22
IV
qrup qanı olan insanlara bütün qan qrupunu vurmaq olarsa da, onu IV-dən
başqa qrup qanlara vurmaq olmaz (şəkil 1).
Şəkil 1. Qanköçürmə sxeminin təsviri formaları
XVI əsrə kimi qan dövranı sistemini qapalı olmayan sistem kimi təsəvvür
edirdilər. 1628-ci ildə onun qapalı sistem olduğu təsdiq olundu. Qan dövranı
sistemi ürəkdən və damarlardan ibarətdir və onun əsasını arterial və venoz sistemi
təşkil edir. Qanın hərəkətini təşkil edən ürəkdir. Ürək 4 hissədən ibarətdir: 2-si
ürək qulaqcığıdır, aşağı hissədə isə 2 mədəcik vardır.
Ürək yumurtaya oxşar formalı əzələ orqanıdır və döş qəfəsinin sol hissəsində
döş hissəsini qarın nahiyəsindən ayıran diafraqma pərdəsinin vətər mərkəzi
üstündə yerləşir.
Ümumiyyətlə, ürək 2 yerə bölünür: sağ və sol ürək.
Qanın ürəkdə dövr etməsini aşağıdakı şəkildə təsəvvür etmək olar:
Qanın orqanizmdə hərəkəti damarlarda həyata keçirilir. Ürəkdən qanı daşıyan
damarlar arteriya adını daşıyırlar və onların ən böyüyü aorta adlanır.
Damarlar 3 təbəqədən ibarətdir (kapillyarlar 1 təbəqədən təşkil olunmuşdur):
1. İntima (arteriya divarının daxili təbəqəsi) - selikli qişa;
2. Media (arteriya divarının orta təbəqəsi) - əzələ qatı;
3. Adventisiya (xarici təbəqədir) - birləşdirici toxuma.
Bunlar biri digərindən toxuma liflərinin quruluşuna görə fərqlənirlər.
Kapilyarlar kiçik qan damarlarına deyilir və onları yalnız mikroskop altında
görmək olur. Onların divarları bir hüceyrə qatından təşkil olunmuşdur. Bu qatların
köməyi ilə toxumalar və qan arasında maddələr mübadiləsi baş verir. Kapilyarlar
yığım şəklində venular yaradırlar. Venular isə venalar şəklində toplanırlar.
23
Vena - qanın orqanlardan ürəyə axdığı damarlardır. Onun da divarları 3
təbəqədən təşkil olunmuşdur.
Arteriyaların venadan fərqi ondan ibarətdir ki, venalarda orta təbəqə zəif inkişaf
etmişdir. Arteriyalar hidrostatik təzyiqi saxlayır və sistematik olaraq daralırlar.
Ürək əzələsinin yığılmasına sistola, boşalmasına isə diastola deyilir.
Ürək 3 fazada işləyir:
I faza - qulaqcıqların sistolası adlanır. Bu zaman mədəciklər diastola
vəziyyətində olur. Bu proses 0,1 saniyə davam edir.
II faza - mədəciklərin sistolasıdır. Bu zaman qan mədəciklərdən aortaya və
ağciyər arteriyasına qovulur. Bu proses 0,3 saniyə ərzində başa çatır.
III faza - qulaqcıqlar və mədəciklərin ardıcıl boşalması - ümumi diastola və
ya mədəciklərin diastolası adını daşıyır. Bu proses isə 0,4 saniyə davam edir.
Göründüyü kimi, orta hesabla bir ürək döyünməsi 0,8 saniyə ərzində başa
çatır. Müəyyən olunmuşdur ki, sağlam insanm ürəyi 1 dəqiqə ərzində orta hesabla
70-75 dəfə döyünməlidir.
Ürəyin avtomatik fəaliyyətə malik olmasına baxmayaraq, onun bu fəaliyyəti
mərkəzi sinir sisteminin daima tənzimləyici təsiri altında olur. Ürəyin mərkəzi sinir
sistemi ilə əlaqəsi azan sinirlər və simpatik sinir siteminin sinirləri vasitəsilə həyata
keçirilir. Müəyyən edilmişdir ki, ürəyin fəaliyyəti sinir sistemi və həm də
hormonlarla, o cümlədən adrenalinlə həyata kcçirilir. Bu da ürək yığılmalarını
gücləndirir və sürətləndirir.
Nəhayət, ürək fəaliyyətinin tənzimləyiciləri kimi bir sıra mineral maddələr,
məsələn kalsium fəal iştirak edir. Kalium isə buna əks olan effektə malikdir.
Qan təzyiqi - əsasən ürəyin işləməsindən asılıdır. Ürək fəaliyyəti dövründə
arteriyalarda onun təzyiqi eyni bərabərlikdə olmur.
Qan ürəkdən çıxan zaman aortada sistolik (maksimal) təzyiq 150 mm c.
sütununa, ondan ayrılan arteriyalarda təzyiq isə 120-yə çatır.
Qanı daşıyan damarlarda:
-arteriollarda təzyiq
30 - 40 mm.c. sütununa
- kapilyarlarda
15 - 20 mm.c. sütununa
24
-venalarda isə
- 5 mm.c. sütununa çatır.
Sağlam bədənli yaşlı insanlarda çiyin arteriyalarında sistolik təzyiq orta
hesabla 110-120 mm.c. sütununa, orta təzyiq 80-85 mm.c. sütununa, diastolik
(minimal) təzyiq isə 60-80 mm.c. sütununa çatır. Sistolik və diastolik təzyiq
arasında olan fərqi nəbz amilitudası adlandırılar. Onun qiyməti orta hesabla 35-50
mm.c. sütununa bərabər olur. Müxtəlif amillərin təsiri altında orqanizmin qan
təzyiqi dəyişkən olur. Bu da ürək fəaliyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədardır.
MÜHAZIRE 3. HƏZM SISTEMİ VƏ HƏZMOLMA PROSESLƏRİ
Plan:
1. Qida məhsulları və qida maddələrinin həzmdə iştirakı.
2. İnsanda həzmin struktur-funksional təşkili, həzmin növləri.
3. Həzm aparatının quruluşu və funksiyaları.
4. Mədədə həzm.
5. Bağırsaqlarda həzm.
6. Qaraciyər və onun həzmdə funksiyası.
7. Həzm sistemi orqanları və onların funksiyalarının yaş inkişafı
8. Həzm sistemində funksional qarşılıqlı əlaqələr
9. Həzm mərkəzləri və həzmdə onların rolu
10. Mədə-bağırsaq fəaliyyətinin neyro-humoral təyini
1. Qida məhsulları və qida maddələrinin həzmdə iştirakı
İnsanın qidalanması üçün tələb olunan qida məhsullarının demək olar ki,
hamısı bitki və heyvan mənşəlidir və onların növləri qidalılıq dəyərləri olduqca
25
müxtəlifdir. İnsanın qidasının əsas hissəsini taxıl, meyvə, tərəvəz, ət, süd, balıq və
yumurta məhsulları təşkil edir. Dünya əhalisinin böyük əksəriyyəti üçün qida
məhsulları kimi çörək, düyü və ət ümdə əhəmiyyətə malikdirlər.
Qida məhsulları, tərkibindəki qida maddələrinə görə fərqlənirlər. Orqanizm
üçün bu maddələrin ayrı-ayrılıqda əhəmiyyəti eyni deyildir. Qida maddələrinə
zülallar, karbohidratlar və yağlar aiddir. Bunlar mürəkkəb üzvi birləşmələr olub,
bitki və heyvan orqanizmlərində sintez olunurlar. Zülallar amin turşulardan,
karbohidratlar bəsit şəkərlərdən (qlükoza, fruktoza və s.), yağlar isə qliserin və yağ
turşularından əmələ gəlirlər. Fizioloji mənada qida maddələri kimi məhz amin
turşuları, bəsit şəkərlər və yağ turşuları hesab olunurlar. Zülallar, karbohidratlar və
yağlar həzm olunduqda bu maddələr əmələ gəlir və onlardan mürəkkəb qida
maddələrinin (zülal, karbohidrat, yağ) sintezi üçün orqanizmdə yenidən istifadə
edilir. Sözün geniş mənasında qida maddələri dedikdə, buraya zülal, şəkər və
yağlardan başqa su, mineral duzlar, vitaminlər kimi maddələri də əlavə etmək olar.
Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, bu maddələr kalori (enerji) əldə etmək
nöqteyi-nəzərdən qida əhəmiyyəti daşımırlar.
İnsan qidasının əsas karbohidrat mənbəyini bitkilər təşkil edirlər. Taxıl
(buğda, arpa, düyü, qarğıdalı və s.), kartof və düyü məhsulları karbohidratlarla çox
zəngindirlər. Paxlalı bitkilər, bitki zülalları, günəbaxan, zeytun, pambıq və s. bu
kimi bitkilər isə bitki yağları ilə zəngindirlər. Heyvanat mənşəli zülallar və yağlar
ən müxtəlif heyvan orqanizmlərindən tədarük edilir və mənimsənilirlər. Adları
çəkilən və müxtəlif mənşəli qida maddələri tikinti və enerji materialları kimi
orqanizm üçün eyni əhəmiyyət daşımırlar. Karbohidrat və yağlar əsasən eneıji
mənbəyi, zülallar və yağlar əsasən tikinti materialları kimi əhəmiyyətlidirlər.
İnsan orqanizmi canlı təbiətdən aldığı bitki və ya heyvan mənşəli mürəkkəb üzvi
qida maddələrini elə olduğu kimi də mənimsəyib istifadə edə bilmir. Onun hüceyrələri
yalnız müxtəlif zülal, karbohidrat və yağların parçalanması nəticəsində hasil olan amin
turşuları, sadə şəkərləri və yağ turşularını qəbul edib mənimsəyir, yəni onlardan sintez-
tikinti, enerji hasili və digər məqsədlər üçün istifadə edirlər. Sintez proseslərində insan
orqanizmi bitki və ya heyvan mənşəli maddələrdən özünə xas olan, özü üçün səciyyəvi
Dostları ilə paylaş: |