Açıq Cəmiyyət İnstututu-Yardım Fondu
QHT-lərdə ŞƏFFAFLIĞIN VƏ HESABATLILIĞIN TƏMIN OLUNMASINDA
BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ
QHT-lərin fəaliyyətində yaxşı idarəetmə prinsiplərinin tətbiqinə dəstək layihəsi
çərçivəsində hazırlanmışdır
Ekspert: Sahib Məmmədov
BAKI - 2009
Beynəlxalq təcrübədə QHT anlayışı
Qeyri Hökumət Təşkilatlarının şəffaf fəaliyyəti və hesabatlılığına dair Beynəlxalq təcrübədən
bəhs etməzdən öncə onun müasir dünyada hüquqi təyinatı barədə hüquqi-normativ bazanın
ümumi prinsiplərinə aydınlıq gətirməyə çalışaq.
Bir çox ölkələrin xüsusən də anqlo-sakson hüquq sisteminin mövcud olduğu ölkələrdə Qeyri-
hökumət və qeyri kommersiya təşkilatlarının dəqiq müəyyən olunmuş hüquqi anlayışı yoxdur.
Belə hüquqi müəyyənləşmənin olmaması həmçinin kontinental hüquq sisteminə malik olan bəzi
ölkələrdə də yoxdur. Bu baxımdan müxtəlif ölkələrdə bizdə QHT adlanan təsisatlar “qeyri
kommersiya assosiasiyaları”, “fond”, “könüllü təşkilatla”, “xeyriyyə təşkilatları”, “Gəlirsiz
təşkilatlar” və s. adlandırılırlar. Bu adlar ya daxili qanunvericilik aktları ilə, ya da həmin
ölkələrdə təşəkkül tapmış praktika əsasında bu cür adlandırılırlar.
İngilis dilində belə təşkilatlarla bağlı bir sıra terminlər vardır. Onların içərisində ən çox populyar
olanlar aşağıdakılardır:
•
Not-for-profit organization (NFPO) – Məqsədi gəlir gətirməyə yönəlməyən təşkilatlar. Bu
termin əsasən Birləşmiş Ştatlarda və beynəlxalq terminalogiyada istifadə olunur.
•
Non-governmental organization (NGO) – Qeyri-Hökumət Təşkilatı. Bu termin bir çox
ölkələrin qanunvericiliyində, həmçinin beynəlxalq praktikada ümumiləşdirici ad kimi istifadə
olunur.
•
Charity – Xeyriyyə təşkilatları. Bu termin ən çox Böyük Britaniyada istifadə olunur və geniş
məna kəsb edir. Belə ki, bu termin altında yalnız konkret xeyriyyə fəaliyyətini həyata keçirən
təşkilatlar deyil, geniş spektri əhatə edən və ictimai fayda verən fəaliyyətlə məşğul olan müxtəlif
profilli təşkilatlar birləşir.
•
Private voluntary organization (PVO) – Xüsusi (özəl) könüllü təşkilatlar;
•
Civil social organization (CSO) – Mülki (ictimai) sosial təşkilatlar.
Terminlər müxtəlifliyinə və fəaliyyət istiqamətlərinin genişliyinə baxmayaraq bu təşkilatlar
təşkilati və iqtisadi nöqteyi nəzərdən bir sıra ümumi əlamətlərə malikdir. Bu təşkilatlar:
•
İnstutsional struktura malikdir;
•
Dövlətdən ayrıdır;
•
Gəlirləri öz təsisçiləri və rəhbərləri arasında bölüşdürülmür;
•
Özü-özünü idarə edir;
•
Üzvlük könüllülük prinsipi əsasında müəyyən olunur;
Digər əlamətlər də sadalamaq olar. Lakin bu əlamətlər bütün qeyri Hökumət Təşkilatlarını
birləşdirən ümumi əlamətlərdir.
QHT-lərin daxili sənədləri və özünütənzimləmə mexanizmləri ilə bağlı Beynəlxalq təcrübə
Qeyri Hökumət Təşkilatlarının idarə olunması bir qayda olaraq bu təşkilatların daxili sənədləri
(nizamnamələri ilə) ilə tənzimlənir. Lakin ayrı-ayrı ölkələrdə bu sənədlərə dair tələbləri, o
cümlədən idarəetmə ilə bağlı tələbləri qanunvericilik müəyyən edir. Eyni zamanda təşkilatın
hesabatlılıq məsələləri və şəffaflığı da bu və ya digər şəkildə qanunvericiliklə müəyyənləşə bilər.
Qeyri Hökümət təşkilatlarının şəffaf fəaliyyəti və onun dövlət orqanları, öz üzvləri və cəmiyyət
qarşısında hesabatlılığı müasir dünyanın aktual problemlərindən olaraq qalmaqdadır.
Qeyd olunduğu kimi, dünyanın bir çox ölkələrində QHT-lərin fəaliyətinin şəffaf olması və onun
həm maliyyə, həm də proqram fəaliyyəti ilə bağlı müxtəlif hesabatlar təqdim etməsi
qanunvericiliklə və digər normalarla tənzimlənir. Lakin Qeyri Hökumət Təşkilatlarının təbiəti
belədir ki, onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti (yəni şəffaflıq və hesabatlılıq) qanunvericiliklə tam
tənzimlənə bilməz. Əks halda bu QHT-lərin müstəqilliyinə xələl gətirə bilər. Bu baxımdan bir
çox ölkələrin praktikasında QHT-lərin özlərinin şəffaflıq və hesabatlılıqla bağlı hazırladıqları
xartiya, memorandum, etik davranış qaydaları vardır.
Bəzən QHT-lərin belə özünütənzimləmə qaydalarını müəyyənləşdirmələri milli çərçivələri aşır.
Məsələn, 20 dekabr 2005-ci ildə dünyanın 11 nüfuzlu Beynəlxalq Qeyri Hökumət təşkilatı
“Məsuliyyət Xartiyası” adlanan sənəd qəbul etmişdir.
“Beynəlxalq Amnistiya”, Qrinpis”, “Uşaqları qoruyun”, “Oksfam” və s. nüfuzlu təşkilatların
imzaladıqları bu xartiyanın məqsədləri hissəsində qeyd olunur ki, “Xartiya bizim
fəaliyyətimizin nəticəliliyə, şəffaflıq və hesabatlılığa sadiqliyini qeyd edir. Bu səyləri
nümayiş etdirmək və onu bundan sonrakı fəaliyyətimizin əsasına daxil etmək üçün biz səy
göstəririk ki:
•
Fəaliyyətimizin ümumi prinsiplərini müəyyənləşdirmək və konkretləşdirmək,
həmçinin onun tətbiqi praktikası sahəsində siyasəti müəyyən etmək;
•
Daxili və xarici hesabatlılıq və aşkarlığı gücləndirmək;
•
Maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı əlaqələri möhkəmləndirmək”
1
Xartiyada hesabatlılığın təşkili, audit, informasiyaların dəqiqliyi, idarəetmənin effektivliyi kimi
bölmələ daxil edilmişdir.
Bir çox ölkələrin praktikasında QHT-lər fəaliyyətlərində şəffaflıq və hesabatlılığı təmin etmək
məqsədi ilə müxtəlif qaydalar müəyyənləşdirirlər.
QHT-lərin maliyyə və proqram fəaliyyətinə hökümət nəzarətinə dair Beynəlxalq Təcrübə
Qeyri kommersiya və ya xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatların hesabatlılığıın və
şəffaflığının təmin olunması üçün dünyada vahid mexanizm və prinsiplər yoxdur. Hər bir ölkədə
bu tipli təşkilatların hesabatlılığının və onun şəfaf fəaliyyətinin təmin olunması üçün müxtəlif
qanunvericiliklə tənzimlənən praktika təşəkkül tapmışdır. Xüsusən də dövlətdən subsidiya alan
qeyri kommersiya və ya xeyriyyə fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatların fəaliyyəti üzərində
nəzarətin təşkili ilk növbədə belə təşkilatların fəaliyyətinə müdaxilə olmadan həyata keçirilir.
Bununla belə bir çox ölkələrdə əvvəlcədən təşkilatı xəbərdar etməklə yoxlamaların aparılması
təcrübəsi də vardır. Lakin əsas praktika həmin təşkilatlardan informasiyalar almaq yolu ilə dövlət
subsidiyalarının səmərəli və düzgün xərclənməsi üzərində nəzarət təmin olunur. Müvafiq
qanunvericiliklə tənzimlənən belə informasiyalar əsasən iki qrupa bölünür. Bunlar:
1. Maliyyə məlumatları-belə məlumatlar aylıq, rüblük və illik məlumatlar və ya hesabatlar
şəkilində ola bilər;
2. Proqram fəaliyyətinə dair informasiya-belə informasiyalar alınan maliyyə və ya digər formada
olan subsidiyaların ictimai əhəmiyyətli layihələrin icrasına yönəlməsi və onun faydalılıq
göstəricilərinə aid olur.
Maliyyə informasiyaları bir qayda olaraq vergi və ya digər maliyyə qurumlarına təqdim edildiyi
halda, proqram fəaliyyəti əsasən digər orqanlara təqdim edilir. Lakin burada da müxtəlif
ölkələrdə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Məsələn “Polşa bir qədər fərqli yanaşmadan istifadə
edir və İctimai Fayda verən Təşkilatlardan tələb edir ki onlar fəaliyyət və maliyyə
hesabatlarını Sosial Təminat Nazirliyinə təqdim etsin. Macarıstan isə üçüncü yanaşmanı
seçmişdir: İctimai Fayda verən Təşkilatlar özlərinin ictimai fayda verən fəaliyyətlərinə dair
hesabatı dərc etməlidirlər (mühasibat hesabatı,ictimai fayda verən fəaliyyətin qısa icmalı və
dövlət vəsaitinin, xüsusi vəsait,alınan büdcə subsidiyaları və təşkilatın rəhbərinə verilən
əmək haqqı)
2
1
Международные неправительственные организации: Хартия ответственности
20 декабря 2005 года
2
Избранные Положения из мировой практики о порядке предоставления организациям статуса
благотворительных, общественной пользы и освобожденных от налогообложения. Сборник Материалов
İngiltərə və Uelsdə hesabatlılığın bir neçə səviyyəsi vardır. Bu ictimai fayda verən təşkilatın
ölçülərindən (böyük və ya kiçikliyindən) asılı olaraq müəyyən olunur.
Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəzin tədqiqatlarına görə dövlət orqanlarına
hesabat və informasiyaların verilməsi yolu ilə ictimai fayda verən fəaliyyətlər həyata keçirən
təşkilatlarda hesabatlılıq və şəffaflığın təmin edilməsi üçün digər tədbirlər də həyata keçirilir.
Belə tədbirlər sırasında ilk növbədə audit və yoxlamaları göstərmək olar.
Bir sıra dövlətlərdə dövlət auditi və inspeksiya üsullarından da istifadə edirlər. “Məsələn,
Almaniyada planlaşdırılan vergi yoxlamaları, yalnız əvvəlcədən xəbərdar edildikdən və Qeyri
Hökümət Təşkilatının hazırlaşmaq üçün kifayət qədər vaxt əldə etməsindən sonra həyata
keçirilir. İstisna yalnız ƏDV ilə bağlı yoxlamadır ki, bu yoxlama əvvəlcədən xəbərdar edilmədən
həyata keçirilə bilər Bolqarıstanda Avropa proqramları çərçivəsində dövlət və bələdiyyə
subsidiyalarından və qrantlarından istifadə edən İctimai fayda verən təşkilatlar maliyyə
yoxlamasına cəlb edilirlər. Yoxlayan orqanın yoxlama üçün motivləri olmalıdır, lakin
əvvəlcədən xəbərdarlıq mütləq deyildir. Macarıstan təşkilatlarının dövlətdən aldıqları maliyyə
yardımlarına aid hissəsi Dövlət Audit İdarəsi tərəfindən nəzarət edilir. Polşada Sosial Təminat
Nazirliyi təşkilatın əmlakının, sənədlərinin, digər informasiya daşıyıcılarının inpeksiyasını
keçirmək, eləcə də yazılı və şifahi izahatlar tələb etmək hüququna malikdirlər”
3
Çox maraqlıdır ki, bəzi ölkələrdə Qeyri Hökümət Təşkilatlarınının maliyyə və proqram
fəaliyyətinə nəzarət etməklə yanaşı, həmçinin belə təşkilatların digər istiqamətlər üzrə
fəaliyyətləri də nəzarət altında saxlanılır. Məsələn, İngiltərədə hakimiyyət çoxsaylı nəzarət
səlahiyyətlərinə, o cümlədən terrorizmlə mübarizə və cinayətkarlıq (polis tərəfindən), bank və
maliyyə qurumları tərəfindən maliyyə pozuntuları, uşaq hüquqlarının pozulması (sosial
xidmətlər üzrə inspeksiya) və s. istiqamətlər üzrə nəzarət mexanizmləri vardır və bu nəzarət
mexanizmləri yalnız QHT-ləri əhatə etmir.
Audit-Bir çox ölkələrin praktikasında Qeyri-Hökümət Təşkilatlarının proqram və maliyyə
fəaliyyətinin yoxlanılması üçün dövlət auditi mexanizmindən istifadə edirlər. Dövlət tərəfindən
həyata keçirilən belə audit bir qayda olaraq dövlət tərəfindən ayrılan subsidiyaları əhatə edir və
bütövlükdə QHT-nin bütün fəaliyyətini əhatə etmir.
Eyni zamanda bir sıra donor təşkilatlar da vardır ki, maliyyələşdirdikləri layihələr üzrə auditin
keçirilməsini vacib şərt kimi irəli sürürlər və bununla bağlı məsrəfləri respiyentin istəyib-
isətəməməsindən asılı olmayaraq büdcəyə daxil edirlər. Eynizamanda bir sıra donorlar, xüsusən
də QHT-lərəin instutsional fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinə yönələn və məbləği böyük olan
maliyə yardımları ayıran donorlar onlara müraciət edən QHT-lər qarşısında təşkilatın
fəaliyyətinə dair bir sıra sənədlərlə yanaşı illik auditin nəticələrinin də əlavə olunmasını mütləq
şərt kimi qoyurlar.
Bir qayda olaraq dövlət auditi və ya dövlət orqanları tərəfindən yoxlamaların keçirilməsində
QHT-lərə münasibətdə diferensasiyalı qaydalar müəyyən olunmuşdur. Məsələn, İngiltərədə illik
gəliri 10 000 funtdan az olan təşkilatlar üçün daha mülayim yoxlama metodları tətbiq olunur.
İngiltərədə bu məqsədlə yaradılmış komissiya daha böyük dövriyyəsi olan təşkilatlar üzərində
daha ciddi nəzarət mexanizmləri müəyyən edirlər.
Dövlət sanksiyaları- QHT-lərin maliyyə və proqram fəaliyyəti üzərində nəzarəti həyata keçirən
dövlət orqanı və ya dövlət tərəfindən səlahiyyətli edilmiş orqan audit və yoxlamaların
nəticələrindən asılı olaraq sanksiyalar tətbiq edə bilərlər. Müxtəlif dövlətlərdə Proqram və
maliyyə fəaliyyətində əyintilərə yol vermiş QHT-lərə qarşı sanksiyaların tətbiqi praktikasını
araşdıran Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəzin bununla bağlı maraqlı
ümumiləşdirmələri vardır.
Международный Центр Некоммерческого Права. ИКЦ «Леста», Киев-2007
3
Избранные Положения из мировой практики о порядке предоставления организациям статуса
благотворительных, общественной пользы и освобожденных от налогообложения. Сборник Материалов
Международный Центр Некоммерческого Права. ИКЦ «Леста», Киев-2007
Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəzin araşdırmalarına görə “ Məsələn,
Bolqarstanda QHT-ni 50 avrodan 500 avroyadək cərimə edə bilərlər. Polşada sənədlərin təqdim
edilməsinə dair tələbləri yerinə yetirməməyə görə birliyi 50 000 zlotu (11 300 avro) aşmayan
miqdarda cərimə edə bilərlər. Bununla belə bu cərimə ləğv edilə bilər bir şərtlə ki, birlik dərhal
tələbi yerinə yetirsin. Slovakiyada fond hesabat verməməsinə görə 10 000-dən 100 000 kronadək
(250-25 000 avro) cərimə oluna bilər.Bir sıra ölkələrdə (Bosniya, Xorvatiya, Serbiya və
Çernoqoriya) cərimələr həm təşkilata, həm də pozuntuya cavabdeh olan təşkilat nümayəndəsinə
tətbiq oluna bilər”
4
Bir sıra ölkələrdə Qeyri Kommersiya təşkilatlarına qarşı tətbiq olunan sanksiyalar daha sərtdir.
Belə sanksiyalar içərisində təşkilatların ləğv olunması və ya onlara vergi güzəştlərinin ləğv
edilməsi kimi sərt sanksiyalar da vardır.
Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Qanunvericiliyi daha liberaldır. Lakin bu da qeyd
olunmalıdır ki, bizim ölkənin qanunvericiliyi də tədricən sanksiyaların sərtləşdirilməsinə
meyillənib. QHT-lərin bağladıqları qrant müqaviləsinə görə müvafiq icra hakimiyyətinə
məlumatı vaxtında təqdim etməməsi və ya ümumiyyətlə təqdim etməməsi 1000 manatdan 2500
manatadək cərimə ilə nəticələnə bilər. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında QHT-lərə
Dövlət Dəstəyi Şurasından alınan maliyyə yardımını düzgün istifadə etməyən, ciddi pozuntulara
yol verən QHT-lər iki il müddətində Şuranın maliyyə yardımı müsabiqələrində iştirak
hüququndan məhrum edilə bilərlər.
Lakin Xarici ölkələrin praktikasında, xüsusən də Qərbi və Şərqi Avropa ölkələrində
sanksiyaların, xüsüsilə də sərt sanksiyaların tətbiqi təşkilatların cəzalandırılmasına yönələn
aksiya deyildir. Bu sanksiyaların tətbiqi xəbərdaredici xarakter daşıyır və onun tətbiqindən əvvəl
təşkilata vaxt verilir ki, pozuntunu aradan qaldırsın. Eyni zamanda sanksiyaların tətbiqi səriştəli
və səlahiyyətli orqanlar tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn, Macarıstanda təşkilatın İctimai
Fayda verən təşkilat (yəni vergi güzəştlərindən istifadə edən təşkilat) statusunun alınması üçün
prokurorun təqdimatı ilə məhkəmə orqanı qərar qəbul edir və bu qərar yalnız təşkilata
əvvəlcədən xəbərdarlıq göndərildikdən və pozuntunu aradan qaldırmaq üçün vaxt verildikdən
sonra həyata keçirilir. Polşada əgər təşkilat xəbərdarlıqdan sonra pozuntunu aradan qaldırsa,
onda Sosial Təminat Nazirliyi həmin təşkilatın məhkəmə reyestrindən çıxarılması ilə bağlı
təqdimat verir.
Qeyd olunduğu kimi bütün hallarda təşkilat əvvəlcədən xəbərdar edilməli və ona pozuntunu
(nizamnamə pozuntusu, maliyyə pozuntusu, proqram və instutsional fəaliyyətlə bağlı pozuntular
və s.) aradan qaldırmaq üçün vaxt verildikdən sonra və təşkilat tərəfindən bu pozuntuların aradan
qaldırılmadığı təqdirdə sanksiya tətbiq edilir.
Təşkilatdaxili şəffaflıq və hesabatlılığın təmin olunmasında qanunvericiliyin rolu
Dövlət orqanları və subsidiya ayıran təşkilatlar qarşısında hesabatlılığın və şəffaflığın təmin
olunması nə qədər vacib şərtdirsə, hər bir təşkilatın (QHT və ya onlara bərabər tutulan bütün növ
qeyri kommersiya təşkilatları nəzərdə tutulur) öz üzvləri və təşkilatın daxili idarəetmə orqanları
qarşısında şəffaflığı və hesabatlılığı da o qədər vacib şərtdir. Hər bir ölkənin qeyri kommersiya
təşkilatlarının fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericiliyi QHT-nin fəaliyyətini ciddi şəkildə
reqlamentləşdirmək prinsipindən yan keçərək qanunvericilikdə elə qaydalar müəyyən etməlidir
ki, belə təşkilatların daxili hesabatlılığı və şəffaflığı təmin olunsun.
Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəz ayrı-ayrı ölkələrin milli qanunvericilik
normaları təhlil edilərək həmin normaların müsbət beynəlxalq təcrübəyə nə qədər uyğun
4
Избранные Положения из мировой практики о порядке предоставления организациям статуса
благотворительных, общественной пользы и освобожденных от налогообложения. Сборник Материалов
Международный Центр Некоммерческого Права. ИКЦ «Леста», Киев-2007
olmasını müəyyən etmək üçün prinsiplər müəyyən etmişdir. Bu prinsiplərin bir qismi də QHT-
lərin şəffaflıq və daxili hesabatlılıq məsələlərinə aiddir.
•
Daxili hesabatlılıq və nəzarət: Təşkilatların idarəetmə orqanlarının və üzvlərinin öhdəlik
və məsuliyyəti. Gəlirsiz təşkilatın yüksək orqanı (və ya üzvləri) qanunvericiliyin
tələblərinə uyğun olaraq, qeyri kommersiya təşkilatının maliyyə və proqram fəaliyyəti
üzrə hesabatlarını təsdiq etməlidir. Qanunvericilik müəyyən etməlidir ki, təşkilatın
vəzifəli şəxsləri və direktorlar şurası təşkilatın öz səlahiyyətlərini yerinə yetirməsinə
loyal yanaşmalı, ictimaiyyət üçün açıqlanması nəzərdə tutulmayan məlumatları
konfedensial saxlamalıdır.
•
Maraqlar toqquşması qadağan olunmalıdır. Qanunvericilik elə hədlər müəyyən etməlidir
ki, təşkilatın təsisçiləri, vəzifəli şəxsləri, direktorlar şurasının üzvləri və muzdlu işçiləri
şəxsi maraqları ilə təşkilatın maraqlarının real və potensial toqquşması ehtimallarından
yayınsınlar.
•
Gəlirlərin bölünməsi və şəxsi imtiyazların olmasına qadağa. Gəlirsiz təşkilatların
fəaliyyətini nizamlayan qanunvericilik müəyyən etməlidir ki, təşkilatın hər hansı gəliri
onun təsisçiləri, vəzifəli şəxsləri, direktorlar şurası üzvləri və muzdlu işçiləri arasında
bölünə bilməz.
•
Qanunvericilik müəyyən etməlidir ki, təşkilat ləğv olunarkən onun əmlakı onun
təsisçiləri, vəzifəli şəxsləri, direktorlar şurası üzvləri və muzdlu işçiləri arasında bölünə
bilməz.
•
Qanunvericilik müəyyən etməlidir ki, təşkilatın gəliri və əmlakı onun təsisçiləri, vəzifləi
şəxsləri, direktorlar şurası üzvləri və muzdlu işçiləri üçün birbaşa və dolayısı ilə
(məsələn, qohumları vasitəsi ilə) şəxsi imtiyaz şəkilində istifadə oluna bilməz.
5
Qeyri Kommersiya Hüququ üzrə Beynəlxalq Mərkəz Qeyri Hökumət Təşkilatlarının müxtəlif
təsisatlar qarşısında hesabatlılığının və şəffaflığının təmin olunması üçün prinsiplər müəyyən
etmişdir. Bunlar:
•
Nəzarət edən dövlət orqanları qarşısında hesabatlılıq
a) qeyri kommersiya təşkilatınıdan tələb olunan bütün hesabatlar, əgər onun müxtəlif dövlət
orqanlarına təqdim edilməsi tələb olunursa, mümkün qədər sadə və müxtəlif dövlət orqanları
üçün ümumiləşdirilmiş şəkildə olmalıdır;
b) Əhəmiyyətli dərəcədə İctimai fayda verən fəaliyyətlə məşğul olan və əhəmiyyətli dərəcədə
maddi dəstəyə malik olan istənilən qeyri kommersiya təşkilatı onların fəaliyyətinə nəzarət
etmək üçün səlahiyyəti olan orqana ən azı ildə bir dəfə maliyyə fəaliyyətinə dair hesabat
verməlidir;
c) hesabata dair bütün tələblər donorun və maliyyə yardımı alanın maraqlarını, həmçinin
konfedensial informasiyanı və əqli mülkiyyət olan informasiyanı qoruyan xüsusi təlimatla
müəyyənləşməlidir;
•
Nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanı tərəfindən həyata keçirilən audit
a) nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanının, başqa hüquqi şəxslərlə olduğu kimi əvvəlcədən
xəbərdar etməklə qeyri kommersiya təşkilatının da, normal iş vaxtı ərzində sənədlərini,
yazılarını və fəaliyyətini yoxlamaq imkanı olmalıdır. Bu yoxlamaq hüququ fiziki şəxslərin
birləşmək hüququnu həyata keçirmələrinə mane olmaq və təşkilata zərər yetirmək məqsədi
daşımamalıdır;
b) Qanunun müəyyən tələblərinin təmin olunması üçün qeyri kommersiya təşkilatının bütün
hesabatları nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanı tərəfindən seçəmə və ya spontan auditə cəlb
5
Некоммерческий сектор: международный опыт Автор: М. Либоракина
oluna bilər, bir şərtlə ki, bu təşkilata və onunla bağlı olan şəxslərə zərər vurmaq məqsədi ilə
edilməsin;
•
Vergi orqanı qarşısında hesabatlılıq və vergi orqanı tərəfindən yoxlama
Vergi orqanları tərəfindən ayrı-ayrı sənəd lərin tələb olunması düzgündür. Müxtəlif vergilər üzrə
müxtəlif hesabatlar (məsələn gəlir vergisi ƏDV və s.) tələb oluna bilər. Kiçik QHT-lər vergi
hesabatı verməkdən ya azad olmalı, yaxud onlar üçün sadələşdirilmiş hesabatlar verməlidirlər;
•
Lisenziya verən orqan qarşısında hesabatlılıq və bu orqan tərəfindən yoxlamalar
Lisenziya alınmalı olan fəaliyyətləri həyata keçirən istənilən qeyri kommersiya təşkilatı
lisenziya alınmalı fəaliyyətlə məşğul olan istənnilən hüquqi və fiziki şəxslər kimi lisenziya verən
orqana hesabat təqdim etməlidir.
•
İctiaiyyətin informasiyalara çıxışının təmin olunması və informasiyaların açıqlanması.
Donor qarşısında hesabatlılıq
a) Əhəmiyyətli dərəcədə resurslara və fəaliyyətə malik olan və ictimaiyət tərəfindən dəstəklənən
istənilən qeyri kommersiya təşkilatı fəaliyyəti və maliyyəsi haqqında hesabatları dərc etməli,
yaxud hər hansı başqa formada həmin məlumatlara ictimaiyyətin çıxışını təmin etməlidir. Bu
hesabatlar nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanına, vergi orqanına və lisenziya verən orqana
təqdim olunan hesabatlardan daha az detallı olmamalı konfedensial informasiyanını və
intelektual mülkiyyət olan informasiyanın konfedensiallığına təminat verməlidir;
b) Donor ianə verməyin şərti kimi əlavə hesabatlar tələb edə bilərlər.
•
Xüsusi sanksiyalar
Bütün hüquqi şəxslərə olduğu kimi, qeyri kommersiya təşkilatlarına da ümumi qaydada tətbiq
olunan sanksiyalara əlavə olaraq qeyri kommersiya təşkilatları üçün spesfik olan
qanunvericiliyin pozulmasına görə (məsələn ianələrin toplanmasında vicdansızlıq, vergi
qanunvericiliyinin pozulması və s.) əlavə sanksiyalar tətbiq oluna bilər (məsələn, cərimə və ya
penalar, yaxud məcburi qaydada fəaliyyətin dayandıdılması).
Qeyri Hökumət Təşkilatının müsbət reputasiyasının formalaşdırılması sahəsində
beynəlxalq təcrübə
Qeyri-Hökumət Təşkilatının layihələrini və instutsional xərclərini maliyyələşdirən istənilən
donor ilk növbədə təşkilatın əvvəlki təcrübəsi və onun reputasiyası ilə bağlı informasiyalar
toplamağa çalışır. Donor təşkilatlar bu informasiyanı həm birbaşa –layihə təqdim edən
təşkilatdan, həm də başaqa təşkilatlar, yerli nümayəndəlikləri vasitəsi ilə əldə edirlər. Bu
baxımdan donor təşkilat diqqət yetirdiyi əsas məsələlərdən biri də Qeyri Hökumət Təşkilatının
şəffaf və hesabatlı olmasıdır. İldə heç olması bir dəfə maliyyə və proqram hesabatı hazırlayaraq
təqdim edən təşkilat, həmçinin fəaliyyəti audit olunan təşkilatlara daha ciddi münasibə bəslənilir.
Məhz bu baxımdan bir sıra ölkələrdə QHT-lər həm dövlət, həm ictimaiyyət, həm üzvlər (daxili
şəffaflıq), həm də donor qarşısında şəffaf və hesabatlı olmaq üçün müxtəlif tədbirlər həyata
keçirirlər. Beynəlxalq təcrübədə bu sahədə çoxsaylı təcrübə vardır. Bunlarını içərisində ən geniş
yayılanı aşağıdakılardır.
•
İllik proqram və maliyyə hesabatlarının hazırlanması və onun maraqlı tərəflərə
göndərilməsi;
•
Proqram fəaliyyətlərinin və bütövlükdə təşkilatın fəaliyyətinin vaxtaşırı (ən azı ildə bir
dəfə) olaraq audit olunması;
•
Müxtəlif nəşrlər (xüsusi jurnallar, dərgilər və s.) vasitəsin ilə maliyyə və proqram
fəaliyyətinə dair göstəricilərin maraqlı tərəflərə, o cümlədən ictimaiyyətə çatdırlması.
Bir çox ölkələrin təcrübəsində QHT-lərin dövrü olaraq nəşr olunan jurnallar, dərgilər
hazırlayıb yayması təcrübəsi vardır. Bu sahədə ixtisaslaşmış QHT-lədə vardır ki, onların
əsas fəaliyyəti QHT-lərdən məlumatları toplamaq və dərc etməkdir. Bu nəşrlər içərisində
nüfzlu hesab olunan nəşrlər də vardır ki, hər bir ciddi QHT-həmin nəşrə vaxtaşırı öz
maliyyə və proqram fəaliyyətinə dair qısa (nəşri hazırlayan təşkilatın tələblərinə uyğun)
məlumatları təqdim edirlər. Belə jurnallarda məlumatları yerləşdirilməyən QHT-lərin
reputasiyası bir qayda olaraq müsbət olmur.
•
Təşkilatda yaxşı idarəetmə sisteminin qurulması və qərarların qəbulunda kollegiallığın
təmin olunması
•
QHT-nin internet səhifəsinin olması və bu səhifədə təşkilatın maliyyə və proqram
fəaliyyətinə dair məlumatların yerləşdirilməsi.
Burada qeyd etmək zəruridir ki, bir çox donorlar təşkilatın fəaliyyətinə həm də onun
internet səhifəsinin olub-olmaması və həmin səhifənin mükəmməlliliyi və aktuallığına
görə qiymət verir.
•
Vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etdiyi bir çox ölkələrdə QHT-lərin əsas donoru xarici
ölkələrdən olan donorlar deyil, yerli donorlardır. Yerli donorların özü də bir neçə qrupa
bölünə bilər. Bunların içərisində mərkəzi hakimiyyət, yerli hakimiyyət və özünüidarə
qurumları, yerli fərdi xeyriyyə təşkilatları, biznes qurumları və fiziki şəxslər ola bilər.
Bu baxımdan hər bir Qeyri-Hökumət Təşkilatı ilk növbədə çalışır ki, onun reputasiyası
məhz ilk növbədə ölkə daxilində, yerləşdiyi ərazidə və icmada daha yüksək olsun. Buna
görə də təşkilatlar ilk növbədə ictimaiyyət üçün açıq olmalarını, şəffaf fəaliyyət
göstərmələrini və yaxşı idarə olunmalarını sübut etməyə çalışırlar.
Dostları ilə paylaş: |