Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

 
4 
 
imkanlarına  malikdir.  Hətta,  bəzi  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  belə  əhalinin  qidalanma 
normaları  və  çeşidinin  orqanizmin  zülala  və  enerjiyə  olan  tələbatlarına  tam  cavab 
vermədiyi  faktları  qeyd  edilmişdir.  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  (BMT)  bəzi 
beynəlxalq departamentləri (Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Komitəsi, Səhiyyə Təşkila-
tı  və  s.)  xətti  ilə  Cenevrədə  (1984  və  1990-cı  illərdə)  və  Romada  (1987-1992-ci 
illərdə)  keçirilən  konqreslərdə  əhalinin  qidalanması  problemləri,  bu  sahədə  aparı-
lan  elmi-tədqiqat  işləri  və  eksperimentlərin  analizləri,  ölkələrin  milli  siyasətində 
qidalanma  məsələlərinə  münasibət,  dövlət  başçılarına  müraciətlər  ön  planda  dur-
muş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir. 
Qida  fıziologiyasının  inkişafı  və  nailiyyətləri  fərdi  və  kütləvi  qidalanmanın 
düzgün  qurulması,  qida  məhsullarının  emalı,  qidaların  hazırlanması  və  onlardan 
istifadə  edilməsi  qaydalarının  qida  texnologiyasının  və  çeşidinin  yaxşılaşdırılma-
sına,  orqanizmin  sağlamlığının  mühafızə  edilməsinə,  qidalanmanın  əhəmiyyətinin 
geniş əhali kütlələri tərəfindən dərk olunmasına xidmət edir. 
Fiziologiya sahəsində qədim elmi  fıkirlərə isə orta əsrin təbabət korifeylərin-
dən olan Ə1 Razinin "Mənsuri” adlı əsərində, Abu Farabinin tibbə aid olan "İnsan 
bədəninin  orqanları  haqqında”
 
traktatında,  Əbu  Əli  İbn-Sinanın  məşhur  "Tibb 
elminin qanunlan" kitabında və digər mənbələrdə rast gəlinir. 
O  dövrdə  yaşamış  azəri  alimlərindən  Ömər  Osman  oğlu  və  Dürrü  Razi,  son-
rakı  dövrlərdə  yaşayıb  yaratmış  fransız  və  alman,  italyan  alimlərindən  Rene  De-
kart,  Vilyam  Harvey,  İ.Müller,  Luici  Qalvani,  Rusiyada  M.V.Lomonosov  və 
V.A.Basovun əsərlərində də fiziologiyanın gələcək inkişafına təkan verən çoxlu el-
mi  məlumatlar  vardır.  Bütün  bunlar  barədə  və  digər  alimlər  haqqında  daha  geniş 
məlumatları, fıziologiya üzrə müasir dövrün görkəmli Azərbaycan alimi prof. Faiq 
Cəfərovun  yazmış  olduğu  "İnsan  fıziologiyası"  dərsliyinin  "Fiziologiyanın  inkişaf 
tarixi" bölməsindən toplamaq olar. 
Əlbəttə, tarixən fıziologiyanın inkişafında kimya və fızika sahəsində aparılmış 
elmi-tədqiqatların  da  böyük  rolu  olmuşdur.  Bunlar  da  öz  növbəsində  sonralar 
müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşmış "Qida fiziologiyası"nın inkişafına gətirib 
çıxarmışlar. 

---

 
5 
 
Azərbaycan  Respublikasında  da  qida  fıziologiyası  sahəsində  xeyli  önəmli 
elmi-tədqiqat  işləri  aparılmış  və  bu  sahədə  elmi  müşahidələr  yenə  də  davam 
etdirilir.  Ölkənin  milli  siyasətində  əhalinin  ərzaq  xammalı  və  qida  məhsulları  ilə 
təmin edilməsi məsələsi daim öz aktuallığını saxlayır. 
Orta  əsrlərdə  təbabət  elmlərinin,  o  cümlədən  fıziologiyanın  təkamülündən 
söhbət  açıldıqda  hərtərəfli  ensiklopedik  biliyə  malik  olan  məşhur  İbn  Sinanın 
(Avisenna)  «Tibb  elminin  qanunları»  əsərini  nəzərdən  qaçırmaq  olmaz.  Buradakı 
qida  və  qidalanmaya  aid  fıkirlər,  qida  maddələrinin  (məhsullarının)  dad  xüsusiy-
yətləri  və  onların  təsnifatı  haqqında  toplanıb  dəqiqləşdirilmiş  elmi  məlumatlar  və 
digər  müddəalar  qida  fıziologiyası  və  qida  gigiyenası  elmlərinin,  hətta  qida 
texnologiyası elmlərinin gələcək inkişafında müstəsna rol oynamışdır. İbn Sinanın 
bu  əsəri  haqqında  ədəbiyyatlarda  çoxsaylı  məlumatlar  və  şərhlər  vardır.  Şərq 
aləminin  digər  qolu  sayılan  qədim  Tibet  təbabəti  elminin  fıziologiyaya,  xüsusilə 
qida  fıziologiyasına  aid  olan  mənbələrindən  qısa  məlumatlann  verilməsi  də, 
fıkrimizcə daha məqsədəuyğun olardı. 
Min  illər  ərzində  formalaşmış  qədim  Tibet  təbabətinin  ən  qiymətli  əsərlərin-
dən  olan  "Jud-şi"  və  "Vaydurya-onbo"  traktatlarında  sağlam  və  xəstə  orqanizm 
haqqında olan elmi və praktiki məsləhətlərin çoxu bu gün də fıziologiya elmi üçün 
çox əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz, təkcə şərq alimləri deyil, avropalılar da təbabətin 
sonrakı  inkişafında  burada  olan  dəyərli  məlumatlardan  bəhrələnmişlər.  XIX  əsrin 
görkəmli təbiblərindən sayılan, milliyyətcə monqol olan P.A.Badmayevin bu dövr-
də  yazmış  olduğu  şərhlərlə  rus  dilinə  tərcümə  etdiyi  "Tibet  təbabəti  elminin  əsas-
ları  Jud-şi"  kitabında  bunlar  haqqında  ətraflı  söhbət  açılmışdır.  Burada  insan 
fıziologiyasının  əsasları  ilə  əlaqədar  əsaslandırılmış  elmi  fikirlərlə  yanaşı,  ən 
maraqlısı  ayrı-ayrı  qida  məhsullarının  orqanizm  üçün  fızioloji  əhəmiyyəti, 
müalicəvi təsir mexanizmləri barədə çox geniş məlumatlar vardır. 
Qida  və  qida  maddələrinin  həzmdə  iştirakı,  öd  ifrazı,  su  mübadiləsi  və  qan 
damarlarının  fəaliyyətində  rolu,  bütövlükdə  orqanizm  üçün  əhəmiyyəti  haqqında 
ətraflı söhbət açılır. 

---

 
6 
 
Qidalanma,  qida  maddələri,  içkilər,  həyat  tərzi  və  ilin  mövsümünün  qidalan-
maya  və  müalicəyə  təsiri,  qida  qarışığının  həzm  zamanı  mədə  şirəsinin  təsiri  ilə 
dəyişilməsi,  onun  dadının  dəyişilməsi,  öd  və  vəzilər,  onların  fəaliyyəti,  qidalanma-
nın  pozulmasına  təsir  edən  amillər,  sinir  sisteminin  fəaliyyəti  və  ona  təsir  edən 
amillər, qan və əzələlər, yağ toxuması və sümük, beyin və onun fəaliyyəti, beynin 4 
arteriyanın  köməyi  ilə  qidalanması  və  digər  elmi  məlumatlar,  qidalanmanın  pozul-
ması  nəticəsində  orqanizmin  müxtəlif  orqanlarında  baş  verən  çatışmazlıqlar  və  s. 
haqqında  bu  gün  də  araşdırmalar  tələb  edən  çox  qiymətli  fıkirlər  təkcə  müasir  elm 
aləmində deyil, kütləvi oxucu kütləsində də təəccüblə yanaşı, həsəd hissləri oyadır. 
Tibet  dilində  yazılmış  olan,  Tibet  təbabətinin  əsas  qanunauyğunluqlarını  əks 
etdirən "Jud-şi" traktatı üçün şərhlərdən ibarət olan "Vaydur-onbo" traktatında insan 
orqanizmi  üçün  normalar  və  patologiyalar  üzrə  qaydalar,  nəzəri  konsepsiyalar 
toplanmışdır. 4 cilddən ibarət olan bu traktatda təkcə dərman vasitələrinin tətbiqinə 
aid deyil, müvafıq həyat tərzində və pəhriz şəraitində insan sağlamlığının tarazlığını 
təmin edən üç fızioloji sistem ("rlunq", "mkxris" və "badkan" terminləri adı altında) 
haqqında və onların funksional xarakteristikası vacibliyindən məlumatlar verilir. 
Qidanın  orqanizmdə  mənimsənilməsi  və  sorulması  zamanı  yeddi  ardıcıl  çev-
rilmələrin  baş  verdiyi  göstərilir.  Bu  isə  toxuma  quruluşlarının  yaranması,  onların 
assimilyasiya prosesində iştirakı fıkirlərinin izah olunması cəhdini göstərir. Burada 
eyni zamanda, əsas fızioloji sistemlərin  fəaliyyətində sinir sisteminin tənzimləyici 
rolundan, maddələr mübadiləsi ilə əlaqəsindən danışılır, qanın fızioloji yaxud pato-
loji  proseslərdə  iştirakı  dərəcəsi  (səviyyəsi)  və  formalarından  söhbət  açılır. 
"Vaydurya-onbo"  traktatının  6-cı  fəslində  o  vaxtki  təbabət  elminin  quruluşu  ağac 
şəklində təsvir olunur ki, bölmələr, başlıqlar, fəsillər bu ağacın gövdələri, budaqları 
və  yarpaqları kimi  göstərilir. Məsələn, doqquz  gövdənin olması təbabət elmində 9 
əsas bölmənin - orqanizmin normal vəziyyəti, dəyişilmiş (xəstə) vəziyyəti və s. bu 
kimi bölmələrin mövcudluğuna oxşadılır. 
Beləliklə, fıziologiyanın bu günkü səviyyəyə gəlib çatması və onun böyük bir 
elm  sahəsi  kimi  təşəkkül  tapmasında  orta  əsr  şərq  aləminin  mövcud  əsərləri  və 
təcrübədə əldə olunmuş nailiyyətləri böyük rol oynamışdır. 

---