16
rolu olmuşdur.
Rusiyada torpaq, onun münbitliyi və ondan istifadə haqqında yeni ideyalar M.V.Lomonosov
(1763), A.T.Bolotov (1766), P.S.Pallas (1773), İ.M.Komov (1788) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Rusiyada 1725-ci ildə Elmlər Akademiyası təsis edilir. Sonra rus alimləri tərəfindən torpaqların ilk
tədqiqinə başlanılır. İlk dəfə M.V.Lomonosov torpağın bitki və dağ süxurlarının qarşılıqlı təsiri altında zaman
daxilində inkişaf etməsi fikrini söyləmişdir. O, yazırdı:
“ Çılpaq daş qayalar üzərinə yaşıl mamır yapışır ki, o
bir müddət sonra qaralır və torpağa çevrilir, torpaq zaman ərzində toplanaraq daha iri mamırın və başqa
bitkilərin yetişməsinə xidmət edir”.
Ölkənin təbii şəraitini tədqiq etmək məqsədilə Elmlər Akademiyası ekspedisiyalar təşkil edir və Rusiyanın
geniş ərazilərinin torpaq sərvətləri və kənd təsərrüfatı haqqında ilk məlumatlar əldə edilirdi. Ölkənin kənd
təsərrüfatını öyrənməyi qarşısına məqsəd qoymuş Azad İqtisadi Cəmiyyətin (1765) təşkili ilə torpaqların
tədqiqi
daha da genişlənir.
6. Aqrogeologiya, aqrokulturkimya və torpaq xəritəçiliyinin təşəkkül tapması və inkişafı mərhələsi. Qərbi
Avropada XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində torpaq haqqında iki – aqrogeoloji və aqrokulturkimyəvi
təsəvvür yarandı.
Aqrogeoloji istiqamətin tərəfdarları (Fallu, Berendt, Rixtqofen və başqaları) torpağa aşınma nəticəsində
bərk dağ süxurundan törəmiş yumşaq dağ süxuru kimi baxırdılar. Burada bitkiyə aşınma zamanı ayrılmış qida
elementlərini mənimsəyən passiv rol ayırmışdılar.
Aqrikulturkimyəvi istiqamət A.Teyer, Y.Libix və başqalarının tədqiqatları ilə bağlıdır.
Bu istiqamətin
nümayəndələri torpağa qida elementlərinin mənbəyi kimi baxırdılar. Teyer tərəfindən bitkinin torpağın üzvi
maddəsi humusla (humus nəzəriyyəsi) qidalanması nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür. Torpağın elə ilk tərifi də
Teyerə məxsus olmuşdur: “
Yer səthinin yumşaq qatına torpaq deyilir. Onun əsas tərkibini silisium, humus, gil,
əhəng, maqnezium, dəmir və başqa maddələr təşkil edir”.
Libix 1840-cı ildə “Kimyanın əkinçilik və bikti fiziologiyasına tətbiqi” adlı əsərində bitkinin
torpaqdan
mineral qida maddələrini mənimsəməsi fikrini söyləyir. Libix torpağa yaranma və inkişaf prosesinə bağlı
olmayan təbii varlıq deyil, kütlə kimi baxırdı.
Aqrogeoloji və aqrokulturkimyəvi istiqamətlər torpaqşünaslığın bir elm kimi inkişafına əsas vermədilər,
çünki onlar torpağın xüsusi təbii-tarixi varlıq kimi yaranması haqqında elmi təsəvvürün formalaşmasına təsir
etmədilər.
Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra (1861-ci il) kənd təsərrüfatı getdikcə daha çox əmtəə
xarakteri almağa başlayır. İslahatlar kənd təsərrüfatında elmi və texniki nailiyyətlərin tətbiqinə güclü təkan
verir. XIX əsrin sonlarında Rusiyanın kənd təsərrüfatı elmi tədqiqatlar qarşısında
yüksək tələblər qoymağa
başlayır və bu da kənd təsərrüfatı elminin, xüsusən də torpaqşünaslığın inkişafına şərait yaradır.
XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyanın Avropa hissəsinin quberniyalarında vergilərin müəyyənləşdirlməsi və
taxıl ticarətinin genişləndirilməsi məqsədilə aqronomlar və iqtisadçılar tərəfindən həyata keçirilən torpaqların
qiymətləndirilməsi ilə bağlı işlər geniş vüsət alır. Tədqiqatlar sorğu-statistik metod əsasında həyata keçirilirdi.
Torpaq zonalarının sərhədləri göstərilməklə Rusiyanın Avropa hissəsinin xülasə şəklində ilk torpaq xəritəsi
(Veselovskiy, Vilson, Çaslavskiy) tərtib edilir.
7. Genetik torpaqşünaslığın yaranması mərhələsi. Torpaqşünaslıq bir elm kimi Rusiyada yaranmışdır. Bu
ölkədə onun elmi əsaslarının və tədqiqinin əsas metodları işlənmişdir. Rusiyanın zəngin və rəngarəng torpaq
örtüyü olan geniş əraziləri və yaxşı inkişaf etmiş əkinçiliyi torpağın hərtərəfli tədqiqinə marağın yaranmasını
təmin edirdi. Torpaq örtüyünün öyrənilməsində yeni bir mərhələ olan elmi torpaqşünaslığın inkişafında
bütövlükdə təbiətşünaslıq
sahəsində, xüsusən də geologiya, kimya, bitki fiziologiyası və mikrobiologiyada əldə
edilmiş nailiyyətlərin böyük əhəmiyyəti olmuşdur.
V.V.Dokuçayev
(1846-1903) torpaq haqqında yeni elmi təlimin – təbii-tarixi və ya genetik torpaqşünaslığın
banisi olmuşdur. Azad İqtisadi Cəmiyyətin göstərişi ilə Rusiyanın Avropa hissəsinin qaratorpaqlarının tədqiqinə
başlayarkən, V.V.Dokuçayev proqramda torpağın təbii torpaqəmələgətirən amillərin təsiri altında formalaşmış
müstəqil təbii-tarixi varlıq kimi öyrənilməsinin yeni prinsiplərini göstərir. Proqramın təsdiq olunduğu tarix
(mart, 1877) genetik torpaqşünaslığın yaranma tarixi kimi də qeyd edilə bilər. O, “Rus qaratorpağı” (1883) adlı
çox mühüm əsərində bozqır bitkiləri altında formalaşmış qaratorpaqların bitki-yerüstü
mənşəyini qəti şəkildə
əsaslandırır. İlk dəfə qaratorpaqların morfoloji
profilini təsvir edir və onların coğrafi yayılmasını
torpaqəmələgəlmə şəraiti ilə əlaqələndirir.
V.V.Dokuçayev ilk dəfə müəyyən edib ki, torpaq – müstəqil təbiət cismidir və onun formalaşması beş təbii
torpaqəmələgətirən amilin - iqlim, relyef, bitki və heyvanat aləminin, torpaqəmələgətirən süxurun və ölkənin
yaşının mürəkkəb qarşılıqlı təsiri ilə baş verir. O, sübut etmişdir ki, torpaq zaman və məkan daxilində fasiləsiz
dəyişir.
V.V.Dokuçayev tərəfindən Torpaq (Nijneqorod və Poltava quberniyalarında)
və Meşə departamentlərinin
təşkil etdiyi ekspedisiyalarda qaratorpaq, boz meşə və çimli-podzollu torpaqların sonrakı tədqiqi bütün ekoloji
şəraitləri nəzərə almaqla torpaqların öyrənilməsinin müqayisəli-coğrafi metodunun işlənməsinə və torpaqların
ilk elmi təbii-tarixi təsnifatının hazırlanmasına kömək etdi. Elə həmin işlərdə V.V.Dokuçayev torpaq