26
xarakter kəsb edən yeni zülal, karbohidrat, yağ və digər maddələri istehsal edir. Ona
görə də qidalanma zamanı qəbul etdiyi qida məhsullarının tərkibindəki mürəkkəb qida
maddələrini həzm proseslərinə (parçalanma, hidroliz) uğradır, alınan son məhsullar
(amin turşuları, sadə şəkərlər, yağ turşuları), habelə qidanın tərkibindəki və ya əlavə
qəbul edilən su və mineral duzlar isə sorulub hüceyrələrə daxil olurlar. Qida
məhsullarından mürəkkəb üzvi maddələrin ayrılmasına və onların orqanizmdə sonrakı
parçalanmasına həzm prosesləri deyilir. Qidalanma dedikdə isə buraya qida
məhsullarının əldə edilməsi, orqanizm tərəfındən onların qəbul edilməsi, həzmə
məruz qalması, son məhsulların sorulması, qan və digər toxuma mayeləri vasitəsilə
daşınması və hüceyrələr tərəfındən mənimsənilməsi prosesləri nəzərdə tutulur.
2) İnsanda həzmin struktur-funksional təşkili, həzmin növləri
İnsan çoxhüceyrəli mürəkkəb orqanizmdir. Onun qidalanması da mürəkkəb
xarakter daşıyır. İnsan hər cür qida ilə qidalanan canlıdır. O, məməlilər sinfınin ən
ali və şüurlu nümayəndəsi kimi qidalanma məqsədilə təbiətdən çox fəal və geniş
surətdə istifadə edir, qida məhsullarının təbii və ya süni artırılmasında və onların
yeni növlərinin aşkar edilməsind bilavasitə maraqlı olan varlıqdır.
İnsanda digər onurğalılarda olduğu kimi, həzm funksiyasını yerinə yetirən
xüsusi orqanlar sistemi formalaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu orqanlar
sistemi insanda xeyli mürəkkəb şəkildə qurulmuşdur və bəzi morfoloji əlamət və
xüsusiyyətlərinə görə heyvanlardakından fərqlənir.
İnsanda, o cümlədən heyvanlarda əsas həzm prosesləri mədə-bağırsaq
borusunda həyata keçir. Əslində bu həzm sistemi bir-birilə sıx anatomik və
funksional əlaqədə olan bir neçə orqanlardan - ağız aparatı (dodaq, diş, dil, ağız
boşluğuna açılan həzm vəziləri), qida borusu, mədə, nazik və yoğun bağırsaqlardan,
mədə-bağırsaq kanalına açılan həzm vəzilərindən ibarətdir. Ağız boşluğuna düşən
qida burada müəyyən qədər işləndikdən sonra mədə və bağırsaqlarda həzmə məruz
qalır ki, buna mədə-bağırsaq həzmi və ya borudaxili həzm deyilir.
27
Həzm proseslərinin struktur və funksional təşkilinə gəldikdə qeyd etmək la-
zımdır ki, insan orqanizmində bu bir neçə səviyyədə bərqərar olmuşdur. Fiziolo-
giya elminin son nailiyyətləri göstərir ki, insan və heyvan orqanizmlərində üç
səviyyəli həzm mexanizmi fəaliyyət göstərir. Onlardan ən aşağı, daha bəsiti, yalnız
müəyyən hallarda fızioloji əhəmiyyət daşıyan həzm mexanizmi-hüceyrədaxili
həzmdir. Bu, bütün hüceyrələrdə fəaliyyət göstərən bir mexanizmdir ki, onun əsas
vəzifəsi hüceyrəyə müəyyən səbəblər üzündən hər hansı yad qida cisimciyi (bu
zülal, mikrob, virus və başqa iri üzvi komponent ola bilər) düşdükdə və ya hüceyrə
xaricdən zəruri qida maddələri almadıqda və ac qaldıqda, hüceyrədaxili mürəkkəb
üzvi maddələri parçalamaqla qida maddələrinə olan məxsusi ehtiyacları ödəmək
zərurəti yarandıqda, yaxud da hüceyrəni tamam məhv etmək lazım gəldikdə burada
həzm proseslərini həyata keçirməkdir. Heyvan orqanizmlərində hüceyrədaxili
həzm aparatı funksiyasını lizosomlar deyilən ultramikroskopik tək membran
örtüklü xırda orqanoidlər yerinə yetirir. Bu membran qovuqcuqlarında hüceyrənin
istənilən üzvi komponentini hidroliz edə bilən həzm fermentləri yerləşir. Lizosom
daxilində həzm fermentləri passiv olduğu halda, lizosom partladıqda ondan azad
olan həzm fermentləri çox aktiv və aqressiv olub, hüceyrədəki üzvi maddələrin -
nuklein turşularının, zülalların, yağların, polisaxaridlərin, hətta iri orqanoid
hissəciklərinin, son nəhayətdə isə hətta hüceyrənin özünün parçalanmasına səbəb
olurlar. Hüceyrənin lizosomal aparatı orqanizm ac qaldığı müddətlərdə daxili
maddələr hesabına qidalanmanı (endogen qidalanmanı) həyata keçirən əsaslı
mexanizmlərdən biri hesab olunur. Lakin insanda əsas həzm, mədə-bağırsaq
həzmidir. Bu həzmin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qida reflektori və qeyri-
reflektori olaraq həzm orqanlarının kanalları ilə tədricən hərəkət edir və onun
üstünə həzm vəzilərindən olan həzm şirələri (bu şirələrin tərkibində müxtəlif həzm
fermentləri var) ifraz olunur və o həzmə məruz qalır. Buna borudaxili həzm də
deyilir. Bu proses zamanı həzm kanalında tam parçalanmamış zülallar,
polisaxaridlər və ya yağ fraqmentləri qala bilər. Belə iri qida fraqmentlərinin tam
parçalanması prosesləri bağırsaq borusu divarının daxili səthində fıksə olunmuş
həzm fermentlərinin təsiri altında həyata keçir. Buna divaryanı həzm və ya
28
membran həzmi deyilir. Membran həzmi xüsusilə nazik bağırsaqların epitel
qişasının əmələ gətirdiyi xovların səthində daha geniş surətdə həyata keçir. Həm
borudaxili, həm də divaryanı həzm, qidanın parçalanması və sorulması
proseslərinin effektivliyini fızioloji baxımdan xeyli artırır, qidanın faydalı
komponentlərinin tam mənimsənilməsinə xidmət edir.
3) Həzm aparatının quruluşu və funksiyaları
Həzm traktı bəzi genişlənmələri olan uzun borudan ibarətdir. Həzm yolu ağız
boşluğundan başlanır və anal dəliyində qurtarır. Ən əvvəl, qida ağız boşluğuna
daxil olur və burada bərk və yüksək sıxlığa malik olan qidalar xırdalanır və ağız
şirəsi (ağız suyu, tüpürcək) ilə isladılır. Ağız boşluğunda yerləşən 32 ədəd diş
vasitəsilə qida çeynənilir, dilin köməyi ilə qarışdırılır. Dil əzələ orqanı olub, səthi
selikli qişa ilə örtülüdür, burada yerləşən dad reseptorları isə qidanın dadını
müəyyən edirlər. Ağız şirəsi özlü, rəngsiz, neytral və ya zəif qələvi xassəli maye
olub, ağız boşluğunun ətrafında olan ağızsuyu vəzilərinin - çənəaltı, dilaltı və
qulaqyanı vəzilərin ifraz etdiyi həzm şirəsidir. Onun tərkibində 98,5-99% su və 1-
1,5 % üzvi maddələr (zülal maddələrindən musin, mürəkkəb şəkərlərə təsir edən
maltaza, amilaza və ya ptialin fermenti, qidadakı mikrobları zərərsizləşdirən
lizosim fermenti, habelə qeyri-üzvi maddələr (fosfor, natrium, kalium duzları)
vardır. Ağız suyu vəzilərinin sekretor fəaliyyəti ağıza düşən qidanın vəziyyəti,
miqdarı və keyfıyyətindən asılı olaraq şərtsiz və şərti refleks mexanizmləri
vasitəsilə tənzimlənilir.
4) Mədədə həzm.
Ağız boşluğunda çeynənilmiş və ağız suyu ilə isladılmış qida horrası və ya
loxması əvvəlcə udlağa, sonra isə qida borusu ilə mədəyə daxil olur. Qida
borusunun həzmdə rolu ancaq qidanın hissə-hissə mədəyə ötürülməsindədir. Onun
ritmik peristaltik hərəkətləri reflektor təbiətə malikdir və qidanın boru boyunca
hərəkətini təmin edir. Qida borusunun xəstəlikləri, qidalanma və həzm prosesinə
çox mənfi təsir göstərirlər. Qida borusunun xərçəngi bütün xərçəng xəstəliklərinin
3-4%-ni təşkil edir.
Dostları ilə paylaş: |