41
Beynəlxalq ticarət qarşı-qarşıya gələn iki əmtəə axının-
dan - idxal və ixracdan ibarət olmaqla, ilk növbədə ticarət
saldosu və ticarət dövriyyəsi ilə səciyyələnir:
İxrac - xaricə daşınma üzrə əmtəə satışı
deməkdir;
İdxal - xaricdən ölkəyə daşman əmtəələri nəzərə alır.
Ticarət dövriyyəsi (trade turnover)- idxal və ixrac üzrə
dəyər həcminin cəmidir.
Dünyada qəbul olunmuş standartlara görə, beynəlxalq
ticarət – idxal - ixrac prosesləri üzrə aparıcı element müvafiq
gömrük hesabatlarında dövlət sərhədləri keçən əmtəələr üzrə
qeydiyyat sayılır. Bu zaman əmtəənin sahibini dəyişib-dəyiş-
məməsi heç bir əhəmiyyət daşımır. Məsələn, hətta ABŞ şirkəti
İBM öz kompüterlərini Rusiya nümayəndəliyinə verib və ya
satmışdırsa, hər iki halda ABŞ ixracatçı, qarşı tərəf isə idxalçı
sayılır.
İdxal və ixrac əmtəənin beynəlxalq hərəkətini səciy-
yələndirən iki əsas vacib anlayışlardır. Bu anlayışlar, beynəl-
xalq ticarətin təhlili və praktiki məqsədləri üçün istifadə olu-
nur. Ticarət saldosu və dövriyyəsi də, eyni zamanda çox böyük
analitik və praktiki əhəmiyyətə malikdir, amma idxal və ixrac
göstəricilərinə nisbətən az istifadə olunur.
2.5. Dünya təsərrüfatı və istehsal amillərinin
beynəlxalq hərəkəti
Dünya təsərrüfatı və istehsal amillərinin beynəlxalq
hərəkətliliyi
- dünya əmtəə bazarının inkişafı XIX-XX əsrin
sonlarında beynəlxlaq iqtisadi əlaqələrin intensivləşməsinə gə-
tirmişdir ki, bu da tədricən ölkələr arası əmtəə mübadiləsi çər-
çivəsini aşmışdır. Nəticədə istehsal qüvvələrinin və maliyyə
kapitalı gücünün artımı dünya təsərrüfatının yaranmasına gə-
tirib çıxarmışdır.
43
- istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkətliliyinin artırıl-
ması. Bu ilk növbədə gəlirlər, kapital, iş qüvvəsi və texno-
logiya formasında həyata keçirilir;
- müəssisələrdə istehsalın beynəlxalq normalar əsasında
təşkili və artımı. Bu, əsasən, müxtəlif ölkələrdə transmilli kor-
porasiyalar çərçivəsində mövcud olur;
- əmtəə və istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkətinin
dövlətin iqtisadi siyasəti vasitəsilə ikitərəfli və çoxtərəfli əsas-
larla
dəstəklənməsi;
- ölkədə və ölkələrarası birliklər çərçivəsində açıq iqti-
sadiyyatın yaradılması və s.
Beləliklə dünya təsərrüfatı milli (məsələn, dövlət inves-
tisiyalarına zəmanətin təqdim olunması) və ölkələrarası iqtisadi
siyasət (məsələn, 2 tərəfli vergi ödənişindən uzaqlaşmaq üzrə
razılaşmaların əldə olunması) vasitələrinin köməyi ilə tənzim-
lənir. Ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatından ibarət olan dünya
təsərrüfatı beynəlxalq səviyyədə daha açıq və geniş iqtisadi
əməkdaşlığa yönəlmişdir.
İstehsal amillərinin mobilliyi
- praktiki olaraq bütün
istehsal amilləri beynəlxalq mobilliyə malikdir. Ümumilikdə
isə mobillik dərəcəsi ayrı
- ayrı funksional növlərdən asılı olur
-
və ona müxtəlif amillər təsir edir.
İstehsal amilləri öz mənşəyinə görə aşağıdakılara bolu-
nür:
- əsas (bazis)- buraya ölkəyə təbiət tərəfindən bəxş
olunmuş və ya uzun tarixi inkişafın nəticəsi olan (coğrafi möv-
qe, təbii ehtiyatlar, iqlim, qeyri-ixtisaslı iş qüvvəsi, borclar)
istehsal amilləri aiddir. Qeyd olunduğu kimi, bunlar, adətən
ölkəyə təbiət tərəfindən bəxş olunmuş və ya çox da böyük
olmayan kapital qoyuluşu ilə əldə edilmişdir.
- inkişaf etmiş (developed)- ölkə ərazisində fasiləsiz
axtarışları və böyük kapital qoyuluşların nəticəsində (müasir