Qoşa qanad


Elmi-texniki tərəqqinin hüdudu varmı?



Yüklə 1,22 Mb.
səhifə13/13
tarix17.09.2017
ölçüsü1,22 Mb.
#587
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

Elmi-texniki tərəqqinin hüdudu varmı?
Elmin hüdudları üfüqü xatırladır:

nə qədər çox yaxınlaşırsansa, o qədər

uzağa çəkilir.

P.Buast
Elm və texnika min illərdən bəri dönmədən inkişaf edir və bu inkişafın sürəti getdikcə daha da artır. Vaxtilə insanın nağıllarda vəsfi etdiyi, möcüzə saydığı hadisələri elm artın həqiqətə çevirmişdir. Bəs bu gün insan elmdən daha nələr gözləyir? Elmi-texniki tərəqqinin son həddi yoxdurmu? Və ya o heç olmazsa nəfəsini dərmək üçün da­yan­mırmı? Dayanıb keçdiyi yolu tənqidi təhlil süz­gəcin-dən keçirmirsə, özünü dərk etməyə təşəbüs göstərmirsə onun gələcəyinə nə dərəcədə nikbin münasibət bəsləmək olar?

Hər bir dövrdə insanın texniki tələbatı elmi-texniki tərəqqinin mövcud inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Gələcəyə gedən yol artıq əldə olunmuş naliyyətlər zirvə­sin­dən daha aydın görünür. İnsan bu zirvədən elmi-texniki tərəqqinin bütün sahələrinə nəzər salaraq onu öz məna­feyinə (sosializmdə – ictimai mənafeyə) uyğun olaraq plan­­lı su­rət­də idarə etməyə çalışır.

Elmi-texniki tərəqqinin düzgün planlaşdırılması heç də elmi potensialın bütün sahələrdə bərabər nisbətdə paylanmasını nəzərdə tutmur. Müasir dövrdə iqtisadi və sosial tərəqqinin tələbləri baxımın­dan daha aktual və daha sə­mərəli olan tədqiqat sahələrinin ön plana çəkilməsi elmi potensialın daha çox dərəcədə məhz həmin sahələrdə cəm­lənməsini tələb edir.

Baxmayaraq ki, müasir dövrdə elm nisbi müstəqil inkişaf imkanı əldə etmişdir, istehsalatın real tələbləri bu gün də elmin inkişa­fına ciddi təsir göstərir və bu təsirin plana uyğun surətdə tənzim edil­mə­si elmi idarəetmə qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Bu vəzi­fənin uğurlu həlli üçün həm iqtisadiyyatın, həm də elmin inkişaf perspektivlərini qabaqcadan düzgün müəyyənləşdirmək tələb olunur. Ən yaxın gələcəkdə və nisbətən sonrakı dövrdə hansı elm sahələrinin iqtisadiyyat üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edəcəyini təyin etmək və planlaşdırma zamanı bunu nəzərə almaq heç də asan məsələ deyil.

Müasir dövrdə ölkəmizdə neft-kimya sənayesinin, elektron-he­sab­lama maşınları və mikroprosessor texnikasının inkişafına üstün­lük verilir. Bu sahələrin intensiv inkişafı isə öz növbəsində fundamen­tal elmlərin müvafiq aspektlərini intensiv inkişafını nəzərdə tutur. Üstün isti­qa­mətlərin seçilməsində başlıca çətinlik bundan ibarətdir ki, son dövrlərdə elm istehsalata nəzərən qabaqlayıcı rol oynadığından, iqti­sadi və texniki tərəqqi proqnoz­laşdırı­lar­kən elmin perspektiv im­kan­ları əvvəlcədən nəzərə alınma­lı­dır. Elm isə yaradıcı sahə olduğun­dan burada tam dəqiq proqnoz və konkret planlaşdırma mümkün deyil. Lakin el­min yaxın gələcəkdə nə kimi praktik tətbiq imkanlarına malik olacağı fundamental elmlərin bugünkü real vəziy­yəti və inkişaf meyl­ləri əsasında müəyyənləşdirilə bilər. Belə ki, fundamental elmi yenilik­lərdən praktik tətbiqə qə­dər olan bütün mərhələlərin keçilməsi bəzən bir neçə illik müddəti əhatə edir.

Fundamental elmlər tətbiqi elmlərin proqnozu üçün açar olsa da, onun özünün proqnozlaşdırılması xeyli dərə­cədə çətindir. Buna görə də, fundamental elmlərin proq­no­zu dedikdə, mümkün olan ayrı-ayrı konkret elmi nailiy­yət­lərin qabaqcadan xəbər verilməsi deyil, onun inkişa fında hansı istiqamətlərin daha perspektivli olacağının müəy­yənləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Beləliklə, istər fundamental, istərsə də tətbiqi elm­lərin inkişa­fında üstün tədqiqat istiqamətləri, bir tərəfdən, sosial-iqtisadi tələba­tın nəzərə alınması, digər tərəfdən də, elmin özünün proqnoz­laşdı­rıl­ması əsasında seçilir. Üstün istiqamətlər düzgün müəyyənləş­diril­dik­dən sonra elmi potensial operativ surətdə həmin sahələrə yönəldilir. İstər elmi-tədqiqat ləvazimatı, istərsə də elmi işçi kadrları daha çox dərəcədə məhz bu sahələrdə cəmləşdirilir.

Keçmişdə də elmi və əməli fəaliyyətin müəyyən üs­tün istiqamət­ləri var idi. Lakin zaman getdikcə bu is­ti­qa­mətlər dəyişir. Əvvəllər alim və sənətkarların, ixtiraçıların diqqət mərkəzində duran məsələləri bu gün arxa plana keçir.

Əməli fəaliyyət elmdən asılı olmadan, müstəqil su­rətdə inkişaf etdiyi vaxtlarda onun bir sıra sahələri elə yetkinlik dərəcəsinə çatmışdı və burada insanlar elə xüsusi biliklərə, vərdişlərə yiyələnmişdi ki, on­lar bu gün də əhə­miy­yətli ola bilərdi. O dövrdə praktik biliklərin və əməli vərdişlərin yüksək dərəcədə inkişafı koqnitiv biliklərin məh­dud­luğuna baxmayaraq, mükəmməl qurğular yaratmağa imkan verirdi.

Qədim Misir ehramlarından tapılmış və b.e.ə. IV-III minilliyə aid olan bir fiqur, mütəxəssislərin fikrincə, bütün incəlikləri ilə müasir təyyarənin modelini xatırladır. Burada bütün fiziki xassələr və həndəsi nisbətlər olduqca dəqiq nəzərə alınmışdır.

Ələddinin sehrli çırağı ilə assosiasiya yaradan başqa bir qədim tapıntı qalvanik elementin, yaxud kondensatorun qədim Babil sənət­karlarına bəlli olduğunu göstərir. Hətta belə ehtimal olunur ki, lam­panı yaxşı-yaxşı sürtdük-dən sonra hasil olan cin, o vaxtın adam­larını dəhşətə gəti­rən və lampa sahibinin qüdrətinə dəlalət edən elektrik bo­şalması imiş.

Bu gün kukla teatrında çox vaxt əlin köməyindən istifadə edil­diyi halda, yunanlar hələ eramızdan əvvəl avtomat teatr düzəldə bil­mişdilər. İskəndəriyyəli Heronun təs­­virinə görə, kimsənin kənar mü­da­xiləsi olmadan mexaniki qurğu qədim yunan qəhrəmanlarının dö­yüş səhnə­lə­rini və hərəkətlərini ifa edir, barabanları səsləndirirdi. O dövrün ixtiraçıları tərəfindən düzəldilən və Heronun təsvir etdiyi qurğulardan biri – buxarın təsiri ilə fırlanan kürəvi cisim müasir bu­xar turbinini xatırladır. Məşəl yandırı­lar­kən məbədin qapılarının açıl­ması, ilk su avtomatları və Pla­tonun dostu Tarentli Arxitasın ağacdan düzəltdiyi uçan göyərçin isə qədim dövrdə avtomatikanın yüksək inkişaf səviyyəsindən xəbər verir.

XVI-XVII əsrlərdə yaylı və kəfkirli saatların ixtira olunması son­ralar android adlandırılan mexaniki adam-avtomatların düzəldil­məsinə böyük təkan verdi. XVI əsrdə İspaniya imperatoru V Karlın sarayında xidmət edən Ta­riano qədim yunanların nailiyyətini təkrar edərək avtomat əsgərlərin döyüş səhnəsini nümayiş etdirirdi. Deyi­lənə görə, XVII əsrdə yeni dövrün böyük filosofu R.Dekart Fransina adlı mexaniki qadın düzəltmişdi. XVIII əsr­də fransız ixtiraçısı Jak de Vakanson avtomat-eşşəyin ida­rə et­diyi toxucu dəzgahı qurmuşdu. Onun düzəltdiyi android-çoban isə fleytada on iki hava çala bilirmiş.

Belə misalları çox çəkmək olar. Lakin belə bir sual ortaya çıxır ki, müasir mühəndislər həmin nailiyyətləri təkrar edə bilərlərmi? Bu­nun ehtimalı çox azdır. Bugünkü robotlar, əlbəttə, bilavasitə isteh­sal sahəsində faydalı əmək­lə məşğul olmaqla demonstrativ xarakterli əy­ləncə-androidlərdən üstündür. Lakin bizcə, mühəndis təxəyyü­lünün təkrarlanmazlığı və incə strukturu baxımından sə-ləflərin istedadı daha çox təqdirəlayiqdir.

Sonrakı tarixi dövrlərdə elmin inkişafı sayəsində texniki yara­dıcılıq üçün yeni-yeni imkanlar açıldığından və yeni keyfiyyətli təbii-elmi prinsiplər əsasında işləyən texniki qurğular yaradıldığından keç­miş texniki nailiy­yət­lərin sirləri tədricən unudulmuşdur. (Unudul­muş texno-logiyalar içərisində təbii dərmanların hazırlanması üsul­larını və xalq təbabətinin sirlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır).

Elmi biliklər texnologiyaya getdikcə daha çox nüfuz etdiyindən texniki tərəqqi elmdən asılı vəziyyətə düşür. Hər bir yeni elmi nai­liyyətin geniş miqyaslı tətbiqi ilə əlaqədar olaraq texnika yeni key­fiyyət halına keçir və əv­vəlki texnologiya, praktik biliklər və əməli vərdişlər əhə­miyyətini itirir. Praktik biliklərin nisbi müstəqil inkişafı tez-tez kəsilməklə diskret xarakter alır. O daha vahid və bütöv bir proses kimi davam edə bilmir. Varislik itdiyin­dən yeni nəsil əvvəlki nəslin ixtiraçılıq məharətinə yi­yə­lənə bilmir. Halbuki bilik və sənət­karlığın yeni nəslə ötü­rülməsi mədəni tərəqqisinin ən mühüm şərt­lərin­dən biridir.

Əgər keçmişdə məhdud zehni biliklər əsasında bə­zən o dövrün ümumi inkişaf səviyyəsi baxımından ağ­la­sığ­maz görünən unikal ixtiralar edilirdisə, müasir texniki nailiyyətlər elmin bugünkü inkişaf səviyyəsində açılmış böyük imkanlar müqabilində heç də həmişə heyrətamiz görünmür. Əksinə, mühəndis işi, ixtiraçılıq fəaliyyəti elm­lə müqayisədə geri qalır. Səbəbi isə odur ki, elm hələ XVII-XVIII əsrlər­dən başlayaraq vahid sosial və qnoseoloji sistem kimi forma­laşdığı və daxili tamlığa malik bütöv, müntəzəm prosesə çevrildiyi halda, nə texnologiya, nə də elmi-texniki fəaliyyət hələ sosial institut kimi for­malaşmamışdır. Ona görə də, elmi-texniki tərəqqinin pers­pektivi ən çox bu sahədəki təşkilati işin səmərəsi ilə bağlıdır. Nə qədər ki, elmi-texniki fəaliyyət hələ nisbi müstəqillik statusu kəsb etməyib, elm ilə istehsalat arasındakı əlaqə də nizamlı və müntəzəm xarakter daşı­mayacaqdır.

* * *
Cəmiyyət həmişə cavan qalır, elm isə qocalır.

M.Delbryuk


Elmi tərəqqinin hüdudsuzluğu ən çox onun kumulyativ xarak­terinin nəticəsidir. Kumulyativlik – elmi bi­lik­lərin yenisi ilə əvəz olun­mayaraq üst-üstə toplanması de­mək­dir. Müasir elmşünaslıq elmi inki­şaf qanunauyğunluğunun daha mürəkkəb xarakterə malik oldu­ğunu aşkar etsə də, hər halda bu xassə elmin mühüm səciyyə­lərindən biri olaraq qalmaqdadır.

Elmin spesifikasından söhbətlər gedərkən o, bir qay­da olaraq, fəlsəfə, din, incəsənət və əxlaqla qarşılaşdırılır. Bu zaman kumulya­tiv­lik xassəsi elmi bütün bu ha­disə­lərdən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət kimi çıxış edir. Bu gün orta məktəbdə oxuyan şagird fizika haqqında İ.Nyu­tona nisbətən daha çox məlumata malikdir. Sıravi elmi işi, aspirant A.Eynşteynin nəzəriyyəsinə əlavələr edir, onun tətbiq dairəsini daha da genişləndirir. Başqa cür mümkün də deyil; hər hansı elm korifeyi elm binasında yeni bir mərtəbə tikirsə, sonrakı nəsil artıq bu yeni mər­təbədə rahat yerləşərək onun üzərinə yeni kərpiclər qoymaqla məşğul olur.

İncəsənətdə belə deyil. Bu günün hər hansı bəstə­ka­rının L.Bet­hovendən və ya Ü.Hacıbəyovdan daha mükəm­məl musiqi bəstələməsi nəinki qanunauyğunluq deyil, hət­ta ağlasığmaz bir haldır. Müasir rəssamlar İntibah dövrü rəssamlarından daha da yaxşı çəkə bilsə idilər Rafaelin, Leonardo da-Vinçinin, Mikelancelonun əsərlə­rinin qiymə­ti günü-gündən daha da artardırmı? Hər bir yeni şair nəsli Füzulidən, Puşkindən bir addım qabağa getsə və ya, başqa sözlə, onların qalxdığı mərtəbədə dayanıb üstünə bircə kər­pic də əlavə etsə, poeziya binası hara ucalardı? Ümu­miyyətlə, vahid poeziya bina­sın­dan, vahid musiqi abidə­sindən danışmaq mümkündürmü? Xeyr. Sə­nət məm­lə­kə­tin­də hər bir şairin, rəssamın, bəstəkarın ucaltdığı ayrıca məbədlər var ki, onlar bir-birindən seçilir və heç vaxt bir-birinin üzə­rinə toplanmır. Sənət əsəri hansı isə vahid bir binanın kərpicinə, nəhəng sənət maşınının vintinə çevrilsə, öz bütövlüyünü və ahəngini itirər və daha sənət əsəri olmaz.

Eləcə də fəlsəfə və əxlaq sahəsində. Hər bir yeni nəslin nü­mayəndəsi əvvəlkindən daha zəngin mənəviyyatlı və daha tərbi­yəlimi olur? Nəzəriyyədən də, təcrübədən də məlumdur ki, belə bir qəti hökm səhvdir. Bəs onda əx­laqda, incəsənətdə və s. tərəqqi yoxdurmu? Tərəqqi var, o kumulyativ yolla və ya buna bənzər surətdə həyata keçmir. Hər sonra gələn əvvəlkini yaratdığının üzərində deyil, onunla yanaşı başqa əsərlər yaradır, özünəməxsus mənəvi aləmə, əxlaqi key­fiyyətlərə malik olur. Bu keyfiyyətlər yalnız həmin dövrün ümumi ahəngindən deyil, həm də real həyat tərzindən, konkret ictimai-iqti­sadi mühitdən asılı olur. Burada tərəqqi ilə yanaşı, xüsusi şəraitlərdə geriləmə, tənəzzül və s. də tamamilə təbii haldır.

Elmdə isə geriyə yol yoxdur. Ayrıca bir ölkənin elmi tərəq­qi­sində nisbi tənəzzül məqamları olsa da, bütövlükdə elm maşını daim irəli gedir, elm binası heç vaxt tamamlanmır, üzərinə yeni-yeni mərtə­bələr əlavə olunur. Ümumi bir yüksəliş var və hər bir ölkənin məqsədi bu yürüşdən geri qalmamaq, onun ön cəbhəsinə çıxmaqdır.

Əlbəttə, biz bununla elmin inkişaf yolunun mürək­kəbliyini, burada da böhranların və inqilabların labüd­lüyünü inkar etmək istəmirik. Əsas məqsəd, təfərrüatlara varmadan, yekun inkişafın va­hid istiqamətini və müntə­zəm xarakterini göstərməkdir.

Lakin doğrudanmı elmi tərəqqinin həddi-hüdudu yox­­dur? Bəs bu prosesin məhdudlaşdırılmasına yönəl­dil-miş amillər necə?

Belə amillər var və o dərəcədə ciddi amillərdir ki, bir sıra tədqi­qatçılar elmin son həddindən, onun inkişafında «doyma» halın­dan, elmi potensialın tükənməsindən söhbət açırlar. Doğrudan da əgər elmi informasiya həd­dindən artıq çoxalırsa, insanın intellektual im­kanı əsasən yerində saydığı halda, elm gündən-günə mürəkkəb­ləşirsə belə söhbətlər tamamilə təbiidir.

Elmin son həddi barədə mübahisələr yalnız müasir dövrdə or­taya çıxmamışdır. Bu haqda əvvəllər də danışılmışdır. Məsələn, XIX əsrdə mexnikanın sürətli inkişafından sonra durğunluq yarandığı və mexanisizmin elmi düşüncə tərzinə hakim kəsildiyi bir şəraitdə bundan sonra elmin yenə inkişaf etməsi imkanı şübhə altına alınırdı. Elmin real inkişaf yolu isə göstərdi ki, burada hər bir böhran həddin­dən sonra dünyanın yeni elmi mənzərəsinə, yeni təfəkkür tərzinə keçidlə əlaqədar sıçrayışlı inkişaf başlanır və s. Lakin müasir dövrdə elmin hüdudu ilə əlaqədar şübhələr daha çox sosial amillərin təhlili nəticəsində ya-ranır. Məsələn, elmin müasir inkişafı elmi işçilərin sayı­nın sürətlə artması ilə müşaiyət olunur. Bu sürət yer kürəsində adam­ların sayının artma sürətindən qat-qat böyükdür. Deməli, bu hal müntəzəm davam edərsə, yaxın gələcəkdə gərək bütün adamlar elmlə məşğul olsunlar. Bəs sonrakı inkişaf nəyin hesabına təmin ediləcəkdir?

Bu cür dəlillərə istinad edən tədqiqatçılar unudurlar ki, elmi işçilərin sayının artması elmin inkişafını təmin edən yeganə amil deyil. Bu gün elmin tətbiqi sayəsində istehsalatda ekstensiv inkişaf xəttindən intensiv inkişaf xəttinə keçildiyi kimi, elmin öz inkişafında da intensiv xəttə keçid təmin edilərsə, elmi işçilərin sayını artırmağa ehtiyac qalmaz. İnformasiya tutumunun məhdudluğuna gə­lincə, burada elektron-hesablama maşınlarının yaddaşı insanın köməyinə gəlir. Elm özü öz gələcək inkişafı üçün yol açır.

Beləliklə, elmin üfüqündə yaxın gələcəkdə onun sür­ətli inkişa­fına mane ola biləcək heç bir şübhəli qaraltı gö­rünmür. Hətta texniki tərəqqi sahəsində, təbii enerji eh­ti­yatları sahəsində qarşıya çıxan bir sıra prinsipial çə­tin­liklərin də əlacı yalnız elmin tərəqqisində axtarılır.

Lakin elmin inkişaf imkanları şübhə doğurmadığı hal­da, bu inkişafın həmişə məhz müsbət nəticələrə gətirə­cəyini hökm etmək mümkün deyil. Təsadüfi deyil ki, yeni elmi nailiyyətlərin tətbiqi, ikinci təbiətin yaradılması sahəsindəki fəaliyyət zamanı müəyyən cəhətlərin nəzərdən qaçırıldığı və bunun bəşəriyyət üçün böyük təhlükəsi yalnız müasir dövrdə aşkar edilmişdir. İnsan təbiəti dəyiş­di­rərkən milyon illər ərzində formalaşmış olan təbii ahəngi, qaydanı pozduğuna fikir verməmişdir. O yalnız təbiət, bunun müqabilində, qisas aldığı vaxt ayrılmış və səhv­lə­rini düzəltməyə başlamışdır. Lakin bu gün qlobal miqyas kəsb edən və olduqca təhlükəli xarakter alan ekoloji problemi uğurla həll etmək insana müyəssər olacaqmı?

Elm elə böyük nüfuz qazanmışdır ki, insan ekoloji problemi də məhz elmin öz nailiyyətləri sayəsində həll edəcəyinə böyük inam bəsləyir. Elm doğrudan da, bu problemi həll etmək iqtidarındadır. Lakin yalnız bir şərtlə ki, elmdən planlı və məqsədəuyğun surətdə, ehtiyatla istifadə edilsin, təkcə bugünkü nəticələr və şəxsi mənfəət deyil, həm də planetin gələcəyi, bütün bəşəriyyətin taleyi nəzərə alınsın. Bu isə artıq yeni təfəkkür deməkdir.


Elmi-texniki tərəqqi hara aparır?
Qalib gələcəkmi cahanda kamal?

S.Vurğun


İnsan gələcək haqqında düşünərkən elmi-texniki tə-rəq­qiyə bö­yük ümidlər bəsləyir. Bəs elmi-texniki tərəqqi insanı hara aparır?

Elementar məntiqi təhlil göstərir ki, əgər elmi-tex­niki tərəqqi insanı aparırsa, son nəticədə qaranlığa aparacaq. Çünki yüz dəfə işığa doğru getmək hələ bir dəfə qaranlığa getmək ehtimalını aradan qal­dırmır. Yüz gün meşədə gəzmək hələ o demək deyil ki, bir gün qurda rast gəlməyəcəksən. Lakin rast gəldikdə daha gec olur. Qaran­lıq dünyaya gedən yol da əbədidir, oradan geriyə yol yoxdur.

Bir dəfə A.Eynşteyndən üçüncü dünya müharibəsi haqqında nə düşündüyünü soruşurlar. O isə üçüncü dünya müharibəsi haqqında heç nə deməyərək, dördüncü dünya müharibəsinin ox və kamanla olacağını söyləyir. Lakin A.Eynşteynin bu ehtimalı hərbi texnikanın 40 il bundan əvvəlki səviyyəsi üçün doğru sayıla bilər. Müasir dövrdə dağıdıcı və kimyəvi qırğın silahlarının gücü elə bir həddə çatmışdır ki, müharibədən sonra harada isə Afrika cən­gəlliklərində adamlar qala­ca­ğına və bəşəriyyətin keç­diyi bütün tarixi yolun təzədən təkrar olu­na­ca­ğına da ümid yoxdur. Qarşıda Yer üzərində həyatın ümumiyyətlə qalıb-qalmaması məsələsi durur.

Nüvə müharibəsi təhlükəsi bir yana dursun, ətraf mü­­hitin tədricən, lakin müntəzəm surətdə zəhərlənməsi top­lanıb gözlənilmədən elə bir həddə çata bilər ki, elə yeni keyfiyyət halı yaranar ki, insan "ha" eləyib çıxış yolu dü­şü­nənə qədər, öz nəhəng elm maşınının səmtini dəyişənə qə­dər artıq gec olar.

Şər deməsən xeyir gəlməz, – deyiblər. Biz də şər eh­ti­malını nəzərə almaqdan çəkinmirik. Lakin şər o vaxt la­büddür ki, insan elmi-texniki tərəqqini deyil, elmi-texniki tərəqqi insanı aparır.

Biz elmi-texniki tərəqqiyə, onun gələcəyinə və insan həyatında roluna nikbin yanaşırıq. Lakin bir şərtlə ki, el­mi-texniki tərəqqi son məqsədə çevrilməsin və insan öz ixtiyarını elmin, texnikanın əlinə verməsin. Əksinə, elmi də, texnikanı da çilovlayaraq onlardan yüksək bəşəri ideallara çatmaq üçün bir vasitə kimi istifadə etsin.

Müasir dövrdə insan özünə elmin vasitəsilə, lakin dialektik təfəkkür əsasında, zəka işığında yol açmalıdır. Sual oluna bilər ki, məgər zəka elmdən kənar bir şeydirmi? Xeyr, zəka, heç şübhəsiz, elmlə də bağlıdır. Lakin təkcə elmlə yox, həm də əxlaq və incəsənətlə, insanın min illərdən bəri formalaşmış olan mənəvi idealları ilə, humanist fəlsəfi fikirlə və nəhayət, onun ən ali metodu olan dialektika ilə bağlıdır. Zəka - bütün bunların vəhdəti, insanın intellektual, emosional və mənəvi-əxlaqi in­ki­şaf is­tiqamətlərinin birləşdiyi zirvədir. Bu gün yeni təfəkkür ad­lan­dırdığımız düşüncə tərzi də məhz dialektik zəka, sözün böyük məna­sında kamal deməkdir. Cahanda kamalın qalib gəlməsi üçün əsas şərtlərdən biri isə elmi-texniki tərəq­qinin humanistləşdirilməsi, onun insanın mənəvi ideallarına tabe edilməsidir.

Antik dövrdə praktik biliklər elmdən, elm isə fəl­sə­fədən hələ ta­mamilə ayrılmamışdı. Ona görə də, bütün bi­liklərin mərkəzində, istər aşkar, istərsə də qeyri-aşkar şəkildə insan dayanırdı. Protaqorun sözü ilə desək, insan hər şeyin meyarı idi.

Orta əsr Şərqində elm praktik biliklərdən ayrılaraq fəl­səfə və ilahiyyat ilə daha çox bağlandı və nəticədə el­min ayağı yerdən üzülmüş oldu. Bu dövrdə elmin hu­ma­nitarlaşması onun təbii zəmindən ayrılması ilə nəticələndi.

İntibah dövründə praktik biliklər də qanad açıb uç­ma­ğa başladı və "səmada" orta əsr Şərq elminə qovuşdu. Bu vüsal elmin vəznini artırdı və o, tədricən yerə enməyə başladı.

Yeni dövrdə (kapitalizm çəmiyyətində) F.Bekonun dediyi kimi, "elmin qanadlarına qurğuşun bağlandı" və o, tamamilə Yerə enərək prak­tik fəaliyyətin vasitəsinə çevrildi. Elmi tədqiqatların istiqaməti tex­niki tələblərə uyğunlaşdırıldı və tədricən vahid elmi-texniki proses for­ma­­laşmağa başladı. Elmin texnika ilə daha çox əlaqələnməsi və riyazi­ləşməsi onu ilkin sinkretik başlanğıcdan daha da uzaqlaşdırdı. Elmin insana yadlığı özünü getdikcə daha çox büruzə verməyə başladı. Rasionalizm və texnisizm meyllərinin təzyiqi ilə elmdə huma­nitar çalarlar solğun­laş­dı və elmdən insana qarşı, onun emosional və əxlaqi-mə­nə­vi ideallarına qarşı istifadə edilməsi ehtimalı artdı. El­min insan mənəvi ahəngindən kənara çıxaraq onunla zid­diyyətə girməsi Qərb sivilizasiyasının süqutunun təməlini qoydu.

Bu gün ABŞ-ın ulduz müharibələrinə hazırlıq sahə­sin­dəki tex­niki tədbirləri artıq insan nəzarətindən çıxaraq kompüterlərin nəza­rətinə əsaslanır ki, bu da insanın özünü elmi-texniki tərəqqinin ixti­yarına verməsi deməkdir. Elmi-texniki tərəqqinin insanın hara apara biləcəyini isə biz artıq yuxarıda izah etmişik. Yaranmış vəziyyətin real təh­lü­kəsini bütün tərəqqipərvər qüvvələrin nəzərinə çatdırmaq və bəşəriyyəti bu təhlükədən xilas et­mək bu gün dün­ya so­sializm siste­minin tarixi vəzifələ­rin­dən birinə çevrilmişdir.

Qlobal miqyaslı yeni təfəkkürə keçidi zəruri edən mü­hüm səbəb­lərdən biri məhz elmi-texniki tərəqqidə insan amilinin ön plana çəkil­məsinə, onun humanistləşdirilmə­sinə, elmin hərbi sənayeyə və ümu­miyyətlə, istehsala tət­biqinin mənəvi meyar süzgəcindən keçirilmə­sinə olan eh­tiyacdır. Ona görə də, ölkəmizdə yenidəqurmanın hə­yata ke­çi­rilməsi bir tərəfdən elmi-texniki tərəqqinin sür­ət­lən­dirilməsini və onun praktik tətbiqinin intensivləşdi­rilmə­sini tələb edirsə, digər tərəfdən də, bu hadisənin yekun istiqamətinin insanın yüksək mənəvi ideallarına tabe edil­mə­si­ni nəzərdə tutur.

Elm və texnikanın bəşəriyyət üçün daha çox müsbət, yoxsa mənfi nəticələr törətdiyi barədə mübahisələr yeni deyil. Elmə müxtəlif münasibət, xüsusən iki kənar möv-qedən münasibət ictimai fikir tari­xində dərin köklərə ma­likdir. Hələ XVIII əsrdə Volterlə Russo ara­sındakı mü­bahisələr həmin məsələyə əks münasibətlərin klassik nü­munəsi sayıla bilər. Sonralar burjua fəlsəfəsində dərin kök salmış fəlsəfi cərəyanlardan pozitivizm və ekzistensializm arasındakı başlıca fərq­lərdən biri də məhz onların elmə münasibətdə bir-birinə əks olan kənar mövqelər tutmalarıdır.

"Elmi tərənnüm edən" pozitivizm insanın mənəvi fəaliyyətin digər sahələrinə etinasızlıq göstərdiyi kimi, "incəsənəti tərənnüm edən" ekzis­tensializm də elmə yalnız onun törətdiyi mənfi nəticələr prizmasından baxır. Elmə bu cür təzadlı münasibət müasir dövrdə ssientizm və antis­sientizm kimi bir-birinə əks cərəyanların mövqeyində daha aşkar surətdə üzə çıxır.

Elmin, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri artdıqca müasir döv­rün burjua futuroloqları da daha çox dərəcədə bir-birinə əks olan iki cəbhəyə ayrılırlar. Əgər ssientist futu­roloqlar üçün elmi fetişləşdirmək, onun nailiyyətlərini həddindən artıq şişirdərək bütün ictimai bəlaları elmlə müalicə etmək ideyası səciyyəvidirsə, antissientist futuroloqlar müasir burjua cəmiyyətinin bütün uğursuzluqlarını elmlə bağlamağa, elmin bəşə­riyyət üçün böyük fəlakətlər mənbəyi olduğunu, törətdiyi ziyanların xeyrini üstələdiyini göstərməyə çalışırlar.

Texnikaya və onun sosial nəticələrinə münasibət baxımından da burjua fəlsəfi konsepsiyaları bir-birinə əks olan mövqelərə bölünərək texnisizm və antitexnisizm mövqelərindən çıxış edirlər. Lakin ilk ba­xışda bir-birinə zidd olan bu cür kənar mövqelər əslində eyni məqsədə xidmət edir, müasir kapitalizm cəmiyyətinin sosial zid­diy­yətlərini pərdə­ləmək niyyətini güdür. Belə ki, antissientizm və antitexnisizm mövqeləri kapitalizm cəmiyyətinin bü­tün uğursuzluqlarının təqsirini elm və tex­nikanın üzə­rinə atmaqla daxili sosial ziddiyyətləri gizlətməyə çalışır.

Ssientizm və texnisizm mövqeləri (xüsusi halda texnoloji deter­minizm, postindustrializm və s.) isə elm və texnikanın inkişafına kapitalist ölkələrini böhrandan xilas edə bilən vasitə, ümid mənbəyi kimi baxır. Belə çıxır ki, elm və texnikanın yüksək inkişaf səviyyəsi hətta daxili sosial ziddiyətləri də aradan qaldırmaq imkanına malik­dir. Bununla da, elmi-texniki tərəqqi ictimai inkişafın vasitəsi yox, məqsədi kimi, bütün sosial ziddiyyətləri həll edən sehrli çubuq kimi qələmə verilir.

Əslində isə elmə xilaskar kimi baxmaq, ondan səadət ummaq robotdan mərhəmət diləmək kimi bir şeydir. Hər şey onun qabaqcadan insan tərəfindən necə proqramlaş­dırılmasından asılıdır.

Müasir elmin böyük imkanlarına heç kim şübhə etmir. Elmin inkişafı və tətbiqi nəticəsində əvvəllər sehr, möcüzə sayılan hadisələr, insanın əsrlər boyu arzusunda olduğu süni vasitələr indi real həyat həqi­qətlərinə çevrilir. Göygöz Kosanın sehrli çubuğunu da, Həkim babanın qadir kəmərini və ecazkar suyunu da bu gün elm yaradır. Lakin elmin qüdrəti onun kimin əlində olmasından asılıdır. Hə­kim babanın əlində o, daşı əridir və çiçəkləndirir, Göygöz Kosanın əlində isə adamı daşa çevirir.

Elm çırağını yandıran kimi, ağ qoçla yanaşı qara qoç da nazil olur. Zümrüd quşunun dediyi kimi, gərək çalışıb ağ qoça minəsən. Çünki ağ qoç işıqlı dünyaya aparır - atom elektrik stansiyası neçə-neçə evə işıq gətirdiyi kimi; qara qoç isə qaranlıq dünyaya aparır - atom bombası Xirosima əhalisini əbədi zülmətə qərq etdiyi kimi. Lakin Zümrüd quşu unutmuşdu desin ki, ağ qoça minmək hələ azdır. Çalış büdrəmə, azca büdrəsən ağ qoç səni yenə də qara qoçun üstünə atacaq – «Çelencer»-dəki və Çernobıldakı məsuliyyətsizliklərin nəticəsi kimi.

Əsrimiz raket əsridir, – deyirlər. Lakin raketlər bizi yalnız o vaxt işıqlı sabaha aparır ki, onun sükanında humanist mənəviyyat, yeni təhsil paradiqması dayanmış olsun! Sabah elmin necə idarə olunacağı, ondan hansı məq­səd­lər üçün istifadə ediləcəyi bu gün təhsilin məzmununda texniki və humanitar aspektlərin tarazlaşdırıla bilməsindən asılıdır.


***
İncəsənətin məqsədi insanın emosional-mənəvi dünyasını zənginləşdirmək, onu daha saf, daha təmiz etmək - onun mənəvi imkanlarını artırmaqdır.

Elmin məqsədi isə insanın intellektual dünyasını zən­ginləşdirmək, onu daha məlumatlı, daha bilikli etmək və bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi sayəsində onun imkan­la­rını artırmaqdır.



Elmi biliyin maddi qüvvəyə çevrilməsi təbiətlə mübarizədə insanı daha güclü edir. Lakin insanın maddi gücü-qüdrəti artdıqca bu gücü düzgün yönəldə bilmək üçün onun mənəvi kamillik səviyyəsi də artmalıdır. Zira elm əhli olmaq, hələ kamal əhli olmaq deyil. Kamalın qələbəsi üçün yüksək elmi-texniki səviyyə ona uyğun gələn yüksək elmi-texniki səviyyə ona uyğun gələn yüksək mənəvi-əxlaqi səviyyə ilə tamamlanmalıdır.


Mündəricat



1 Bax: Д.Прайс. Малая наука, большая наука, – «Наука о науке». М., 1966, с. 281-384; А.П.Огурцов. Образы науки... // Философия в со­временном мире. Философия и наука. М., Наука, 1972, с. 342-343.

*Prof.Dr.Abdüsselam. İdeallar və gerçəklər. Yeni Asya Yayın­ları, İstanbul, 1991. (Türkcəyə tərcümə edən: Senai Demirçi, Mesut Topla­yıcı. Türkcədən çevirən: Nahid Həsənov).


Xudu Məmmədovun həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat onun yetişdirməsi prof. Məmməd Çıraqovun “Zirvə” kitabından götü­rül­müşdür.

1 Ziyəddin Göyüşov. Zirvəyə çağıran səslər ­– Xudu Məmmədovun “Qoşa qanad” kitabına ön söz, səh.11.

1 Nurəddin Rza. Xudu açarı. B. Azərnəşr, 1995, səh.87.

Xudu Məmmədov. Qoşa qanad, Bakı, Gənclik, 1974.

Oktay Sinanoğlu. Bir Nev-York Rüyası “Bye-bye” Türkce. Otopsi, İstanbul. 1997. Türkcədən çevirən: Dr.Bəhram Həsənov).

S.Xəlilov. Elm və dil.- «Elm və həyat» jurnalı, 1991, № 9-10

* Səlahəddin Xəlilov. Elmi-texniki tərəqqi: bu gün və sabah. Bakı: Azərnəşr, 1988.


1Вернадский В.И. Избранные труды по истории науки. М., 1981, с. 84-85.

1 Леонардо да Винчи. Избранные произведения. Т.1. М.-Л., 1935, с.53.

2 Бекон Ф. Сочинение: в двух томах, т.2, М., 1972, с.76.

1 Декарт Р. Рассуждение о методе. Л., 1953, с.54.

1 Бах: Роузенталь Ф. Торжество знания. Концепция знания в средневековом исламе. М., 1978, с. 243.

2 Йеня орада.

1 Роузенталь Ф. Торжество знания. c. 243.

1 Эйнштейн А. Мотивы научного исследования. – Собрание научных трудов, т.4, М., 1967, с. 39-40.

1 Бернал Дж. Наука в истории общества. М., 1956, с. 61-62.

2 Межуев В.М. Культура и история. М., 1977, с.107.

1 Бах: Крамер С.Н. История начинается в Шумере. М., 1965. с. 116-дан сонра.

2 Вейнберг И.П. Человек в культуре древнего Ближнего Востока. М., 1986, с.23-24.

1 Лили С. Люди, машины и история. М., 1970, с.21.

1 Bax: məs.: Кун Т. Структура научных революций. М., 1977; Структура и развитие науки. Из Бостонских исследований по философии науки. М., 1978; Поппер К. Логика и рост научного знания. М., 1983

1 Волков Г.Н. Социалогия науки. М., 1968, с. 121

2 Jonh Liman. What is science – «Philosophical problems of science and technology», Boston, 1974, p. 13

1 Тессман К. Проблемы научно-технической революции. М., 1963, с. 106

2 Йеня орада, с. 108

1 К.Маркс. Капитал. 1-cи ciлд, Азярняшр, 1969, с. 375

* Яслиндя бу cцр гейри-шцури фяалиййятдя йалныз ял дейил, диgяр органлар мясялян, gюз, гулаг, айаг вя с. иштирак едя биляр.


1 Анчишкин А.И. Наука – Техника – Экономика. М., 1986, с. 165


Yüklə 1,22 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə