Qoşa qanad


Söz, zəka, qüvvə yoxsa, iş-əməl?



Yüklə 1,22 Mb.
səhifə10/13
tarix17.09.2017
ölçüsü1,22 Mb.
#587
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

Söz, zəka, qüvvə yoxsa, iş-əməl?
İlk başlanğıc əməl­dir, işdir.

İ. Göte
Sözü işə çevirmk, işi sözə



çevirməkdən qat-qat çətindir.

M. Qorki
Müasir mənada elm ancaq intibah dövründən baş­la­yaraq formalaşmışdır. Antik dövrdə elmi biliklərin əldə edilməsinə uyğun gələn mənəvi fəaliyyət bir tərəfdən fəl­sə­fə ilə, digər tərəfdən isə, sənətkar əməyi ilə qırılmaz su­rətdə bağlı olduğundan xalis elmdən və ya hətta elmi bi­lik-dən danışmaq çətindir.

Lakin elmin mənşəyinin məhz bu iki istiqamətdə: fəl­səfə və praktika ilə bağlı fəaliyyətdə axtarılması ta­mamilə qanunauyğundur. Hətta ilk yaxınlaşmada müasir dövr­də elmin əsas struktur pillələrini təşkil edən nəzəri və empirik pillələr də bu iki istiqamətin davamı kimi qiy­mət­ləndirilə bilər. Lakin əslində bu pillələr yalnız elm sosial institut kimi formalaşdıqdan sonra – yeni dövrdə əmələ gəl­mişdir.

İnsanların maddi fəaliyyəti ilə deyil, daha çox də­rə­cədə seyrlə əlaqədar olaraq, deduktiv surətdə meydana çı-xan, dünya haqqında ümumiləşmiş təsəvvürlərin bir hissə-si kimi formalaşan biliklər xüsusi elmlərə, fənlərə aid olmayıb, fəlsəfəyə aid idi. Koqnitiv biliklər hələ elmi bi-liklər səviyyəsinə yüksəlməmişdi. Digər tərəfdən də, əməli fəaliyyətlə əlaqədar yaranan biliklər hələ müstəqil­ləşmə­miş, biliklə bacarıq bir-birindən ayrılmamışdı. Deməli, alim və sənətkar bölgüsü də hələ ola bilməzdi. Ona görə də qədim yunanlar sofist (müdrik) dedikdə həm də sənət­karları (məsələn, dülgər, dulusçu və s.) nəzərdə tuturdular. O dövrdə bölgü bilavasitə faydalı işlə məşğul olan, tətbiqi məsələləri həll edən sofistlərlə dünyanı yalnız kənardan seyr edən, müdrikliyi yalnız sevən adamlar – filosoflar ara­­sında aparılırdı.

Elm tarixinin tədqiqi göstərir ki, elmin praktik məq­sədlərə xidmət edən sistem kimi formalaşması, əsasən XVII-XVIII əsrlərə təsadüf edir. Yaranmaqda olan kapita­lizm cəmiyyəti sənayeni inkişaf etdirmək məqsədilə elm­dən istifadə olunmasına təkan verir. Elmin inkişaf etdiril­məsində daha təkcə elm adamları deyil, həm də istehsal müəssisələrinin sahibkarları və onların mənafeyini mü­da­fiə edən dövlət özü maraqlı olur.

Cəmiyyət elmi məhz onun praktik istifadə imkan­la­rı­na görə inkişaf etdirir, bu məqsədlə müxtəlif sosial insti­tutlar fəaliyyət göstərməyə başlayır. Elm getdikcə daha çox dərəcədə fərdi hadisədən və ya kiçik qruplar miq­ya­sından böyük sosial sistemlər miqyasına keçir, ümum­cə­miyyət hadi­səsinə çevrilir.

Elm dövlət miqyasında təşkil olunmuş ictimai hadisə kimi formalaşmazdan qabaq da elmi fəaliyyət var idi. Ay­rı-ayrı adamlar bu zaman elmlə öz daxili mənəvi eh­ti­yac­la­rını ödəmək üçün məşğul olurdular. Qədim yunanların bə­ziləri elmlə məşğul olsa da, onun tətbiqi ilə, praktik mə­sə­lələrlə məşğul olmağı özlərinə yaraşdırmır mənsub ol­duqları yüksək ictimai təbəqənin əxlaqi meyarlarından çıxış edirdilər. Nəzəri fikir sahiblərinin təcrübəyə hə­qarətli münasibəti o dərəcədə kəskin idi ki, məsələn, Aris­totel qa­dının dişlərinin sayının kişininkinə nisbətən az olduğunu iddia etmiş, lakin onları saymağı heç ağlına da gətir­mə­mişdir. Aristotelin törəmə nəzəriyyəsi və sürətin qüvvə ilə mütənasib olması haqqındakı nəzəri müddəası da nə onun özü tərəfindən, nə də xələfləri tərə­findən yoxlanmamış, iki min ildən artıq kor-koranə su­rətdə qəbul edilmişdir.

Orta əsrlərdə elmin geri qalması, sxolastika hüdudla­rını keçə bilməməsi onun praktika ilə əlaqəsinin zəif­li­yin­dən irəli gəlir ki, bu də o dövrün ümumi mənəvi atmo­sferi, hakim əxlaq normaları ilə izah olunmalıdır. Kübar ailədən çıxmış adamlar bu cəmiyyətin mənəvi meyarlarına uyğun olaraq praktik məsələlərlə məşğul olmağı özlərinə sığış­dı­ra bilmirdilər. Bu dövrdə ixtiralar da çox vaxt “təhsil gör­məmiş və hakim sxolastikanın təsirinə düşməmiş sadə iş­çilər, sənətkarlar tərəfindən edi­lirdi”.1 Kübar cəmiyyətinin nümayəndələri əmək adamlarına yuxarıdan aşağı baxdıq­ları kimi, məqsədəuyğun əməli fəa­liyyətin məhsulu olan ye­niliklərə də həqarətlə baxırdılar. İnsan ağlının açdığı yol­ları keçmədən, birbaşa mənəvi yetkinlik zirvəsinə çat­maq əxlaqı ağıldan nəinki yüksək tutmaq, hətta ona qarşı qoy­maq, əməli fəaliyyətdən ayrılmış abstrakt etiketləri ya-ratmaq və bunları mütləqləşdirmək – aristokratiyanın mə­nəvi və sosial süqutunun əsas səbəblə­rindəndir. Orta əsr­lərdə hökm sürən cəngavərlik psixolo­giyası və aristokrat mə­nəviyyatının rasional biliyə və praktikaya münasibəti Don Kixotun yel dəyirmanına münasi­bətində öz əksini ob­razlı surətdə çox gözəl tapmışdır.

Aristokratiya tərəfindən qəbul edilməyən praktik elm burjuaziyanın mənəvi xüsusiyyətlərinə və maddi ehti­yacla­rına tamamilə uyğun gəlirdi. Elmin məhz kapitalizm cə­­miyyətində intensiv surətdə inkişaf etməsinin, bütöv so­sial sistem kimi formalaşmasının əsas səbəblərindən biri də məhz bu idi.

İntibahla açılan yeni dövr ilk çağlarda antik mədə­niy­yətin yenidən canlanması təsirini bağışlasa da, tez­liklə burjua mədəniyyətinə qapı rolunu oynadı. Kapitalizm cə­miyyəti mənəvi etalonlarla təcrübi biliyin, ağlın qar­şılaş­dı­rılmasında ikinci qütbü seçdi; ülvi toxunulmaz olan heç bir hiss, heç bir əxlaqi norma ilə hesablaşmadan rasional dü­şün­cənin, empirik elmin açdığı geniş yola çıxdı və sürət götürdü. Mənəvi meyarla elmi-praktik meyar, hissi ilə ra­sional arasındakı ziddiyyət indi də ikincilərin mütləq­ləş­dirilməsi nəticəsində kəskinləş­məyə başladı, adət-ənənə­nin hökmranlığı öz yerini pulun, iqtisadi amillərin hökm­ran­lığına verdi. Uzaqgörən adamlar bu ziddiyyətdə Avro­pa­nın süqutunun başlanğıcını gördülər. Rasional düşün­cə­yə, elmi-praktik fəaliyyətə və onun gətir­diyi yeniliklərə düş­­mən münasibətdən irəli gələn Don Ki­xot faciəsi mə­nəvi saflığa, insanın hisslərə etinasızlıqdan irəli gələn bur­jua faciəsi ilə əvəz olundu. Əlbəttə, burada yenə də bədii obraza müraciət etmək yerinə düşərdi. Lakin Don Kixotun faciəsi təbii real olsa da, kapitalizm cəmiyyətinin və bur­jua təfəkkür tərzinin ziddiyyətləri bir burjua fərdiyyətinin faciəsində tam mə­nasilə ifadə oluna bilmir. Təkcə ona gö­rə yox ki, böyük faciələr yalnız zəngin mənəviyyatlara sığışa bilər, həm də ona görə də ki, burjuaziyanın utilitar-praktik təfəkkür tərzi əslində onun bütün nailiyyətlərinin başlıca hərəkət­verici qüvvəsidir. Nəyi isə qurban vermə­dən nəyə isə nail olmaq mümkün deyil. Burjua cəmiy­yə­ti­nin sənaye sahəsindəki sürətli yürüşü də orta əsrlərin mə­nəvi-əxlaqi normala­rını tapdayıb keçmək hesabına müm­kün olmuşdu.

Kapitalizm cəmiyyətinin müəyyən mənada mütə­rəq­qi xa­rakter daşıdığı ilk əsrlərdə onun məhsuldar qüvvə­lə­rin inkişafı üçün açdığı geniş imkanlar və bu imkanları şər­tləndirən yeni təfəkkür tərzi, təbii ki, həmin dövrün fəl­səfi fikrində də öz əksini tapmışdı. Bununla yanaşı, bilik­lərin utilitar-praktik istifadəsinə üstünlük verən bu yeni təfəkkür intibah dövrünün düşüncə tərzi simasında həm də mə­nəvi sələfə malik idi. İntibah dövrünün mənəviyyatı feo­dal cəmiyyətinin təfəkkür tərzindən köklü surətdə fərq­lənməklə bərabər, antik dövrün mənəviyyatını da sadəcə təkrar etməyərək, praktik fəaliyyətə münasibət mə­sələ­sin­də ona nisbətən xeyli qabağa getmişdi.

Məhz intibah dövründə elm ilə praktikanın qarşı­lıqlı əlaqəsinə olan zərurət tam mənası ilə dərk edilmiş, onların bir-birini tamamlanmasına dair dahiyanə fikir­lər söylən­miş­di. Özünün çoxsahəli şəxsi fəaliyyəti ilə fəlsəfə və in­cə­sənətin, elm və praktikanın vəhdətinə par­laq nümunə olan Leonardo da Vinçi təcrübəni dəqiq biliyin atası hesab edir, praktikadan doğmayan elmləri əsassız və qüsurlu sa­yırdı. Böyük mütəfəkkir, eyni zamanda elmin də prak­ti­ka üçün mühüm şərt olduğunu nəzərə alaraq yazırdı: “Elm­­siz praktikaya aludə olan adam gəmini sükansız və kom­passız idarə etmək istəyən kapitana bənzər; o hara üzdüyünü özü də bilməz”.1

Yeni dövr fəlsəfəsində elminmi praktika üçün, prak­ti­­kanınmı elm üçün həlledici olmasına dair sual intibah döv­ründə qərarlaşmış olan vahid mövqeyi haçalanmasına gətirib çıxardı. Daha doğrusu, elmin praktika üçün rolunun qiymətləndirilməsində yekdillik əldə olunsa da, praktika­nın, təcrübənin elmin inkişafında rolu iki müxtəlif möv­qe­dən şərh edilməyə başlandı.

F. Bekon tərəfindən əsası qoyulan birinci istiqamət-empirizm fəlsəfəsinə görə, hər cür elmi bilik yalnız təc­rü­bə yolu ilə, praktikadan əldə edilə bilər. Antik dövrdə və Orta əsrlərdə təcrübəyə olan böyük etinasızlıqdan sonra ona belə xüsusi diqqət verilməsi əlbəttə, təqdirəlayiq ha­disə idi. Lakin F. Bekon və onun davamçıları şüurun fəal xa­rakterini nəzərə almır, intuisiyanın idrakda rolunu araş­dırmırdılar. Daha dəqiq məlumat əldə etmək üçün təcrü­bə­ni təkmilləşdirmək tələbi irəli sürüldüyü halda, bu təcrübə­nin nəticələrini zəka işığında nəzərdən keçirmək tələbi qo­yulmurdu və əksinə, zəkaya həqiqi bilik əldə edilməsi üçün maneə kimi baxılırdı. F. Bekon yazırdı: “... Zəkaya qa­nad yox, qurğuşun bağlamaq lazımdır ki, onun sıçrayış və uçu­şunun qarşısını almaq mümkün olsun”.2 Zəkanın özü insa­nın bütün əvvəlki təcrübələrinin yekunu kimi, onun mənəvi və maddi həyatının vəhdətindən hasil olan nəticə kimi qə­bul edilmirdi.

R. Dekart və onun davamçıları olan rasionalist filo­sofların mövqeyinə görə isə, ayrı-ayrı təcrübi faktlardan çıxış edərək qəti və ümumi hökmlər vermək məntiqi ba­xım­dan qüsurludur. Bir hadisənin yüz və ya min dəfə eyni cür təkrar olunması bizə belə düşünməyə tam əsas vermir ki, yüz birinci və ya min birinci dəfə də bu hadisə məhz hə­min cür təkrar olunacaq. Bu hökmü yalnız müəyyən eh­ti­malla vermək olar. Tam yəqinlik məziyyətinə malik olan qəti elmi bilik­lər isə ancaq zəkanın məhsulu tərəfindən iş­lənib hazır­lanmış və induktiv metodu rəhbər tutan empi­rizmi müsbət cəhətləri ilə birlikdə inkar edirdi.

Bu iki fəlsəfi təlim arasındakı bütün ciddi fərq­lərə bax­mayaraq, onlar hər ikisi yeni dövrün-yaranmaqdan olan kapitalizm cəmiyyətinin hakim təfəkkür tərzinə uy­ğun olaraq elmin praktik rolunu əsas tutur, məhz pozitiv elmi bilikləri, utilitar-praktik məqsədlərə xidmət edən tə­lim­ləri inkişaf etdirməyi lazım bilirdilər. Elmi bi­liklərin mən­bəyi məsələsində empirizmə qarşı çıxan R.Dekart onun istifadəsi məsələsində praktik tələbləri rəhbər tutaraq yazırdı:” Mücərrəd fəlsəfə əvəzinə praktik fəlsəfə yarat­maq olar və onun köməyi ilə odun, suyun, hava­nın, ulduz­la­rın, göylərin və bizi əhatə edən bütün digər cins­lərin qüv­və və təsirlərini aydın surətdə, ustaların öz sənətlərini bildiyi kimi öyrənmək olar. Bu zaman biz bu qüvvələrdən onların tətbiq oluna bildiyi bütün sahələrdə istifadə edər və beləliklə, təbiətin əsl sahibkarı və ha­kimi ola bilərdik”.1 Bu­rada bircə onu dəqiqləşdirmək la­zımdır ki, R.Dekart “prak­tik fəlsəfə” dedikdə əslində “tətbiqi elmləri” nəzərdə tutur. “Elm“ yox, “fəlsəfə” de­yilməsi o dövrdə elmlərin fəl­səfədən hələ tam ayrılma­dığını göstərir.

Klassik alman fəlsəfəsində mühüm terminlərdən biri kimi işlədilən “praktik zəka” anlayışı isə utilitar-praktik fəaliyyəti ifadə etməkdən çox uzaqdır. O dövrdə Al­ma­ni­ya­da ictimai münasibətlərin mürəkkəbliyinə və da­xili zid­diyyətlərinə uyğun olaraq praktika anlayışı da, bir tə­rəf­dən, yeni dövr əks etdirirdisə, digər tərəfdən, orta əsr fəl­sə­fəsi xüsusi Şərq fəlsəfəsi fikrinin ənənələrinə uyğun olaraq əxlaq, ədəb mənasında işlədi­lirdi. Daha doğrusu, prak­tik zəka yalnız insanın təbiətə fəal münasibəti ilə məh­dudlaşdırılmır, insanın özünə olan dəyişdirici təsir, özü­nü­tərbiyə problemi də nəzərə alınırdı. Həm də ikinci bi­rin­ciyə nisbətən daha yüksək məziyyətli hadisə hesab olunur, fəlsəfi tədqiqat obyekti ol­mağa daha çox layiq bilinirdi.

Utilitar-praktik fəaliyyətin əsasən hakim kəsildiyi, po­zitiv elmlərin formalaşdığı və sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə (XVII-XVIII əsrlər) Qərbi Avropa gerçəkliyi ilə Kan­tın praktik zəka təlimi arasında ciddi əlaqə tapmaq çətindir. Bu təlimin kökləri Şərq gerçəkliyi və orta əsr­lərin Şərq fəlsəfəsi zəminində daha aydın surətdə üzə çı­xır.

Orta əsrlərdə nəzəri-elmi biliklə praktik fəaliyyət ara­sındakı ayrılıq Şərq üçün də səciyyəvi olmuşdur. Lakin Şərqdə bu iki tərəf arasındakı münasibət daha mürəkkəb və çoxcəhətli idi. Məsələ burasındadır ki, əgər o dövrün Şərq ədəbiyyatına, ictimai-fəlsəfi fikrinə nəzər salsaq, bili­yin əməllə bağlılığı probleminə geniş yer verildi­yini gö­rə­rik.

Elmin-biliyinmi, yoxsa işin-əməlinmi ilkin və əsas olması problemi o dövrdə Şərq fəlsəfi fikrinin mərkə­zində dayanır. İslam dinində bilik çox vaxt inamla, əqidə ilə bağ­­landığından ilkinlik bir qayda olaraq biliyə veri­lirdi. Zi­ra dini mövqeyə görə belə qəbul olunurdu ki, əməl, fəaliy­yət insanlara xas olduğu halda, bilik Allahın insan qəlbinə saldığı işıqdır.1 Qeyd etmək lazımdır ki, burada bilik heç də yalnız etiqad mənasında işlənmir. Dini ayin­lərin icra edilməsi biliyə yox, əmələ aid edilir, lakin yenə də bilik ondan yüksək tutulur. Abidə nisbətən alimə üs­tünlük verilir.2

O dövrdə Şərqdə bilik - əməl alternativinin həllində icti­mai fikir heç də yalnız islam dinindən çıxış et­mirdi. Orta əsr alimləri bilik və əməlin dialektikasını açmağa və biliyin, elmin əhəmiyyətini və üstünlüyünü məntiqi yolla və konkret misallar, hədislər, hekayətlər vasitəsilə isbata yetirməyə çalışırdılar.

Yeni dövrdə biliyin yoxsa gücün, kəlamın yoxsa əməlin əsas olmasına dair mübahisələr orta əsr Şərq fəl­sə­fəsin­dən Qərb ictimai fikrinə keçir. Neçə əsrdən sonra hə­min sualı İ.Götenin qəhrəmanından eşidirik.

İnsan həyatının əsasını təşkil edən, bəşəri inki­şaf üçün ilk başlanğıc rolunu oynayan hadisə nədən iba­rətdir? Bu sual üzərində dərin düşüncələrə dalan Faust il­kinliyi gah sözə, gah zəkaya, gah də qüvvəyə verir. Lakin nə­ha­yət, işin, əməlin üzərində dayanır.

İnsan yalnız təbiətə fəal münasibəti sayəsində, əməli fəaliyyət prosesində başqa insanlarla ünsiyyətə girir - söz yaranır. Lakin insan sözlə fikrini, düşündüklərini ifadə edir. Deməli, söz ağıldan, zəkada əvvəl gələ bilməz. Ağıl əmr edəni dil bəyan edər, - deyən Xaqani də ağıllı sözdən əv­vəl hesab edir, dili fikrin ötürülməsi üçün vasitə sayırdı. Dil, söz həm də fərdi fikirlərin ictimailəşməsinə və ümumictimai hadisə olan elmin yaranmasına xidmət edir.

İnsanın əqli qabiliyyətlərinin ilk inkişafı isə yal­nız məqsədəuyğun əməli fəaliyyətin, əməyin nəticəsidir. Ger-çəkliyə fəal, dəyişdirici münasibət bəsləmədən, təkcə seyr sayəsində hadisələrin, şeylərin mahiyyətini dərk etmək, dün­yanın sirlərinə bələd olmaq mümkün deyil. Deməli, zəka seyrlə yanaşı, həm də əməli fəaliyyətin məhsuludur.

İnsanın ağlı, düşüncə qabiliyyəti nə qədər çox inki­şaf etsə, gərçəklik haqqında o qədər dəqiq, düzgün bilik əldə edir, hiss orqanlarının verdiyi zahiri məlumatla ki­fa­yətlənməyərək daxili, sabit, zəruri əlamətləri üzə çıxa­rır, ümumilərin nə dərəcədə əlaqəli olduğunu öyrənir. Ayrı-ayrı konkret hadisələr, təkcələr arasındakı əlaqə adi şüur səviyyəsində də üzə çıxarıla bilər, elmi bilik isə, Feyer­baxın dediyi kimi, ümumilər arasındakı əlaqəni əks etdi­rir.

Biliklərin əsasında əməli fəaliyyət dayansa da, bilik də öz növbəsində fəaliyyət meydanını genişləndirməyə xid­­mət edir. Lakin hər bir konkret fəaliyyət üçün müəyyən kon­kret biliklər tələb olunur. Esxil deyir ki, əsas məsələ çox bilməkdə deyil, lazım olanı bilməkdədir. Bizim kris­tallo­qrafiya müəllimimiz, görkəmli alim Xudu Məm­mə­dov öyrə­dirdi ki, alim olmaq üçün yadda saxlamaqdan da­ha çox, yaddan çıxarmağı bacarmaq lazımdır. Başqa sözlə, elmi fəaliyyət biliyə seçki ilə yanaşılmasını, müəyyən bir fikrin, ideya­nın aydınlaşması, kristallaşması üçün zəruri olan ən mühüm biliklərin ön plana çəkilməsini, xüsusi müstəviyə köçürülməsini tələb edir. Fikrin müəyyən prob­lemə fokus­lanmasına mane olan, həmin anda “yaddan çı­xarılmalı” olan biliklər isə başqa bir problemin həlli za­manı ön plana çəkilir və s.

Çox pulu olan, lakin ondan istifadə etməyi bacar­ma­yan adamlar olduğu kimi, çox biliyi olan, lakin lazım gəl­dikdə onu saf-çürük edərək müəyyən istiqamətə yönəldə bil­məyənlər də var. Çox bilmək hələ alim olmaq deyil. Elmi xidmət hər bir alimin ümumi bilik xəzinəsindən nə qədər pay götür­məsi ilə deyil, bu xəzinəyə nə qədər pay ver­məsi ilə müəyyən olunur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, biliklər iki yerə bölünür. Bilavasitə insanların maddi fəaliyyətinə xidmət edən biliklər (əməli biliklər) olduğu kimi, ancaq aralıq mərhələ vasitəsi ilə tətbiq olunan biliklər də vardır. “İn­san­sızlaşdırılmış” dünyanın obyektiv qanunauy­ğuluqla­rını əks etdirən koqnitiv biliklərdən praktikada isti­fadə etmək üçün bir fərdi fəaliyyət miqyasından kənara çı­xan xüsusi sosial mexanizm, xüsusi qüvvə tələb olunur. De­məli, yeni bilik əldə etmək insanın güc-qüvvəsini öz-özünə artırmır. Əksinə bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi üçün ilkin qüvvə, xü­susi maddi vəsait, fəaliyyət lazımdır.

Bəzən maddi fəaliyyət imkanı məhdud olduqda, güc-qüvvə çatmadıqda insanın ən nəcib arzu və niyyəti həyata keçmə­miş qalır. Müdrik adam gücsüz olduqda dünyadakı ahəng po­zuntularını duyur, dərk edir, amma onları aradan qal­dıra bilmir. Dünyanı məqsədəuyğun şəkildə dəyişmək üçün nə et­mək lazım olduğunu bilir, lakin buna qüvvəsi çat­mır. Bu, müdrik adamın faciəsidir. Başqa birisinin isə maddi im­kanı, gücü-qüvvəsi var, lakin nə etmək lazım ol­duğunu bil­mir, daha doğrusu, onun lazım bildiyi əsl hə­qiqətdən çox uzaqdır. Buna baxmayaraq, güclü olan “haqlı” çıxır. Bu - nadan adamın xoşbəxtliyidir.

Orta əsr Şərq fəlsəfəsində müdrik adamın faciəsi na­da­nın xoşbəxtliyindən üstün tutulur. Maraqlıdır ki, bu ideya əxlaqi baxımdan deyil, həm də ümumiyyətlə fay­da­lı­lıq baxımından irəli sürülür: “Bilik əməlsiz də faydalı ola bilər, halbuki biliksiz (elmsiz) əməlin faydası yoxdur”. Burada biliyin, elmin təkcə məhsuldar qüvvə yox, həm də so­sial-mədəni sərvət olması fikri çox gözəl ifadə olunmuş­dur. Elmə arxalanmayan fəaliyyətin puçluğu ideyası Fü­zu­li­nin məşhur misralarında öz poetik tərənnümünü belə tap­mışdır:
Elmsiz şer əsası yox divar olur,

Əsassız divar qaətdə bietibar olur.
Şərq fəlsəfəsi hər bir işin elm, bilik əsasında görül­məsini zəruri sayır. Yüz ölçüb bir biçmək hikmətini əsas gö­türür. Zira güclə görülə bilməyən işlər bilik və fərasətlə gö­rülə bilər. Əl-Qəzali yazırdı: “Fəlsəfənin həqiqi məqsədi xoşbəxtliyə aparan yolu göstərməkdir ki, o da elm və əməlin birləşdiyi nöqtədən keçir”.1

Sual oluna bilər ki, elm ilə əməl arasındakı əlaqənin həlli kimi mühüm bir problem orta əsr Şərqində düzgün həll olunmuşdusa, bəs nəyə görə sonrakı dövrlərdə Şərq ölkələri elmi-texniki tərəqqi sahəsində geri qaldı?

Nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəla, Şərqdə elm, bilik dedikdə daha çox dərəcədə humanitar sahələr: fiqh, əxlaq nə­zəriyyəsi, didaktika və s. nəzərdə tutulurdu. “İnsan­sız­laşmış” dünyanın deyil, insan dünyasının öyrə­nilməsinə üs­tünlük verilirdi. Məhz bu cəhət elmlə, fəl­səfə ilə poezi­ya­nın məqsədini yaxınlaşdırdığından çox vaxt sinkretik for­malar yaranır, fəlsəfi və elmi fikir­lər də poeziyada ifadə olunurdu. Poeziya fikri insana bila­vasitə çatdırmaq üçün çox əlverişli idi. Təbiət haqqın­dakı fikirləri, zehni bilikləri əməli fəaliyyətə tətbiq edərək təbiət qüvvələrinin praktik istifadəsi şəklində insanların ixtiyarına vermək başqa cür düşüncə tərzi tə­ləb edirdi.

O dövrdə elm, əlbəttə, müstəqil surətdə də inkişaf edir, elmi traktatlar yaranırdı. Lakin belə əsərlər də tət­biq üçün vasitə olmaqdan daha çox özlüyündə dəyərə malik olan müstəqil bir sərvət kimi qiymətləndirilirdi. Elm bir növ özü özünün məqsədinə çevrilmişdi.

Əməl dedikdə isə, ilk növbədə insanın insani fəa­liyyəti: əxlaqi keyfiyyətləri, özünü insanlar arasında necə aparması, mövcud cəmiyyətdə qərarlaşmış olan mənəvi nor­malara nə dərəcədə əməl etməsi nəzərdə tutulurdu. An­layışın əhatə dairəsi məhdudlaşdırılmışdı. Şərq fəlsəfəsi alimi-biəməlləri ifşa edir və yalnız o adamları həqiqi mə­nada müdrik hesab edir ki, sözü ilə əməli düz gəlsin. Tə­sadüfi deyil ki, Sədi öz dediklərinə əməl etməyən alimi əlində çıraq gəzdirən kora bənzədir. Elm nuru ilk növbədə alimin öz mənəvi dünyasını işıq­landırmalı, onun əməllə­ri­nə düzgün istiqamət verməlidir.

Lakin bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yol əslində elm və biliyin əxlaqla, insani keyfiyyətlərlə çox az əlaqədar ol­duğunu isbat etmişdir. İnsan nəinki ümumiyyətlə elmlərə, hətta etikaya, əxlaq haqqındakı biliklərə nə qədər mükəm­məl yiyələnirsə-yiyələnsin, bu hələ onun real əxlaqı haq­qında, insani keyfiyyətləri haqqında heç nə demir. İnsanı tərbiyə etməyin yolları daha mürəkkəbdir. O dövrdə isə (bə­zən elə indi də) elm, bilik əxlaqi-mənəvi kamilliyin əsas açarı hesab edilirdi.

XIV əsrdə Marağalı Əvhədi yazırdı:
Nursuz göz kimidir ürək,

Nadan insanlıqdan uzaqdır gerçək.
Elmdə əsas məqsəd dünyanı dəyişdirmək deyil, in­sa­nı dəyişdirmək, onu daha kamil etmək idi. İnsanı dəyiş­mək üçün ilk növbədə dünyanı, mühiti dəyişmək lazım ol­duğu nə­zərdən qaçırılırdı.

İnsan ən çox mənəvi gücü ilə fəxr edir, maddi gücü isə arxa plana keçirir, ona bəzən həqarətlə baxırdı. Kobud fiziki qüvvəyə bu cür münasibətə əlbəttə, müəyyən mə­nada haqq qazandırmaq olar. Belə qüvvə insana xas olsa da, əslində yaddır. O həm də fərdi məhdudiyyət üzündən art­mır, öz-özünü inkişaf etdirmir və ən başlıcası, sükansız (ağıl qüvvə üçün sükan olmalıdır) hərəkət edir və son nəticədə özü özünə qarşı çevrilir. Horatsinin dediyi kimi, hikmətlə birləşməyən kobud qüvvə öz məxsusi ağırlığı altında məhv olmağa məhkumdur. Əksinə, hikmətə istinad et­dikdə qüvvə qüdrətə çevrilir. H.Cavid gözəl demişdir:


Qüvvə üstündə varsa əqli-səlim,

Sana həp kainat olur təslim!
Yaxud S.Vurğun “İnsan”-da deyir:
Olmazmı qılıncda ağıl tədbiri,

Ağılda bir qılınc kəsəri ola?
Kobud qüvvənin hikmətlə, qılıncın tədbirlə cilovlan­ması ideyası müasir dövrdə, nüvə müharibəsi təhlükəsinin dünyanı bürüdüyü bir şəraitdə, xüsusi aktuallıq kəsb edir. Burada həmçinin yeni təfəkkürün əslində qədim köklərə ma­lik olduğu, lakin məhz bu gün qlobal miqyas kəsb etdiyi aş­kara çıxır. Lakin çox təəssüf ki, antik dövr və orta əsr fəlsəfəsi bilik və əməlin, hikmətlə qüvvənin qarşılıqlı münasibətini ümumən düzgün işıqlandırsa da, bu ideyanı çox vaxt bir fərdin fəaliyyət dairəsinə tətbiqlə məhdud­laşdırırdı. Böyük ictimai miqyaslarda, dövlət miqyasında elmin maddi qüvvəyə çevrilməsi imkanları nəzərdən keçi­rilmirdi.

Şərq fəlsəfəsində hər hansı bir qüvvənin biliklə tən­zim olunması, idarə edilməsi ideyası ilə yanaşı, bi­liyin özü­nün qüvvə kimi çıxış etməsi ideyası da irəli sürülürdü. İnsanı bütün canlıların ən qüdrətlisi edən fi­ziki qüvvə deyil, biliyin qüvvəsidir. Sözün geniş mənasında azadlıq qazanmaq, nəinki təbiətdə, həm də öz üzə­rində hökmran olmaq üçün zərurətləri dərk etmək, elmlərə vaqif olmaq lazımdır. Hələ XII əsrdə böyük Nizami insanın əsl qüdrət və qüvvətini elmlə əlaqələndirərək deyirdi:


Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz.
Bu misralar F.Bekonun məşhur “bilik – qüvvədir” afo­­rizmindən 5 əsr əvvəl yazılmışdı. Lakin o dövrdə məh­suldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi belə bir ideyanın bö­yük miqyasda həyata keçirilməsinə imkan vermirdi. Ona görə bu ideyanın da məhz bir fərd miqyası üçün irəli sürüldüyünü ehtimal etmək lazım gəlir. Elm həqiqətən F. Bekon dövründən (hətta bir qədər sonra) və məhz Qərb ölkə­lərində ümumictimai miqyaslı maddi bir qüvvə kimi çıxış etməyə başlamışdır.

Orta əsr Şərq təfəkkür tərzi ayrı-ayrı istisnalara bax­ma­yaraq, elmlə istehsal arasında sərhəd çəkirdi. Elmə nəinki nisbi müstəqil, hətta özü-özünün məqsədi olan tam müstəqil bir sahə kimi baxıldığından, o, maddi həyatın tə­ləblərindən getdikcə daha çox uzaqlaşırdı. Məqsəd elmi qa­nadlandırmaq idi. Qərb intibahının və daha sonra kapi­talist ictimai-iqtisadi münasibətlərinin məhsulu olan “el­min qanadlarına qurğuşun bağlamaq”, “onu yerə endir­mək” hikməti Şərqin təfəkkür tərzinə uyğun gəlmirdi. Nə­ticədə elm mövcud texniki inkişaf səviyyəsinə nəzərən xey­li qa­bağa getdiyindən onun qoyduğu problemlərlə ger­çək tələbat və real texniki imkan arasında böyük məsafələr ya­ranırdı. Kimyanı əlkimya, astronomiyanı astrologiya əvəz edirdi. Nəzəri fikrin məhsulları praktikadan qidalan­mır, prakti­kada yoxlana bilmirdi. Nəzəri təbiətşünaslıq öz dövrünə görə elə yüksək səviyyəyə çatmışdı ki, Nəsirəddin Tusi he­sablamalar əsasında Amerika qitəsini kəşf edirdi, am­ma onu əməli olaraq kəşf etmək üçün müvafiq texniki in­ki­şaf səviyyəsi və dünyəvi işgüzarlıq atmosferi yox idi. Mövcud təfəkkür tərzinə müvafiq olaraq buna bəlkə heç ma­raq da göstərilmirdi.

Burada biz “təmənnasız elm”, dünyəvi məqsəd­lər­dən uzaq olan elm ideyası ilə qarşılaşırıq. Belə ideya bizim dövrün təfəkkür tərzinə, elmə olan utilitar-praktik müna­sibətə uyğun gəlməsə də, ayrı-ayrı alimlər tərəfindən bə­zən indi də irəli sürülür. XX əsrin elm korifeylərindən biri olan A. Eynşteyn əsl elm adamını belə səciyyələndirir:

- Elm məbədi mürəkkəb quruluşa malikdir. Buraya gə­lən adamlar da, onları bura gətirən mənəvi qüvvələr də müxtəlifdir. Bəziləri elmlə intellektual üstünlük hissi­nin təsiri ilə məşğul olurdular. Bu mənada elm idman ki­midir, hansı sahədə isə üstünlüyün üzə çıxmasına - şöhrətə xidmət edir. Başqaları isə öz fikirlərinin məhsullarını uti­litar məqsədlərə həsr edirlər. Əgər Allahın göndərdiyi mə­lək hər iki kateqoriyaya mənsub adamları məbəddən uzaq­laşdırsa idi, onda məbəd kəskin surətdə boşalmış olardı. Lakin burada yenə də tək-tük adam qalmış olardı. Bunlar həmin adamlardır ki, onlarsız elm məbədi mövcud yük­səkliyə qalxa bilməzdi. Onlar maddi dünyanın cari qay­­ğı­larından uzaqlaşaraq elm məbədinə tam təmənnasız gəlmiş adamlardır”.1

A. Eynşeteynin göstərdiyi hər üç kateqoriyanın nü­ma­­yəndələrinə elm aləmində indi də rast gəlmək müm­kün­dür. Lakin müasir dövrün hakim təfəkkür tərzi elədir ki, böyük əksəriyyəti məhz ikinci kateqoriyada olan alimlər tutur. Antik dövrdə, heç şübhəsiz, birinci, orta əsr Şər­qin­də isə üçüncü kateqoriyadan olan alimlər əksəriyyət təşkil edir­dilər.

Antik dövrdə insanların fiziki imkanları ilə yanaşı, əqli imkanları da bir növ yarış obyektinə çevrilmişdi. Lakin bəzən bu imkanlar bir-birindən ayrılır, ya yalnız fiziki qabiliyyətlərə, ya da yalnız əqli qabiliyyətlərə xüsusi üstünlük verilirdi. Bu bölgü özünün klassik forma­sını Sparta və Afina məktəblərində tapmışdı.

Qədim Yunanıstanda əqli qabiliyyətləri üzə çıxar­ma­ğın, onları müqayisə etməyin xüsusi üsulları da forma­laş­mış­­dır. Canlı mübahisə elmin normativləri sırasına daxil ol­muşdur. Tamaşaçılar qarşısında fikirlərin toqquş­ması səh­­nələri ənənəyə çevrilmişdir.

Lakin antik dövrdə əqli qabiliyyətlərin yarışı elmin yeganə motivi deyildi. Biz həmin dövrün təfəkkür tərzi üçün səciyyəvi olduğuna görə bu cəhəti ön plana çəkirik. Əslində qədim yunan mədəniyyəti elmi fəaliyyətin bütün sonrakı dövrlər üçün səciyyəvi olan müxtəlif motivlərini ya aşkar şəkildə, ya da rüşeym halında özündə saxlayırdı. Orta əsr Şərqinin hakim təfəkkür tərzi də antik fəlsəfənin təsirindən kənarda qalmamışdır.

Böyük yunan filosofu Pifaqorun apardığı maraqlı bir müqayisədə o dövrdə elmə və fəlsəfəyə münasibət çox gö­zəl görünür. Pifaqor adamları məqsəd və fəaliyyətinə gö­rə üç qrupa bölür və onları obrazlı surətdə səciy­yə­lən­dir­mək üçün Olimpiya oyunlarına gələnlərlə müqayisə edir. Bu-rada bir qisim adamlar öz fiziki imkan və qa­bi­liyyətlərini nü­mayiş etdirərək yarışırlar. Digərləri buraya ticarət məq­sədilə gəlirlər. Üçüncülər isə yalnız müşahidə edirlər. Pifa­qora görə, həyatda da belədir. Kimlərsə şöh­rətin, kimlərsə var-dövlətin qulu olur. Lakin elələri də var ki, yalnız kə-nar­dan seyr edirlər və yeganə məqsədləri hə­qiqəti aşka-ra çıxarmaq­dır. Bu üçüncüləri Pifaqor filosof adlandırırdı. Burada fəlsəfə həm də “təmənnasız elm” mə­nasında başa düşülür. Son məqsəd əldə olunan bilik­lərdən hansı sahədə isə isti­fadə etmək yox, həqiqətin özüdür. İnsan həqiqətə qovuşanda mənən saflaşır. Dün­ya­nı, təbiəti dəyişmək məq­sədini qarşıya qoymasa da, heç olmazsa dün­yanın, təbiətin ahəngini dərk edir və bu ahəngə uy­ğun­laşmaq im­kanı əldə edir. Burada Heraklitin məşhur “tə­biətlə həm­ahənglik” prinsipi yada düşür...

Lakin insan hər cür istiqamətli fəaliyyətin subyekti ol­duğundan dəyişdirilmiş insan mənəviyyatı istər-istəməz dün­yanın da dəyişdirilməsinə gətirir. Lakin bu tarixi pro­ses birdən-birə həyata keçmir. Təməli qədim Şərqdə qo­yu­lan, antik dövr və orta əsr Şərq təfəkkür tərzinin süzgə­cin­dən keçən bilik-əməl problemi yeni dövrdə yeni çalar­larla zənginləşərək bir sıra müvəffəqiyyətlər gətirsə də, özü­­nün tam elmi həllini hələ də tapmamışdır. Tarixi və­rəq­ləmək və onun dərslərini nəzərə almaq bu problemin həlli üçün mü­hüm şərtdir.

Bütün bu deyilənlərdən sonra bir daha orta əsr Şər­qində bilik və əməl probleminin necə həll olunması məsə­ləsinə qayıtsaq görərik ki, məsələnin bu gün üçün düzgün sa­yı­lan həlli elmi biliyə üstünlük və müstəqillik veril­məsi, o dövr üçün hələ tez idi. Elmin texniki tərəqqini qa­baq­la­ması yalnız XX əsr üçün səciyyəvi olan bir hadisədir və ək­sər tədqiqatçılar elmi-texniki inqilabın mahiyyətini məhz bununla izah edirlər.

Elmi yalnız mədəni sərvət kimi başa düşmək, ondan heç bir maddi səmərə və tətbiq gözləməmək, ona tam tə­mən­nasız münasibət bəsləmək ayrı-ayrı adamlara xas ola bi­lər, lakin dövlət belə mövqedən çıxış edə bilməz. Alimə ola bilsin ki, yalnız hikmət, dövlətə isə həm də güc la­zım­dır.

Şərqin ənənəvi təfəkkür tərzini müasir dövrdə dövlət siyasəti miqyasında təbliğ edən mütəfəkkirlərə hələ də rast gəlmək mümkündür. Görkəmli hind filosofu və siyasi xa­dimi M. Qandi elmdən maddi qüvvə mənbəyi kimi, texniki tərəqqi naminə istifadə etməyin ardıcıl əleyhdarı olmuş­dur. O, bu mövqeyi hər cür zorakılığa qarşı mübarizə pro­qramına uyğun olaraq seçmişdir. Onun fikrincə, insanlara qüvvət deyil, şəfqət lazımdır. Zorakılığın qarşısını zo­ra­kı­lıqla almaq mümkün deyil.

Lakin bəşər tarixi, həyat təcrübəsi göstərir ki, zora­kılıq əleyhinə uğurla mübarizə apara bilmək üçün də güclü olmaq lazımdır. XX əsrin böyük mütəfəkkir şairi H. Cavid ənənəvi Şərq fəlsəfəsini real həyat mövqeyindən nəzərdən keçirərək zorakılıq ideyası ilə yanaşı maddi təməldən ay­rılmış həqiqət ideyasını da tənqid etmiş, bütün yaradıcı­lığı boyu kitabla qılıncın, həqiqətlə gücün vəhdəti ideya­sını bə­dii şəkildə tərənnüm etmişdir. Ən başlıcası isə budur ki, H. Cavid yaradıcılığında bu ideya orta əsrlər üçün səciy­yəvi olan fərdi bilik və əməlin vəhdəti ideyasın­dan fərqli ola­raq bir şəxs miqyasından kənara çıxır, ic­timai qrup, xalq, ölkə miqyasında irəli sürülür.

Elə hadisələr vardır ki, onlar yalnız böyük miqyas şə­raitində həyata keçir. Sənət əsərləri çox vaxt fərdi yara­dıcılığın məhsulu olduğu halda, elm K. Marksın dediyi ki­mi, ümumcəmiyyət hadisəsidir. Elmdən praktikada isti­fa­də edilməsi də ancaq böyük ictimai miqyaslarda həyata ke­çirilə bilər. Sosializm cəmiyyətində elm yalnız dövlət miq­yasına yüksəldikdə real qüvvəyə çevrilir. Ona görə də elm adamının nisbi müstəqilliyini və şəxsiyyət bütöv­lü­yü­nü təmin etmək də müvafiq dövlət siyasəti tələb edir.

Sənətkarla onun əsərinin “istehlakı” – mənimsənil­mə­si arasındakı sosial məsafə nisbətən qısadır, ona görə də sənət adamının sərbəstlik dərəcəsi nisbətən yüksəkdir. Elm, texnika və təhsil sahələrində isə bu məsafə böyük ol­duğundan burada ciddi sosial-mənəvi problemlər ortaya çı­xır.

Bu gün elmi-texniki tərəqqi sahəsindəki nailiyyətləri ilə bütün dünyanı heyrətləndirən Yaponiya Şərq və Qərb düşüncə tərzinin üzvi surətdə birləşməsinə nail olan əsr­lər boyu formalaşmış əxlaq-məişət ənənələrini istehsa­latda uğurla tətbiq edə bilən yeganə ölkədir. Dövlətin iqti­sadi siyasəti ilə xalqın ənənəvi təfəkkür tərzi arasın­dakı zid­diyyət minimuma endirilmişdir.

Dövlət iqtisadiyyatı elmi əsaslarla idarə etməyə çalı­şır. Bu elmi əsaslar özü hələ tam formalaşmamışdır. Onu istehsal sahəsində çalışan bütün adamlara, geniş xalq küt­lə­lərinə çatdırmaq isə daha çətin bir vəzifədir. Əgər belədirsə, onda ictimai psixologiyanın real vəziyyəti ilə də hesablaşmaq lazım gəlir.

Elm qlobal hadisədir. Hər yerdə, hamı üçün vahid bir elm var. İstehsal müəssisələri isə konkretdir, özünə­məx­sus xüsusi şəraitə malikdir. Burada sosial mühit də, mənəvi iqlim də özünəməxsus ola bilər. Deməli, elmin praktik tət­biqi hadisəsi hansı pillədə isə yenidən cəmiyyət miqyasın­dan fərdi miqyasa enir, fərdin düşüncə tərzi, biliyi, fi­ziki imkanları, əməli iş qabiliyyəti ilə səciyyələnir.

Elmi-texniki tərəqqi insandan başlanır, insanla da qur­tarır. İstər-istəməz sual ortaya çıxır ki, bu prosesin baş­lanğıcında və sonundakı insanlar bir-birindən nə ilə və hansı istiqamətdə fərqlənirlər? Bunlardan hansı elmi-tex­niki tərəqqinin təsirinə daha çox məruz qalır? Bu pro­sesdə iştirak edənlər nə qazanır və nə itirirlər?

Elmi-texniki tərəqqi prosesində insan öz fiziki və əq­li qabiliyyətini həm bilavasitə, həm də süni vasitələrlə tək­milləşdirmək imkanı əldə edir. Əgər təbiət qüvvələrin­dən istifadə insanın maddi güc və qüdrətini artırırsa, müasir ki­bernetikanın nailiyyətləri insanın intellektual im­kanlarını genişləndirir. Hər iki qabiliyyətin sayə­sində insa­nın əməli iş imkanları da artır və obyektiv gerçəkliyi, tə­biəti məq­sə­dəuyğun surətdə dəyişdirmək üçün daha böyük pers­pek­tivlər açılır.


Yüklə 1,22 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə