17
masını, milli əmtəələrin və sahələrin
rəqabət qabiliyyətinin sax-
lamağa yardım etməyin vacibliyini sübut edir. Struktur siyasəti
aparan ölkələrdə daha çox proteksionist siyasət aparılır, burada
iqtisadi depressiya ilə yanaşı, idxal rəqabəti sürətlə artır.
Beynəlxalq praktika sübut edir ki, hər iki meyl liberal-
laşma (azad ticarət) və proteksionizm beynəlxalq ticarətə xas
olan cəhətlərdir. Bu meyllər arasında baş verən ziddiyyətlərin
həll edilməsinin əsas problemi - bunların səmərəli əlaqələn-
dirilməsidir. Maraqlar balansı pozularkən, səmərəli əlaqələn-
dirmə ziddiyyətə çevrilir.
Hər hansı ölkənin milli ticarət-iqtisadi, sosial maraq-
larının digər ölkə tərəfindən alçaldılması, ticarət münaqiş-
ələrinin, «ticarət müharibələri»nin yaranmasına səbəb olur.
Ticarət münaqişələrinin genişlənməsinə müxtəlif amillər: göm-
rük, ərazi, qiymət, sanitariya, ekoloji və s. təsir göstərir. Bey-
nəlxalq ticarət-iqtisadi münaqişələrinin yaranmasının mühüm
səbəblərindən biri ABŞ-ın bir sıra qanunlarıdır, məsələn Xelis-
Berton federal qanunu Kubaya investisiya qoyan ölkələrə qarşı
sanksiya qoymağı tələb edir. Bu qanun qəbul edildiyi vaxtdan
(mart 1996-cı il) iki şirkət (Kanada və Meksika) bu sanksiya ilə
cəzalandı, bir sıra digər xarici şirkətlər isə xəbərdarlıq məktubu
aldılar. Beynəlxalq təşkilatların təzyiqi ilə ABŞ prezidenti
B.KIinton qanunun bir sıra mühüm maddələrini dayandırdı.
Lakin bir sıra xarici investorlar bu qanunla qarşılaşmamağa
çalışırlar. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafına ABŞ-ın
digər federal qanunu - D'Amato qanunu neqativ təsir göstərir.
Bu qanun xarici kompaniyaların Livan və İranla ticarət-iqtisadi
əlaqələrinə qarşı sanksiya tətbiq edirlər.
Rusiyanın «Qazpromu» ilə İran arasında 1997-ci ildə
bağlanan müqavilə bu qanunun təsiri altına düşdü. ABŞ-ın
Konqresi «Qazprom»dan Amerika kreditindən imtina etməyi
tələb etdi. ABŞ administrasiyası Rusiya kompaniyasını sank-
siyalarla hədələdi. Bunun nəticəsində «Qazprom» 1995-ci ildə
19
kəbləşdirdi. Çin hökuməti qeyri-tarif tənzimlənmələri baxı-
mından ABŞ-ın 10 ştatından karantin tədbirləri ilə əlaqədar
toyuq əti idxalını qadağan etdi.
Xarici-ticarət iqtisadi əlaqələr sistemində Avropa İt-
tifaqı ilə ABŞ arasında dövri olaraq ticarət müharibəsi baş
verir. Belə ki, təxminən üç il (1993-1997) Avropa İttifaqı ilə
ABŞ, Latın Amerikası ölkələri arasında «banan müharibəsi»
baş verdi.
Göstərilənlər baxımından bəzən ölkələr arasında əmələ
gələn digər ziddiyyətlər, sonralar ticarət münaqişələrinə gətirib
çıxarır. Müqabil tərəf isə öz növbəsində istehsalçılarını müda-
fiə etmək üçün inzibati tədbirlər – nəqliyyat növü və lazım olan
əlavə sənədlərin tələb olunmasına, nəqliyyatın yüklənməsi şərt-
lərini, əmtəələrin növü
və çeşidinə olan tələbləri, ciddi yoxlama
– nəzarət sistemi tədbirlərini və s. tətbiq edirlər.
1.4. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
həyata keçirilməsinin mühüm forması kimi
Dünya təsərrüfatında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
əsasını xarici (beynəlxalq) ticarət təşkil edir. Onun inkişafının
maddi bazasını beynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləş-
məsi təşkil edir ki, bu da obyektiv olaraq region və ölkələrin
əlaqələrini şərtləndirməklə bunlar bu və ya digər məhsul isteh-
salı üzrə ixtisaslaşırlar.
Müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçılarının qarşılıqlı
əlaqəsi alqı-satqı prosesində dünya bazarının münasibətlərini
formalaşdırır. Dünya bazarı - milli bazarların qanunauyğun
davamı olub, eyni zamanda milli miqyasda geniş təkrar istehsa-
lın əlavə mühüm amilidir.
Beynəlxalq ticarətin inkişafı dünya təsərrüfatında mad-
di nemətlər istehsalı və xidmətlərdə baş verən bütün prosesləri
əks etdirir. Onun istiqamətini və məzmununu müasir ETT,