QəRİbov asəF ƏZİzov anar

8 
 
lən  əməliyyatlar,  o  cümlədən  beynəlxalq  əlaqələr  zamanı  hə-
yata keçirilən əməliyyatların öyrənilməsinə önəm verilir. Dərs 
vəsaitində  həmçinin  beynəlxalq  mühəndis-texniki  xidmətlər, 
elmi-texniki  biliklərin  mübadiləsi,  beynəlxalq  lisenziya,  icarə 
əməliyyatları,  beynəlxalq  xidmətlərlə  əməliyyatlar,  eləcədə 
faktorinq  əməliyyatlarının  öyrənilməsinə  diqqət  yetirilir.  Və-
saitdə  fənnin  öyrənilməsi  ilə  bağlı  praktiki  məsələlər  də  öz 
əksini tapmışdır 
       Beynəlxalq  ticarət  əməliyyatları  adlı  dərs  vəsaitinin  əsas 
məqsədi,  bu  fənni  öyrənənlərə  beynəlxalq  ticarət  əməliy-
yatlarının  növləri  üzrə  müqavilələrin  bağlanması,  öhdəliklərin 
yerinə  yetirilməsi,  ümumiyyətlə  beynəlxalq  iqtisadi  əməliy-
yatlarla  bağlı  məsələlərin  təhlil  edilməsi  sahəsində  nəzəri  və 
praktiki bilik və bacarıqların verilməsidir.  
        İnformasiya mənbəyi kimi fənnin öyrənilməsi ilə əlaqədar 
mövcud dərslik, yerli və xarici alimlərin, mütəxəssislərin araş-
dırmalarından istifadə edilmişdir. Dərs vəsaitinin strukturu qar-
şıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq formalaşdırılmışdır.  
 
 
 
  
                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
 
I FƏSİL. Beynəlxalq münasibətlər sistemində  
xarici ticarətin yeri və rolu 
1.1. Dövlətin xarici ticarət siyasəti və beynəlxalq 
ticarətin təşkili 
 
Xarici  ticarət  siyasəti  dövlət  tədbirləri  sistemi  olub, 
xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  tənzimlənməsinə  yönəlməklə,  maddi 
istehsalın  strukturunda,  iqtisadiyyatın  idarə  edilməsində  baş 
verən real prosesləri əks etdirir. Xarici ticarət siyasətinin bütün 
tarixi  əsas  iki  istiqamətin  -  fritrederçilik  (liberallaşma)  və 
proteksionizmin mübarizəsi nəticəsində yaranmışdır. 
Müharibədən sonrakı dövrdə dağılan iqtisadiyyatın bər-
pa  edilməsi  prosesi  gedərkən,  xarici  ticarət  siyasətində  başlıca 
istiqamət  proteksionizm  (himayədarlıq)  olmuşdur.  Bu  isə 
dünya təsərrüfatında o dövrün iqtisadi inkişaf tələblərinə tam-
amilə  cavab  verirdi.  Göstərilən  xətt  o  vaxtlarda  hakim  olan 
Keyns nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Dünya təsərrüfatının artımı və 
möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq geniş, qeyri-məhdud xarici 
iqtisadi  əlaqələrə  tələbat  artdı.  Ona  görə  də,  proteksionizm 
tədricən liberallaşma ilə əvəz olundu. 
Müharibədən sonra iqtisadi yenidənqurma eyni zaman-
da  beynəlxalq  ticarətə  də  şamil  edildi.  Onun  mühüm  əlaməti 
dəqiq  təşkilati  struktura  malik  dünya  ticarəti  yaratmaq  və 
tədricən  liberalizm  prinsiplərinə  keçmək  idi.  80-90-cı  illərdə 
beynəlxalq ticarətin təşkilində qarşıya çıxan məsələləri xarakte-
rizə  edərkən  fransız  tədqiqatçısı  M.Pebro  yazırdı:  «Sadəlövh 
sərbəst  ticarətlə  zərif  proteksionizm  arasında  bərabərlik  axta-
rıb  tapılmalıdır.  Bu  bərabərlik  eyni  zamanda  dünya  iqtisadiy-
yatının qlobal tərəqqisi üçün daha əlverişlidir, eyni zamanda o 
daha çox sərbəst ticarətə üz çevirmişdir». 
Bu  əlamətlərin  reallaşmasını  1947-ci  ildə  ABŞ-ın  razı-
lığı ilə yaradılmış QATT (Ticarət və Tariflər üzrə Baş Saziş) öz 

---

10 
 
üzərinə götürmüşdür. O vaxtlar bu müqaviləyə 23 dövlət imza 
atmışdılarsa, indi dünyanın 150-dən çox dövləti onun üzvüdür. 
QATT-ın  fəaliyyəti  beynəlxalq  ticarətin  liberallaş-
masına, gömrük və digər məhdudiyyətlərin aradan qaldırılma-
sına  yönəldilmişdir.  QATT  çərçivəsində  danışıqlar  aparılması 
tədricən idxal  tariflərinin  azalmasına səbəb olmuşdur.  Belə ki, 
danışıqlar  nəticəsində  50-ci  illərin  axırında  razılığa  əsasən 
tariflər  25-30%  azaldılmışdır.  Danışıqların  sonrakı  mərhələlə-
rində  (1967-1972)  tariflər  daha  36%  aşağı  salındı.  Uruqvay 
görüşləri  (1985-1988)  prinsipial  əhəmiyyətə  malikdir.  Burada 
107  dövlət  iştirak  edirdi.  Bu  görüşlərdə  (danışıqlarda)  daha 
açıq və maneəsiz xarici ticarət üçün şərait yaradan xarici ticarət 
liberalizm  prinsipləri  qəbul  olundu.  Bu  prinsiplərdən:  ədalətli 
rəqabət  üçün  Şərait  yaratmaq,  dempinqlə  mübarizə;  diskrimi-
nasiya  tədbirlərinin  qadağan  edilməsi;  kəmiyyət  məhdudiy-
yətlərinin aradan qaldırılması, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən 
sənaye  mallarının  xüsusi  ixrac  rejiminin  formalaşmasını 
göstərmək olar. 
Uruqvay danışıqları Vyana Konvesiyası (1980) tərəfin-
dən  elan  edilmiş  şərt  və  standartları  təsdiq  etdi.  Xarici  ticarət 
qiymətlərində  idxal  vergilərini  6-8%-ə  qədər  azaldanlara  tica-
rətdə daha əlverişli rejim imkanı vermək şərti işlənib hazırlan-
dı.  Digər  tərəfdən,  intellektual  mülkiyyət  hüquqlarını  qoruyan 
qaydalar  haqqında  razılıq  əldə  edildi.  Uruqvay  danışıqlarında 
ABŞ, Qərbi Avropa və  Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri arasında 
kənd təsərrüfatı mallarının ticarət şərtləri haqqında olan kəskin 
ziddiyyətlər  əsasən  həll  olundu.  Ticarət  və  Tariflər  haqqında 
Baş  Şura  (QATT-TTBS)  bütün  iştirakçı  dövlətlərə  kənd 
təsərrüfatı  məhsullarının  ixracını  birbaşa  maliyyələşdirməkdən 
imtina etməyi tövsiyə etdi. 
SSRİ QATT-ın fəaliyyətində iştirak etmirdi, lakin 80-cı 
illərin sonunda onlara yaxınlaşmaq haqqında addımlar atıldı və 
1990-cı  ildə  SSRİ  QATT-da  müşahidəçi  statusu  aldı.  Hal-

---