərində bozqır bitkiləri altında formalaşmış qaratorpaqların bitki-yerüstü mənşəyini qəti  şəkildə 
əsaslandırır.  İlk dəfə qaratorpaqların morfoloji
 
profilini təsvir edir və onların coğrafi yayılmasını 
torpaqəmələgəlmə şəraiti ilə əlaqələndirir. 
V.V.Dokuçayev ilk dəfə müəyyən edib ki, torpaq – müstəqil təbiət cismidir və onun formalaşması beş təbii 
torpaqəmələgətirən amilin - iqlim, relyef, bitki və heyvanat aləminin, torpaqəmələgətirən süxurun və ölkənin 
yaşının mürəkkəb qarşılıqlı təsiri ilə baş verir. O, sübut etmişdir ki, torpaq zaman və məkan daxilində fasiləsiz 
dəyişir. 
V.V.Dokuçayev tərəfindən Torpaq (Nijneqorod və Poltava quberniyalarında) və Meşə departamentlərinin 
təşkil etdiyi ekspedisiyalarda qaratorpaq, boz meşə və çimli-podzollu torpaqların sonrakı tədqiqi bütün ekoloji 
şəraitləri nəzərə almaqla torpaqların öyrənilməsinin müqayisəli-coğrafi metodunun  işlənməsinə və torpaqların 
ilk elmi təbii-tarixi təsnifatının hazırlanmasına kömək etdi. Elə  həmin işlərdə V.V.Dokuçayev torpaq 


Yüklə 22,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   193




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə