Qoşa qanad

Zehni biliklərdən elmə, əməli biliklərdən texnologiyaya tarixi keçid
Yaxşı ağıl hələ azdır, əsas

məsələ onu yaxşı tətbiq etməkdədir.

Rene Dekart

Bilik məqsəd deyil, vasitədir.

Lev Tolstoy

Müasir dövrdə elmi və texnoloji bilik kimi məlum olan iki əsas bilik növünə müvafiq olaraq hələ insanın əmələ gəldiyi ilk dövrlərdə də iki müxtəlif bilik növü: koq­nitiv və əməli biliklər mövcud olmuşdur. Birincilərin əsasında canlı seyr, ikincilərin əsasında maddi fəaliyyət - praktika dayanmışdır.

Zehni biliklər insan-təbiət qarşılıqlı münasibətində ikincinin birinciyə təsirini əks etdirir və təbiəti, dünyanı dərk etmək, “niyə”, “hansı səbəbdən” suallarına cavab ver­mək təşəbbüsündən irəli gəlir. Bu proses tarixən seyrlə başlansa da, dünyaya fəal, dəyişdirici münasibətin nəticə­lə­rini də idrak süzgəcindən keçirməklə daha intensiv xa­rakter alır. Təbiətin ilkin təsirləri ilə yanaşı insanın fəal mü­daxiləsinə olan əks təsirlər də informasiya mənbəyinə çevrilir.

İnsanın məqsədəuyğun dəyişdiricilik fəaliyyəti isə bilavasitə bu fəaliyyətə xidmət edən, “necə”, “hansı yolla” suallarına cavab verən biliklərə tələbat yaradır. Mücərrəd tə­fəkkürün və nitqin formalaşması sayəsində sinkretik əməli vərdişlərdə maddi və ideal komponentlərin ayrılması baş verir və əməli biliklər müstəqillik kəsb edir. (Bu gün bir qayda olaraq, biliklər əməli vərdişlərə çevrildiyi halda, tarixən əksinə olmuşdur).

Seyr özü insanla yaşıd olsa da, insanın təbiətə pas­siv, seyrçi münasibətindən törəyən, təməlində inikas pro­sesi dayanan koqnitiv biliklər nisbətən sonra yaranmışdır. Belə ki, ilk dövrlərdə məntiqi təfəkkür hələ formalaşma­dığından, seyr heç də biliklərə yox, yalnız təsəvvürlərə gə­tirib çıxarmışdır. L. Levi-Bryulun yazdığı kimi, məntiqə­qədərki (praloqiçeskoe) və mistik təfəkkür dövründə an­layış və biliklər əvəzinə yalnız “kollektiv təsəvvürlər” olmuşdur.

Maddi fəaliyyət nəticəsində hasil olan, sonralar həm də onun əsasında dayanan əməli biliklər isə, lap əvvəldən realistik xarakter daşımış, hər cür mistikadan uzaq ol­muş­dur. Maddi istehsal prosesi sayəsində insanın özünü tə­biətdən getdikcə daha çox ayırdığı və hətta özünü ona qar­şı qoyduğu bir şəraitdə, mənəvinin maddidən ayrılaraq nis­bi müstəqil bir tərəf kimi onunla əkslik təşkil etdiyi bir vaxtda iki müxtəlif bilik növü bir-birindən getdikcə daha aydın fərqlənsə də, onların arasında müəyyən qarşı­lıqlı əla­­­qə və vəhdət yaranmışdır. Ona görə də, bu bilik növ­lə­rini fərqləndirmək və tarixi baxımdan müqayisə etmək çə­tindir.

Bununla belə, tarixən məhz əməli bilklərin ilkin ol­ması, koqnitiv biliklərin isə mifoloji təsəvvürlərlə, “mən­ti­qəqədərki təfəkkürlə” əməli biliklərin birləşmə­sindən, yəni nisbətən sonra yaranması fikri xeyli dərin əsasa malikdir. Sadəlövh realizm mövqeyinə görə, əməli bi­liklər elmi in­kişafın yeganə mənbəyidir. Əsasən mifo­loji və mistik xa­rakter daşıyan başqa mənşəli biliklər isə bilavasitə maddi istehsal prosesindən hasil olan əməli biliklər tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır.

Lakin tədqiqat göstərir ki, elmi biliklər heç də yalnız induktiv metodla əldə edilməmişdir. İnsanların maddi fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan və çox vaxt ondan ay­rılmayan, ayrıla bilməyən, müstəqilləşməyən, ideal möv­cud­luq statusu kəsb etməyən əməli biliklər nəinki elmi bi­lik­­lərin yeganə mənbəyi deyil, hətta çox vaxt onunla əks qütb təşkil edir. Elmi biliklərin əsasında ilkin koqnitiv bi­liklər dayandığı halda, əməli biliklər nisbi müstəqilliyi­ni in­diyə qədər saxlamaqla müasir texnoloji biliklərin əsa­sın­da dayanır. Ona görə, müasir dövrdə elm ilə texno­logiya arasındakı münasibətin mənşəyi də koqnitiv və əməli biliklərin dialektikasında axtarılmalıdır.

Digər tərəfdən də, bu biliklərin inkişaf yolu insan-təbiət münasibətlərinin inkişaf yolu ilə üst-üstə düşür. Maddi fəaliyyətin, insanın təbiətlə münasibətinin xarak­teri dəyişdikcə, onun şüur tərzi və malik olduğu biliklə­rin xa­rak­teri də dəyişmiş olur. C. Bernal ovçuluqdan əkinçiliyə keçidi bu baxımdan təhlil edərək belə qənaətə gəlir ki, əmək məhz əkinçiliyə keçid sayəsində mümkün olur. Do­ğurdan da, ovçuluq mərhələsində məqsədlə fəaliyyət hələ vəhdət halında idi, onlar hələ ayrılmamışdı. Məqsəd, fəaliy­yət və onun nəticəsi arasında vasitələndirici mərhə­lələr, xüsusi keçid prosesi hələ yox idi. Lakin burada C. Bernal belə bir cəhəti qeyd etməyi unudur ki, ovçuluğun əkinçiliyə nəzərən belə spesifik cəhəti, struktur fərqi ov­çu­lu­ğun yalnız ilk mərhələlərinə aiddir. İnsanın sonrakı in­kişafı sayəsində ov məqsədilə qabaqcadan xüsusi alətlər hazırlanır ki, bu da məqsəd, fəaliyyət və nəticənin artıq bir-birindən ayrıldığını, məqsədlə əməli nəticənin vasi­tə­lən­diyini göstərir və bu şüurlu, məqsədəuyğun fəaliyyət mənasında əmək ovçuluq sahəsinə də aiddir. Əsas məsələ “mədəniyyətin yaratdığı istehsal alətlərinə” əsaslanan əkinçiliyə keçidin bir keyfiyyət sıçrayışı kimi qiymət­ləndirilməsidir. Bu iki mərhələ arasındakı fərq yalnız əmək sahələrinin fərqləndirilməsindən ibarət olmayıb daha prinsipial xarakter daşıyır və fiziki və zehni əmək böl­gü­sünün əsasında dayanır. Lakin əkinçilik gözlənilən məh­su­lun alınması üçün bir sıra aralıq fəaliyyət formala­rının ic­rasını tələb edirdi. Bu baxımdan, ovçuluğun əkin­çiliklə de­yil, maldarlıqla müqayisəsi daha əyanidir. Hey­vanı hazır şəkildə ovlayıb yemək (xüsusən bişirmədən ye­mək; çünki oddan istifadə aralıq mərhələlər zəncirində daha bir hal­qadır və vasitələndirici fəaliyyətə aiddir) üçün onu bəs­lə­yib-yetişdirmək və bu məqsədlə onun həyatını öyrənmək, bilmək vacib deyil. Lakin əgər insanlar sonradan gərək ola­caqları üçün heyvanları əhliləşdirir və bəsləyib bö­yü­dürlərsə, bu artıq vasitələndirici prosesdir və ilkin koqnitiv və əməli biliklərə əsaslanmadan, kortəbii olaraq həyata ke­çirilə bilməz. Bu çoxpilləli fəaliyyətin müvəffə­qiyyətlə ic­ra edilməsi üçün maddi fəaliyyətdən ayrılmamış əməli bi­liklərlə yanaşı, məqsədəuyğun surətdə idarə edil­məli olan hadisələr haqqında obyektiv məlumat – koqnitiv biliklər zə­ruri şərtdir. Bu biliklər, yuxarıda artıq gös­tərdiyimiz ki­mi, seyrlə başlayır. C.Bernal yazırdı: ”...Bu vaxt artıq hey­van və bitki həyatının bütün tarixi müşahidə pred­me­tinə çevrilmişdir. Yalnız heyvanı necə tutmağı, ya­xud bit­kini necə yığmağı deyil, həm də onların necə çoxal­dığını və böyüdüyünü də bilmək zəruri idi”.¹

Məqsədlə fəaliyyətin nəticəsi arasında dayanan əla­qə­ləndirici vasitə, süni alətlər və bu alətlərdən istifadə vər­dişləri ilk texniki nümunələr idi və onların tarixi sivili­za­siyanın tarixi ilə üst-üstə düşür. V.M.Mejuyev yazır: ”Mə­dəniyyət, hər şeydən əvvəl, tarixən yaranmış tə­biətə in­sani münasibətdir“.² Bu fikri dəqiqləşdirərək demək olar ki, mədəniyyət insanın özünü təbiətdən ayırma­sından və ya tə­biətə vasitəli münasibətindən başlanır. Bilavasitə əl­də, əlin hərəkətlərində maddiləşən şüur za­man keçdikcə, fəaliyyət çoxpilləli quruluş kəsb etdikcə, vasitələndirici mər­­hələlərdə maddiləşməyə başlamışdır. Bu vasitə isə məhz texnikadır. Deməli, texnika tarixən elmdən əvvəldir və sivilizasiyanın təməli məhz texnika ilə qoyulmuşdur.

Maraqlıdır ki, mədəniyyətin, sivilizasiyanın mən­şə­yi­ni əmək alətləri, texnika ilə bağlamaq yalnız müasir nə­zəri təhlilin gəldiyi qənaət deyil. Qədim adamlar özləri də tex­nikanın onların həyatında oynadığı mühüm də­yişdirici rolu görmüş, özlərini vəhşilərdən yalnız tex­ni­kaya malik olmaqla üstün tutmuşlar. Məsələn, b.e.ə. III minilliyə aid olan “Enki və kainat”¹ adlı şumer poemasında “allah Enki əsas etibarilə toxanı, kərpic üçün formanı – qəlibi ix­tira edən, evləri, pəyəni, arxacı tikən və cütçü kimi, bir sözlə şumer dünyasını ibtidai icma dünyasından fərqlən­dirən “tex­niki” nailiyyətlərin yaradıcısı kimi göstəril­mişdir».² Lakin şübhəsiz ki, qədim adamların özləri haq­dakı fikirləri yalnız tarixi məlumat mənbəyi kimi əhə­miyyətlidir, nəzəri təhlil baxımından isə mötəbər mənbə sayıla bilməz. Keç­mişin məlumatları müasir məntiqin imkanları mövqe­yin­dən təhlil edilməlidir.

Tarixi keçmiş müasir intellektual səviyyədən təhlil olunarkən görünür ki, doğrudan da, texnika insanla təbiət arasında qarşılıqlı münasibəti (məhz qarşılıqlı münasi­bəti, çünki texnika həm də təbiətin insana təsirinə, başqa sözlə insanın təbiətdən informasiya almasına xidmət edir; mə­sə­lən, gözlük, mikroskop, teleskop, lokator, rentgen qurğusu və s.) vasitələndirməklə yanaşı, nitqlə birlikdə həm də bi­liklərin maddiləşməsi və ötürülməsinə xidmət etmişdir. Biliklər çox vaxt sözlə ifadə edilməkdən daha çox əməli şəkildə nümayiş etdirilirdi. Anlayışlar hələ kifayət qə­dər təkmilləşmədiyindən, əməli biliklər isə fəaliyyətdən tam ayrılmadığından ilk dövrlərdə biliyin başqalarına əyani nümunə ilə ötürülməsi sözlə ötürülməsindən asan idi. Söz daha çox dərəcədə koqnitiv biliklərin ifadəsi üçün zəruri idi. Ona görə texnikanın inkişafı ilə müqayisədə məhz elmin inkişafında sözün, dilin rolu böyük olmuşdur.

Göründüyü kimi, elmi-texniki tərəqqinin genezisi pro­blemi elm və texnikanın genezisi ilə sıx əlaqədardır.

Bundan başqa, elmi-texniki tərəqqinin daxili struktu­runu aydın şəkildə təsəvvür edə bilmək üçün, elmi-texniki inqilabın mahiyyətini müəyyənləşdirmək üçün əvvəlcə elm və texnikanın nisbi müstəqil tarixi inkişaf yolunu öy­rənmək tələb olunur. Bu cür tələbat təkcə baxılan sahə üçün yox, ümumiyyətlə istənilən ictimai hadisə üçün zəru­ridir. Doğrudan da, ayrılıqda elm və texnikanın ilkin for­ma­laşma dövründən başlayaraq keçdikləri tarixi mərhə­lə­lər məlum olmadan “elm-texnika” sisteminin müasir dövr­dəki strukturunu müəyyən etmək çətindir.

Elmi-texniki tərəqqi müəyyən tarixi şəraitdə, ictimai tərəqqinin qanunauyğun nəticəsi kimi meydana çıxır və bun­dan sonra elmi və texniki tərəqqi ilə yanaşı elmi-tex­niki tərəqqidən də danışmaq lazım gəlir.

Müasir sistem-struktur təhlil metodunun və “bütöv­lük” haqdakı təlimin əsas məziyyətlərindən biri budur ki, “nisbi müstəqil” anlayışının qeyri-müəyyənliyini aradan qaldırmağa imkan verir. Məsələ burasındadır ki, “nisbi müstəqillik” anlayışı istənilən iki əlaqədar tərəf arasındakı münasibətə aid edilə bilər və buna görə də, müəyyən bir hadisənin nisbi müstəqilliyi hələ onun daxili tam­lığına də­lalət etmir. “Daxili tamlıq” şəraiti isə sis­temli yanaş­ma­nın mümkünlüyü üçün əsas şərtdir.

Elm və texnika öz inkişafının ilk mərhələsində tam müstəqil olmasalar da, ayrıca sistemlər kimi mövcud ol­muşlar. Onlar müasir dövrdə də öz nisbi müstəqilliklərini saxlamaqda davam edirlər. Bundan başqa, elm və texnika ara­sında qarşılıqlı əlaqə əvvəllər də mövcud olmuşdur və “nisbilik” şərtini zəruri edən səbəblərdən biri də məhz belə əlaqənin olmasıdır. Bu baxımdan yanaşdıqda yeni “elm-tex­nika” sisteminin formalaşması haqqında heç bir ciddi elmi qənaətə gəlmək mümkün deyil. Yeni nisbi müstə­qil sistemin – “elm-texnika” sisteminin əmələ gəlməsi yal­nız əlaqə ünsürləri çoxluğunun tədricən müəyyən daxili tam­lıq əldə etməsi ilə izah oluna bilər.

Elm və texnikanın bütöv sistem kimi keçdiyi tarixi mərhələlərin, həmçinin bu sistemlərin daxili strukturunun öyrənilməsi onların sosial mahiyyətini də müəyyənləş­dir­mə­yə imkan verir ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin bir ic­timai hadisə kimi tədqiq oluna bilməsi üçün əsas şərtdir.

Elm və texnikanın bir sistem kimi formalaşması pro­sesi hələ lap başlanğıcdan insanın və cəmiyyətin ya­ran­ması prosesi ilə bütöv bir tam təşkil edir. Elm icti­mai tərəqqinin, ümumi tarixi inkişafın məntiqi nəticəsi, mənəvi məhsuludur. Eləcə də texnika. Təkcə bir fərqlə ki, texnika ic­timai tərəqqinin mənəvi məhsulu olmaqla bəra­bər, həm də maddi məhsuludur.

Texnika primitiv şəkildə də olsa, ilk insan qruplaş­maları zamanından, birinin düzəltdiyi əmək vasitələrindən digərlərinin də istifadə etdiyi vaxtdan meydana gəlmiş­dir. Belə vasitələrin düzəldilməsi də müəyyən zəruri icti­mai tələbin ödənilməsi – minimal sərvət bolluğunun yaran­ması halında mümkün olmuşdur. S. Lilli yazır: “Yalnız öz əkin işlərinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələn bəzi adamlar və ailələr əmək alətləri düzəltmək üçün sərbəst vaxt əldə edir və ya məhsulun artıq hissəsini verib sənət­karlardan müasir əmək alətləri alırdılar”.¹ İnsanlarda şüurluluq və ic­­timailəşmənin zəif inkişaf etdiyi dövr­lərdə – sabahkı həyata inam hissinin azlığı şəraitində əsas məqsəd gün­dəlik yem tədarükü görməkdən, öz başına çarə qılmaqdan ibarət olub. Ona görə də, yalnız öz maddi ehtiya­cını ki­fayət qədər ödəmiş olan adamlar başqa işlə məşğul ol­maq üçün sərbəst vaxt əldə edə bilərdi... Belə bir dövrdə elm və texnikanı sosial sistem kimi qəbul etmək mümkündürmü? Əsla yox. Əvvəla, ona görə ki, həmin dövrdə spesifik əmək bölgüsü yox idi; yəni texniki vasitələrin hazır­lan­ması ilə məşğul olan adamlar hələ əkinçilikdən tamamilə ayrıla bilməzdilər, zira bu halda onların şəxsi həyatı şübhə altına düşə bilərdi. İkincisi, müxtəlif əra­zilərdəki insan qrup­ları arasında əlaqələrin zəif olması nəticəsində bir yerdə istifadə olunan texniki vasitələr başqa yerlərə ötü­rülə bilmirdi və s. Bütövlükdə cəmiyyət miqyasına uyğun gə­lən, daxili tamlığa malik olan vahid tex­nika sistemi hələ for­malaşmamışdı. Texnikanın istehsal prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsi və özünəməxsus daxili tamlığa malik olan bir tərəf kimi formalaşması yalnız kapitalizmin inkişafı sa­yəsində mümkün olmuşdur və eyni zamanda bu inkişafın özünə böyük təkan vermişdir.

Elmin bir sosial sistem kimi formalaşması da məhz bu dövrə təsadüf edir. Nə zaman ki, informasiyanın ötü­rül­məsi vasitələrinin inkişaf səviyyəsi elmi nai­liyyətlərin bütün cəmiyyət miqyasında yayılmasına imkan vermişdir, nə zaman ki, elmi yaradıcılıqla istehsalın qoy­duğu tələblər arasında müntəzəm qarşılıqlı əlaqə yaran­mışdır, o vaxtdan başlayaraq elm də qlobal miqyas kəsb et­miş, bir sosial sistem kimi formalaşmışdır.

Elə xassələr vardır ki, onlar baxılan tərəfə heç də hə­mişə xas olmayıb, onun inkişafının yalnız müəyyən mər­­hələsində təzahür edir. Elmi inkişafın təcilli xarak­teri də yalnız elm qlobal, ümumictimai sistem kimi forma­laşmağa başlayarkən təzahür etmişdir. Ümumiyyətlə, müasir dövr­də elm və elmi inkişaf hadisəsi üçün səciyyəvi olan xas­sə­lərin əksəriyyəti elmin daxili tamlıq və qloballıq kəsb et­məsi sayəsində əmələ gəlmişdir.

Elm bir sosial sistem kimi yalnız XVI əsrdən, vahid qnoseoloji sistem kimi isə yalnız XVIII əsrdən formalaş­mış olsa da, o hələ lap başlanğıcdan ictimai münasibət­lər sferası ilə qırılmaz surətdə bağlı olmuş və qnoseoloji funk­siya daşımışdır. Belə ki, hər hansı elmi fəaliyyətin müm­kün­lüyü əvvəlcə elmi işçinin maddi cəhət­dən təmin olun­masını tələb edirdi ki, bu da həmin dövrdə elmi yara­dı­cılı­ğın mövcud iqtisadi münasibətlərdən asılı olduğunu gös­tərir. Məsələn, məlum olduğu kimi yalnız kö­ləlik əkin­çi­liklə sənaye arasında böyük miqyasda əmək böl­güsünü mümkün etdi, beləliklə də qədim dünya mədə­niy­yətinin – yunan mədəniyyətinin tərəqqisi üçün şərait ya­rat­dı.

Elmin bütün cəmiyyət miqyasında vahid qnoseoloji sis­tem kimi formalaşması da, onun texnikaya tətbiqinin müntəzəm xarakter alması da məhz elmin sosial sistem statusu kəsb etməsi sayəsində mümkün olmuşdur.

Elm və onun inkişaf yolu
Nəyə görə insan bütün böyük ümidlərini elmlə bağ­layır, qarşısına çıxan çətinliklərdən, təhlükələrdən xilas yo­­lunu elmdə axtarır? Məgər bu gün bəşəriyyət üçün ən böyük təhlükə olan nüvə silahını da, ekoloji böhranı da elm yaratmamışdırmı? Nəyə görə bu aydın həqiqətləri görə-görə insan yenə də bu təhlükələrin «səbəbkarına» pənah aparır, onun ətəyinə sığınır? Doğrudanmı hər bir çə­tinlikdən çıxış yolunu, V.Hüqonun dediyi kimi, bu çətin­liyi doğuran səbəbin özündə axtarmaq lazımdır?

Hər halda bir şey aydındır ki, insan yaradıcılığının ən ecazkar məhsulu olan elm getdikcə insandan uzaqlaşır və öz yaradıcılığından asılı olmayan müstəqil qüvvəyə çev­rilir. İndi elmin kimin əlində olmasından çox şey asılıdır. Böyük Füzuli elə bil bu gün üçün demişdi: «Elm pis adamların əlində hiyləgərlik alətidir. Amandır, hiyləgər şəxslərə bilik öyrətmə. Fəsad əhlinə elm öyrətmək xalqı qırmaq üçün cəlladın əlinə iti qılınc vermək deməkdir». Lakin, təəssüf ki, tarix bu hikmətə əməl etməmiş, «fəsad əhli» elmə daha tez yiyələnmişdir. Tarixin təkərini geri döndərmək, elmi «fəsad əhlinin» əlindən geri almaq müm­kün deyil. Ona görə də qarşıda duran böyük vəzifə heç ol­mazsa bu gün kamal əhlinin elmə daha böyük sürətlə yiyə­lənməsi və inkişaf səviyyəsinə görə «fəsad əhlini» qa­baq­lamasıdır. Elm yalnız o zaman bəşəriyyəti həqiqətən xoş­bəxtliyə aparar ki, onun ön cəbhəsi etibarlı əllərdə olsun.

Elmin ön xəttinə çıxmaq üçün isə ilk növbədə onu mənimsəmək tələb olunur. Həm də təkcə konseptual məz­mun baxımından deyil, sosial və təşkilatı struktur baxı­mın­dan. Müasir dövrdə elmi adi şüur səviyyəsində idarə et­mək mümkün deyil. Onu elmi surətdə idarə edə bilmək üçün isə elmin rüşeym halından bu günə qədər keçdiyi tarixi yolu izləmək, inkişaf meyllərini aşkara çıxarmaq və məqsədəuyğun istiqamətə yönəltmək tələb olunur.

Elm nə vaxtdan başlanır?

«Elm» anlayışının başa düşülməsindən asılı olaraq bu suala üç cür cavab vermək olar.

1. Elm (elmi bilik) insanların ilk dəfə «nəyə görə», «hansı səbəbdən» sualını qoyduğu vaxtdan başlanır. İnsan­la­rın dünya hadisələrini izah etmək cəhdləri, artıq yalnız «nə etmək», «necə etmək» sualını deyil, həm də «nəyə gö­rə belədir» sualını qoyması biliklərin bölgüsünə gətirir; əməli biliklərlə yanaşı ilk elmi biliklər yaranır ki, bu ha­disə müəyyən mənada elmin başlanğıcı kimi qəbul oluna bilər.

Adi şüur adət olunmuş, standart vəziyyətlərdə necə hərəkət etmək lazım olduğunu göstərirsə də, bu vəziyyəti şərtləndirən səbəbləri aşkar etmək üçün kifayət deyil. Bu­nun üçün adi şüur hüdudundan kənara çıxmaq tələb olu­nur.

Belə nəql edirlər ki, guya bir dəfə İ.Nyutonun başına alma düşür. Alim bu hadisədən heyrətlənir və ümumdünya ca­zibə qanunu ideyasına gəlib çıxır. Bəlkə də bu, hə­qi­qətən belə olmuşdur. Mətləb bunda deyil. Mətləb heka­yə­tin bir şərhi ilə əlaqədar adi şüurla elmi şüurla fərq­lən­dir­məkdədir.

1972-ci ildə respublikamızda «Gənc fiziklər» məktə­bi­nin açılış mərasimindəki çıxışında Xudu Məmmədov bu hekayətə müraciət edərək dedi ki, əgər ümumdünya cazibə qanunu almanın düşməsinə görə kəşf olunsa idi, ən çox ehtimala görə Qubada kəşf olunardı… Ancaq əsas məsələ almanın düşməsində deyil, kimin başına düşməsindədir. Əsas məsələ bundadır ki, alma düşəndə adam sadəcə ba­şını yanamı çəkir, yoxsa düşünürmü ki, axı, alma niyə, nə səbəbdən düşür? Bu sual ilk baxışdan nə qədər sadə gö­rün­sə də, onun qoyulması adi şüur hüdudundan kənara çıx­­mağı tələb edir. Bu sualın qoyulması məsələyə elmi mü­nasibətin başlanğıcıdır.

2. Elm elmi biliklərin bir sistem kimi formalaşdığı vaxtdan başlanır. Yəni elə bir vaxtdan ki, birincisi, bu vaxta qədər toplanmış biliklər yeni əldə olunan bilik üçün me­yara çevrilir; Artıq qərarlaşmış olan biliklərə uyğun gəl­mək, onları tamamlamaq elmiliyin şərti kimi çıxış edir. Yaxud, ikincisi, mövcud biliklər zəminində daha obyektiv gerçəklikdən yeni faktiki material gözləmədən yeni bilik almaq imkanı yaranır, başqa sözlə, mövcud biliklər sistemi özü-özünü inkişaf etdirmək keyfiyyəti əldə edir.

Elm həm də sosial sahədə vahid və bütöv sistem ki­mi formalaşır. Elmi biliklər sistemi daha artıq elm ha­disə­si­ni tam səciyyələndirmək üçün kifayət etmir. Elm dedik­də, bir neçə en kəsiyini ehtiva edən mürəkkəb qeyri-bir­cins sistem nəzərdə tutulur.

İstər «elm» sistemi, istərsə də, elmi inkişaf prosesi yal­­nız son illərdə xüsusi tədqiqat predmetinə çevrilmişdir ki, bu da elmin sosial və iqtisadi rolunun ciddi surətdə art­ması ilə əlaqədardır. Təbii ki, tədqiqat elə ilk mərhə­lə­dən sis­temli xarakter daşıya bilməzdi və buna ehtiyac da ol­ma­mışdır. Bu sahənin tədqiqinə hər dəfə elmin və el­mi in­ki­şa­fın ən müxtəlif cəhətlərini öyrənmək zərurəti ya­ra­nar­­kən, qarşıya çıxan tələblərin konkret xüsusiyyətlərinə, spe­si­fikasına uyğun olaraq müraciət edilmişdir. Buna görə də müx­təlif aspektlərdəki tədqiqatlar xeyli dərəcədə rabi­təsiz xarakter daşıyır. Bununla belə, hələ vahid tədqiqat sistemi formalaşmasa da, bu sahədəki elmi işləri bir neçə başlıca tədqiqat istiqamətində qruplaşdırmaq olar. Elmin ta­rixi, metodoloji, qnoseoloji, sosioloji, iqtisadi, psixoloji aspekt­lər­dəki tədqiqi, həmçinin onun planlaşdırılması və proqno­zu probleminin öyrənilməsi – hər biri ayrılıqda nis­bi müs­təqil tədqiqat sahəsi kimi götürülə bilər. Bu sa­hə­lərin öz aralarındakı əlaqəsi çox zəifdir. Halbuki elm bü­töv sistem təşkil etdiyindən onun müxtəlif aspektlərdəki təd­qiqi də vahid terminoloji əsasa malik olmalı, sistemli xarakter da­şı­malıdır. Ayrı-ayrı tədqiqat qollarının ortaq məx­­rəcə gə­tirilə bilməsi üçün tədqiqat predmeti haqqında vaxt­aşırı da olsa bütöv təsəvvür əldə edilməsi vacibdir. Bu tələbatı ödə­mək üçün son vaxtlarda elmin müxtəlif isti­qa­mətlərdə öyrənilməsindən alınan nəticələri vahid tədqiqat sahəsində – elmşünaslıqda birləşdirmək təşəbbüsü göstə­ri­lir.

Müasir dövrdə elmin mahiyyətini və inkişaf qanuna­uy­ğunluğunu müəyyənləşdirmək zərurəti bütün aydınlığı ilə özünü göstərsə də problem öz qəti həllini hələ tap­ma­mış­dır. Lakin bu sahədə bir sıra konkret nailiyyətlər əldə edilmiş, elmin başlıca xüsusiyyətləri, inkişaf meylləri və s. müəyyənləşdirilmişdir.

Sərlövhəsinə görə elmin metodoloji təhlilinə həsr olun­muş əsərlərdə adətən heç də bütövlükdə «elm» sistemi yox, onun tərkib elementləri, konkret elmi tədqiqat metod­la­rı, xüsusi elmi problemlərin fəlsəfi məsələləri öyrənilir. Bununla yanaşı metodoloji aspektdəki tədqiqat elmşünas­lı­ğın strukturunda mühüm yer tuta bilər. Lakin təəssüf ki, bu sahələrin əlaqəsi hələ çox zəifdir.

Elmin sistemli tədqiqində müxtəlif aspektlərdə əldə olunmuş nəticələrin hamısı nəzərə alınmalıdır. Hər bir təd­qiqat aspektində elmin müəyyən cəhətləri öyrənilir ki, bun­ları bilmədən onun bütöv mənzərəsini yaratmaq müm­kün deyil.

Sistemli yanaşma elmin element və strukturunun müəy­yənləşdirilməsini tələb edir. Həm də bu zaman bir yox, iki cür sistem öyrənilməlidir: əvvəla, «elm» siste­mi-nin özü – onun elementlərindən təşkil olunmuş sistem ikin­­cisi, elmin bir element kimi daxil olduğu sistem və burada elmin yeri.

Elmin ayrı-ayrı aspektlərdəki tədqiqində bir qayda olaraq onun yalnız müəyyən bir cəhəti öyrənilir, elmin bü­töv hadisə kimi tədqiqi, onun makroxassələri və yekun funk­siyaları kölgədə qalır. Məsələn, «elmin tarixi tədqiqi» adı altında adətən elmin tarixi əvəzinə elmi biliyin tarixi öyrənilir; halbuki elmi bilik elm sisteminin tərkib ele­mentlərindən yalnız biridir. Belə hallarda nəzərə alın­ma­lıdır ki, sistemin və onun tərkib elementlərinin keçirdiyi keyfiyyət və kəmiyyət dəyişilmələri zamanca uzlaşmaya da bilər. Məsələn, elmi biliklərin inkişafında inqilabi çev­ri­lişlər, dünyanın elmi mənzərələrinin əvəzlənməsi və s. hələ bütövlükdə «elm» sisteminin keyfiyyət dəyişikliyi ke­çirdiyinə dəlalət etmir.

Elmi biliyin tarixi inkişaf yolunun izlənilməsi elmin ümumi inkişaf qanunauyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bütöv «elm» sisteminin keçdiyi əsas tarixi mərhələlər yalnız konkret elmi yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin, istifadə edilən elmi id­rak metodlarının, elmi biliyin toplanma və saxlanma vasi­tə­­lərinin informasiya mübadiləsi və s. cəhətlərin müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ictimai-iqtisadi şəraitlərdəki vəziy­yət­lərinə görə müəyyənləşdirilə bilər.

«Elm» sisteminin başlıca elementlərindən birini də el­mi yaradıcılıq prosesi təşkil edir. Tədqiqatçıların bir qis­mi məhz bu cəhəti elmin mahiyyəti kimi götürür və onu yalnız bir en kəsiyində qnoseoloji müstəvidə tədqiq edir­lər. Belə tədqiqatlarda elmi bilik istehsalı prosesinin bu və ya digər qnoseoloji məqamı ön plana çəkilir. Sistemli ya­naş­ma zamanı bu məqamlardan hər birinin elmin ümumi mənzərəsində tutduğu dəqiq yerini müəyyənləşdirmək, la­zım gəlir.

Elmi məntiqi-qnoseoloji aspektdə uğurla tədqiq edə bilmək üçün əvvəlcə onu bütöv dinamik bir sistem kimi tə­səvvür etmək və elmi səciyyələndirən müxtəlif hadisələr çoxluğu içərisində məntiqi təhlilin spesifik obyektini müəy­­yənləşdirmək lazımdır.

Elm bilavasitə idrakla bağlı olduğuna görə onun öy-rənilməsində məntiqi-qnoseoloji aspekt mühüm yer tutur. Lakin elm ayrıca bir fərdin deyil, ictimai fəaliyyətin məh­sulu olduğundan cəmiyyətə xas olan müəyyən xüsusiy­yət­lər elm hadisəsində də öz əksini tapır. Hər hansı bir dövrdə və hər hansı bir ölkədə elmi fəaliyyətin özünəməxsus cə­hət­ləri, elmin qarşısında qoyulan məqsəd və vəzifələr, elm adamlarının ictimai mövqeyi, elmi-tədqiqat istiqa­mətləri, bu və ya digər elmi axtarışa ictimai maraq və bundan asılı ola­raq elmi axtarışların ağırlıq mərkəzinin dəyişməsi hə­min dövrdə və həmin ölkədəki ictimai quruluşun xarak­te­rindən, ümumi mədəni inkişaf səviyyəsindən də asılıdır və bu göstərir ki, yalnız məntiqi təhlillə elmin inkişaf qa­nu­nauyğunluqlarını aşkar etmək mümkün deyildir. Buna gö­rə də elmin sistemli tədqiqi zamanı bir tərəfdən məntiqi ilə tarixinin vəhdətindən çıxış etmək, digər tərəfdən də el­mi mürəkkəb tədqiqat obyekti kimi götürmək, onun həm qno­seoloji, həm də sosioloji en kəsiklərini nəzərə almaq mü­hüm şərtdir.

Təəssüf ki, bir sıra hallarda elmin tədqiqindəki bu və ya digər aspekt mütləqləşdirilir, yalnız bir mövqeni rəhbər tutaraq elmin mahiyyətini müəyyənləşdirmək cəhdləri gös­tərilir. Maraqlıdır ki, müəyyən qrup əsərlərdə elm yal­nız məntiqi-qnoseoloji aspektdə öyrənildiyi halda, başqa qrup əsərlərdə yalnız sosial aspektdə öyrənilir. Bu, elmin di­ferensial surətdə tədqiq olunması baxımından, şübhəsiz hadisədir. Lakin həm birinci, həm də ikinci qrup təd­qi­qat­çıların təkcə öz mövqelərindən çıxış edərək ümumiyyətlə elm sistemini, onun strukturunu və mahiyyətini etmək cəhd­ləri, bizcə birtərəfli təşəbbüsdür və uğurla nəticələnə bilməz. Elmin mahiyyəti yalnız müxtəlif tədqiqat aspekt­lə­rinin müqayisəli və sintetik surətdə nəzərdən keçirilməsi, ümumiləşdirilməsi sayəsində müəyyənləşdirilə bilər.

Dialektik məntiq və idrak nəzəriyyəsi vəhdətdə ol­du­ğundan elmin məntiqi tədqiqi bütövlükdə elmi idrakın təd­qiqi ilə üst-üstə düşür ki, fəlsəfi ədəbiyyatda bu isti­qamət çox vaxt elmin ümumi metodologiyası adlanır. Elm­şünaslıqda elm onun konkret məzmunundan asılı ol­ma­yaraq öyrənildiyi halda, elmin metodologiyası onun məz­munu ilə sıx surətdə bağlıdır. Görünür, həm buna gö­rə, həm də ənənəvi olaraq elmşünaslıq problemləri və el­min metodologiyası bir-birindən asılı olmayan müstəqil təd­qiqat sahələri kimi inkişaf edir. Sovet fəlsəfi ədəbiy­ya­tında elmin metodologiyasına geniş yer verilsə də, həmin sahənin elmşünaslıq aspekti və ya tərsinə, elmşünaslığın məntiqi-metodoloji aspekti nisbətən kölgədə qalmışdır.

Qərb fəlsəfəsi, xüsusən pozitivizm, elmi formal mən­­tiqi sxemlər əsasında təhlil etdiyi halda, marksizm fəl­səfəsi onu daha çox konseptual planda tədqiq edir, elmin yalnız dilini deyil, məzmununu da nəzərə alır. Digər tə­rəf­dən də müasir sosiologiya elmə bütöv sosial sistem ki­mi baxır və onun sosioloji problemləri hərtərəfli surətdə təd­qiq olunur. Lakin arada elə bir sahə vardır ki, hələ çox az öyrənilmişdir: bu, bütöv elm sisteminin, ümumictimai elmi fəaliyyət prosesinin məntiqi strukturunun açılmasıdır.

Keçmiş sovet fəlsəfəsinin ən nüfuzlu nümayən­də­lə­rindən biri akademik B.M.Kedrov elmin inkişaf konsep­si­ya­sından danışarkən 11 aspekt göstərirdi: iqtisadi, sosial, mədəni-mənəvi, əxlaqi-etik, səhiyyə və ekoloji psixoloji təbiətşünaslıq və texniki, elmşünaslıq, elmlərin qarşılıqlı təsiri, dünyagörüşü, dialektik-məntiqi. Bu aspektlərdən heç biri elmin məntiqi-qnoseoloji tədqiqini əhatə etmir. So­nuncu, «dialektik-məntiqi aspekt, müəllifin öz yaz­dı­ğına görə, – dialektikanın əsas qanun və kateqoriyalarının dialektik metodun özünün işlənib hazırlanması və zən­gin­ləş­dirilməsi məqsədilə tədqiq olunur». Göründüyü kimi bu­rada dialektik məntiqin elm sisteminin öyrənilməsinə tətbiqindən deyil, onun özünün elmin bir sahəsi kimi tədqiqindən söhbət gedir. Elmşünaslıq aspekti isə elmin so­­sial sistem kimi nəzərdən keçirilməsi ilə məhdud­laş­dı­rı­lır. Yalnız «təbiətşünaslıq və texniki aspektdə» elmi inqi­lab­ların da əhatə olunduğu nəzərdə tutulur. Bu, elmin mən­tiqi-qnoseoloji aspektinə aid olsa da, onun çox məhdud bir sahəsidir. B.M.Kedrovun təsnifatında elmin mən­tiqi-qnoseoloji aspektinə xüsusi yer ayrılmaması müəyyən mənada eksternalizmə uymaq meyli kimi qiy­mət­ləndirilə bilər.

Qərb fəlsəfəsində elmin məntiqi-qnoseoloji aspekti əsasən epistemologiya adı altında öyrənilir və buraya ən çox demarkasiya problemi elmiliyin meyarı və ya başqa sözlə, elmi biliyin qeyri-elmi bilikdən, xüsusən fəlsəfədən fərqləndirilməsi məsələsi, nəzəri və empirik biliklərin əlaqəsi, nəzəriyyənin həqiqiliyinin yoxlanması həqiqət prob­lemi və s. daxil edilir. Qərb elmşünaslarının bu sa­hə­dəki pozitiv xidməti daha çox dərəcədə elm tarixinin mən­tiqi təhlili, elmi inqilabların strukturunun öyrənməsi ilə bağlıdır.¹ Həm də bu pozitiv xidmət məhz pozitivizm mövqeyindən uzaqlaşmaq, elmin qeyri-kumulyativist mo­del­lərini qurmaq sayəsində mümkün olmuşdur.

Müasir fəlsəfi ədəbiyyatda baxdığımız aspekt ən çox elmin metodologiyası, elmi idrakın məntiqi tədqiqi adı altında öyrənilir və buraya ən çox elmi idrakın pillələri: nəzəri və empirik idrakın qarşılıqlı əlaqəsi, elmlərin in­teq­rasiyası və diferensiasiyası, elmi idrakın metod və for­maları, nəzəriyyə və eksperiment, nəzəriyyənin forma və strukturu kimi məsələlər daxil edilir. Bu qəbildən ədə­biy­yatda «elm» anlayışı altında bir qayda olaraq biliklər sis­te­mi nəzərdə tutulur və elmin əhatə etdiyi iki bilik səviy­yə­sinin: empirik və nəzəri biliklərin qarşılıqlı əlaqəsi ob­yek­tiv gerçəkliyin inikası hadisəsinin müvafiq mər­hə­lələri arasında əlaqə kimi götürülür. Empirik bilik obyektiv ger­çəkliklə bilavasitə qarşılıqlı təsirin nəticəsi olduğu hal­da, nə­zəri bilik ən çox mücərrəd təfəkkür sayəsində elmi id­ra­kın məlum metodlarından istifadə edərək aldığımız bi­lik­­lə­ri əhatə edir ki, onun da ən mühüm forması nə­zəriyyədir. Buna uyğun olaraq, biliyin həqiqiliyi problemi də iki mər­hələdə nəzərdən keçirilir. Birinci, empirik biliklərin ob­yek­tiv gerçəkliyə uyğunluğu, ikinci nəzəri biliklərin, nə­zəriyyənin ilkin empirik materiala və nəticə etibarilə, yenə də obyektiv gerçəkliyə uyğunluğu. Qərb fəlsəfəsində, xü­su­sən pozitivizmin müxtəlif qollarında yalnız ikinci mər­hələnin birinci hissəsi problem kimi qoyulur; belə ki, ob­yektiv gerçəkliyə uyğunluq məsələsi, ümumiyyətlə obyek­tiv gerçəkliyin qəbul olunması məsələsi metafizik (fəlsəfi) problem olduğundan pozitivistlər onu qeyri-elmi məsələ hesab edirlər. Digər tərəfdən də marksist-leninçi elm fəlsə­fə­sində də birinci mərhələ bir problem kimi qoyulma­mış­dır və ya ontoloji aspektdə qoyulduğundan elmşünaslıq mə­sələlərindən uzaqdır.

Beləliklə, elm fəlsəfəsində, həm də ümumiyyətlə, Qərb burjua fəlsəfəsində elmin məntiqi tədqiqinin çox cid­di aspektlərindən biri nəzəriyyənin həqiqiliyinin yox­lan­ması problemidir. Neopozitivizm verifikasiya prinsipini, se­mantik fəlsəfə elmi dilin məntiqi təhlilini, postpo­ziti­vizm falsifikasiya prinsipini və s. həqiqətin əsas meyarı hesab etsə də, bu məsələ özünün yeganə düzgün həllini praktika nəzəriyyəsində tapmışdır.

Elmlərin, elmi bilik sahələrinin təsnifatı məsələsinə həm pozitivizmdə, həm də fəlsəfədə geniş yer verilsə də, biliklərin struktur səviyyələrinə görə bölgüsü çox az tədqiq olunmuşdur. Lakin bununla belə, məhz elmi biliyin digər biliklərdən fərqi demarkasiya problemi müasir Qərb fəlsəfəsinin, xüsusən postpozitivizmin başlıca problemlə­rindən biridir. K.Popper və onun davamçılarının bir çox əsər­ləri bilavasitə bu məsələyə həsr olunmuşdur. Qərb alə­mində bu problemin aktuallığını artıran və ön plana çəkən cəhət isə elmi fəlsəfədən ayırmaq cəhdidir. Əslində müasir pozitivistlər demarkasiya problemini heç də elmi tədqiq etmək naminə deyil, klassik pozitivizmin fəlsəfəyə inkarçı münasibətini «yeni vasitələrlə əsaslandırmaq» üçün davam etdirirlər.

Elmiliyin meyarı problemi elmin məntiqi-qnoseoloji aspektinə və ya epistemologiyaya aiddir. Lakin «elm» və «elmilik» anlayışları müxtəlif əhatə dairələrinə malikdir. Məsələ burasındadır ki, elmilik şərti Qərb fəlsəfəsində bir qayda olaraq yalnız biliklə əlaqədar olaraq işlədilir, yəni biliklərin elmiliyindən və ya başqa sözlə, elmi bilikdən söhbət gedir. Halbuki «elmi fəaliyyət», «elmi mübahisə», «elmi jurnal», «elmi müəssisə», «elmi işçi» və s. bu kimi çox müxtəlif obyekt və hadisələr üçün də elmilik me­ya­rından danışmaq olar və bütün bu hadisələr «elm» anla­yı­şında əhatə olunduğundan onun həcmi çox genişdir. Elmin müxtəlif en kəsiklərində, müxtəlif aspektlərdə tədqiqinə eh­tiyac da buradan irəli gəlir.

Yuxarıda biz elmin B.M.Kedrov tərəfindən gös­tə­rilən tədqiqat aspektlərini saydıq. Bu siyahını daha da genişləndirmək, zənginləşdirmək mümkündür. Lakin söh­bət elmin mahiyyətindən gedəndə ikinci dərəcəli məsələlər de­yil, bilavasitə elmin təbiətindən irəli gələn ən ümumi isti­qamətlər nəzərdə tutulmalıdır. Elmin bu cür mühüm en kə­sikləri və buna uyğun olan tədqiqat istiqamətləri əsasən iki­dir: məntiqi-qnoseoloji və sosial. Bütün digər aspektlər bu iki mühüm istiqamətin qol-budaqları kimi qiymətlən­di­rilə bilər.

Müasir Qərb fəlsəfəsində bu aspektlərdən birinin və ya o birisinin ön plana çəkilməsi, məsələnin birtərəfli qoyuluşu elmin əsl mahiyyətini açmağa imkan vermir. Xü­susən pozitivizmin bütün formaları elmi yalnız epistemo­loji aspektdə tədqiq edir və sosial aspekti nəzərə almır. Bu mövqe idealist fəlsəfə üçün tamamilə səciyyəvidir. Belə ki, müvafiq sosial problemlər elmin obyektiv ictimai ha­di­sələrlə bağlılığından irəli gəlir və onların qəbul olunması həmin məsələdə materialist mövqeyə uyğundur.

Qərb elmşünaslığı, çox yerdə elmi dilin məntiqi təh­lili ilə və ya «elm fəlsəfəsi» ilə üst-üstə düşür, problemin so­sial aspekti isə ya işlənmir, ya da çox vaxt ayrıca, tam müs­təqil bir məsələ kimi öyrənilir: elmin məntiqi-qno­seoloji tədqiqi ilə sosial (əslində yalnız statistik sosioloji) tədqiqatlar arasında heç bir əlaqə yaradılmır. Elmin başlıca vəzifəsi mütləq həqiqətlərin əldə olunması kimi başa dü­şüldüyündən məsələ tezliklə həqiqət problemi ilə eyniləşir.

Real vəziyyət göstərir ki, əksər filosofların əsər­lərində yeni dövr fəlsəfəsinin ənənəvi müddəaları, o cüm­lədən, kumulyativ epistemologiyanın, xüsusən Kant epis­te­mologiyasının bəzi tezisləri tənqidi surətdə nəzərdən ke­çirilmədən, özlüyündə məlum bir şey kimi qəbul edil­miş­dir. Belə ənənəvi müddəalardan biri və ən çox yayılanı elmin biliklər sistemi kimi qəbul edilməsidir. Bu mövqe nəinki monoqrafik ədəbiyyatda ən çox rast gələn möv­qe­dir, həm də kütləvi ədəbiyyata və dərsliklərə nüfuz etmiş, dərin kök salmışdır. Kumulyativist epistemo-logi­ya­nın müd­dəalarına, əsaslanan bu mövqe elmin sosial as­pektini nəzərə almağa imkan vermir və internalizmə uy­ğun gəlir.

Əslində elm və bilik sistemləri yalnız müəyyən ümu­mi sahədə kəsişir, qalan sahələrdə isə bir-birindən fərqli məzmunlara malikdir. Bu ümumi sahə – elmi bilikdir. El-mi bilik «elm» sisteminə daxildir. «Bilik» anlayışı elmi bi­likdən başqa, əməli biliyi də əhatə edir ki, sonuncu «elm» sisteminə daxil deyildir. Yaxud da «elm» anla­yı­şı­nın əhatə etdiyi maddi tərəflər (elmi tədqiqat institutları, la­boratoriyalar, «elmi texnikası» və s.) və yaradıcılıq ax-tarışları «bilik» sisteminə daxil deyil.

Biliklər sistemi özündə fəaliyyət momentini əks et­dir­mir. Elm isə məhz elmi axtarışlar, yaradıcılıq, tədqiqat prosesində – elmi fəaliyyət zamanı cəmiyyətin tərkib his­sə­si kimi, ictimai hadisə kimi qarşıya çıxır.

Beləliklə, elmə biliklər sistemi kimi baxmaq və elmi biliyin digər biliklərə nəzəən özünəməxsus cəhətini, elmi­lik meyarını axtarmaq «elm» sisteminin öyrənilməsi üçün kifayət deyil. Nəinki elmin bütöv bir sistem kimi öyrənil­mə­si, həm də onun məntiqi-qnoseoloji aspektdə tədqiqi də bu çərçivəyə sığmır, müəyyən şərtləri ödəyən biliklər sis­temi ilə yanaşı, ümumictimai və fərdi elmi fəaliyyət pro­seslərinin də nəzərə alınmasını tələb edir.

XX əsrin əvvəllərində ilk qeyri-kumulyativ konsep­siyalar J.Sarton, Q.Başlyar, A.Koyre tərəfindən irəli sürül­müşdür.

J.Sarton elm hadisəsinə elmi biliklərlə yanaşı insan amilini də daxil etmiş, elmi fəaliyyətin subyekti olan in­sanların – elmi işçilərin dünyagörüşünü, mədəniyyətini, ic­timai vəziyyətini də nəzərə almağa çalışmışdır. Sartona görə, elm ümumi mədəni inkişaf fonunda, sosial kon­tekst­də öyrənilməlidir. Təsadüfi deyil ki, Sarton konsepsi­ya­sı elm tarixşünaslığında mədəni-tarixi istiqamət kimi ta­nı­nır. Mədəni-tarixi istiqamət elmin sosial təd­qi­qinin mü­hüm aspektlərindən biridir.

Elmin bir sosial sistem kimi öyrənilməsinə, onun ic­timai mahiyyətinin qiymətləndirilməsinə ən çox bila­va­sitə elmin sosioloji və iqtisadi problemlərinə həsr olunmuş əsərlər xidmət edir. Elmdə müəyyən sosial strukturun hələ əvvəllər də mövcud olmasına baxmayaraq, onun tədqiqinə ciddi tələbat yox idi, belə ki, elm bir fəaliyyət sahəsi kimi yalnız son vaxtlarda ön plana keçmişdir.

Elmi fəaliyyət sahəsinə ümumi milli gəlirin getdikcə daha çox hissəsinin sərf olunması elmin iqtisadi baxımdan öyrənilməsinə tələbatı artırır. Lakin bu sahədə də hələ çox az iş görülmüşdür; halbuki konkret elmi tədqiqatların fay­dalılıq dərəcəsinin artırılması və elmin düzgün plan­laşdı­rılması üçün iqtisadi təhlilin rolu böyükdür.

Elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi kimi baxan Q.N.Vol­kov hər bir zaman mərhələsində cəmiyyətin ona qədər əldə etdiyi biliklər sistemini «elm» anlayışına daxil etmir: «El­min mahiyyəti artıq dərk edilmiş olan həqiqətlərdən yox, onların axtarılmasından, təbiət və cəmiyyət qanunlarının öyrənilməsi və istifadə olunmasına yönəlmiş eksperimen­tal tədqiqat işlərindən ibarətdir. Elm özlüyündə heç də bilik olmayıb, cəmiyyətin bilik istehsalı üzrə fəaliyyətidir, başqa sözlə, elmi istehsaldır»¹. Göründüyü kimi, Q.N.Vol­kov elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi və deməli proses kimi bax­maqla onun əhatə dairəsini həddindən artıq kiçildir ki, bu da məntiqi cəhətdən qüsurlu olan nəticəyə gətirir: elm – ... elmi istehsaldır. Halbuki elmi istehsal «elm» anlayışının əhatə etdiyi tərkib hissələrindən yalnız biridir. Buna bax­mayaraq, «elmi istehsal» anlayışının daxil edilməsi el-min mahiyyətinin və başlıca xüsusiyyətlərinin öyrə­nilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Q.N.Volkov öz möv­qe­yini elmi şəkildə əsaslandırmağa və bu işdə daha çox öy­rə­nil­miş olan istehsal prosesi ilə analogiya yaratmağa ça­lışmışdır ki, bu cür təşəbbüs yalnız təqdirəlayiqdir. Müəllif daha sonra yazır: «...Texnika maddi istehsalda hansı rolu oy­nayırsa, elmi bilik də mənəvi istehsalda həmin rolu oynayır. Bu mənada texnika insanın əməli fəaliyyətinin süni orqanı olduğu kimi, elm də insan beyninin süni or­qanı­dır. Lakin təəssüf ki, maddi və mənəvi istehsal pro­ses­lərinin analogiyasından istifadə təşəbbüsü ardıcıl surətdə davam etdirilməmişdir.

Elmin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqinin bir-biri ilə əlaqəli şəkildə aparılması və bir-birini tamamlaya bilməsi üçün onun bir sistem kimi müəyyənləşdirilməsi ən vacib şərtdir. Amerika alimi H.Liman məhz bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: «Biz elmin fəlsəfi, psixoloji, yaxud sosial as­pekt­lərini fərqləndirməzdən və müzakirə etməzdən əvvəl, hansı yolla isə elmi müəyyən bir tam kimi təsəvvür edə bil­məliyik».²

Elmi bütöv bir hadisə kimi təsəvvür etməyin, onun mahiyyətini, ümumi inkişaf meyllərini öyrənməyin bu gün cə­miyyət qarşısında duran praktik vəzifələri həyata ke­çir­mək sahəsində nə kimi bir əhəmiyyəti vardır?

Müasir dövrdə insanın maddi rifah halı, məhsuldar qüvvələrin inkişaf perspektivləri ilk növbədə elmin nə də­rəcədə qabaqcıl mövqe tutmasından asılıdır. Elmi ob­yektiv inkişaf meyllərini bilmədən onu optimal surətdə təşkil et­mək mümkün deyil. Elm cəbhəsinin ön xəttinə çıx­maq, onun nailiyyətlərindən səmərəli surətdə istifadə edə bil­mək üçün ən mühüm şərt onun təşkilati struk-tu-ru­nun düz­gün müəyyənləşdirilməsi, elmin özünün elmi əsaslarla tənzim olunmasıdır.

Bu gün ölkəmizdə ən aktual vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoyulan müasir Qərb sivilizasiyasına qovuşmaq və­zifəsi yalnız elmin nisbi müstəqilliyini təmin etmək və onun səmərəli tətbiqi üçün xüsusi təşkilati tədbirlər gör­mək sayəsində həyat keçirilə bilər. Elm də insan kimi azad­lıq və müstəqillik sevir. Elm istehsalata o vaxta qədər səmərə verəcəkdir ki, istehsal onu özünə tabe etmək, onu öz əlavəsinə çevirmək iddiasına düşməsin. Burada istər-is­təməz sehrli qızıl balıq əhvalatı yada düşür. Balıqçı qızıl balığı azad etdiyinə (dənizə buraxdığına) görə o, balıqçını hər cür nemətlə təmin edir. Lakin elə ki, balıqçı arvadının təkidi ilə balığın azadlığını əlindən almaq, onu qulluqçu etmək istəyir, onda bütün nemətlər də yox olur. Biz bu məlum hekayəti ona görə bir daha yada salırıq ki, bu gün bəzi «nəzəriyyəçilər» və əməli iş adamları elmi istehsala daha da yaxınlaşdırmaq məqsədilə onları mexaniki surətdə birləşdirmək, elmi fəaliyyəti istehsalatın ehtiyaclarına tabe etmək, onu cilovlamaq təşəbbüsləri göstərirlər. Bu təşəb­büs­lər elmin mahiyyəti və təbii meylləri ilə bir araya sığ­mır. Əksinə, elmin iqtisadi səmərəsi yalnız o vaxt artar ki, o maddi və mənəvi cəhətdən korluq çəkməsin, kiminsə, nəyinsə yedəyinə bağlanmasın.