Qoşa qanad



Yüklə 1,22 Mb.
səhifə2/13
tarix17.09.2017
ölçüsü1,22 Mb.
#587
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

Mükafatları:

Hopkins mükafatı (Kembric universiteti) – 1957-1958-ci illər ərzində fizika sahəsindəki nailiyyətlərinə gö­rə;

Adams mükafatı (Kembric universiteti) – 1958;

Sitara-e-Pakistan – Pakistan elminə verdiyi töhfələrə görə – 1959 ;

Maksvell adına medalın və mükafatın ilk laureatı – Fi­zika cəmiyyəti, London –1961 ;

Hughes medalı – Kral cəmiyyəti, London –1964);

Atom Sülh üçün mükafatı – Atom Sülh uğrunda Fondu –1968;

Robert Oppenheymer adına Xatirə medalı və müka­fatı, Miami universiteti –1971;

Guthrie medalı və mükafatı ­– 1976;

Matteuci medalı – (Accademia Nazionale dei Lincei, Roma) – 1978;

Con Torrens Tate medalı ­– Amerika fizika İnstitutu – 1978;

Kral medalı – Kral cəmiyyəti, London –1978;

Nişan-e-İmtiyaz – Pakistandakı elmi layihələrin hə­ya­ta keçirilməsinə görə –1979;

Eynşteyn medalı – UNESCO, Paris –1979;

Nobel mükafatı (fizika üzrə) – Stokholm, İsveç ­1979;

Şri R.D. Birla mükafatı – Hindistan Fizika cəmiyyəti – ­1979;

Josef Stefan medalı – Josef Stefan İnstitutu, Lyub­lya­na – 1980;

Fizikaya verdiyi böyük töhfələrə görə Qızıl medal – Çe­xoslovakiya Elmlər Akademiyası, Praqa – 1981;

Lomonosov adına Qızıl medal – SSRİ Elmlər Aka­demiyası –1983;

Kopli (Copley) medalı – Kral cəmiyyəti, London –1990.



Əbdüs-Səlam.

İDEALLAR və GERÇƏKLƏR *

I f ə s i l

Quran və elm

Hər şeydən əvvəl etiraf edim ki, mən islam dininə həm inanan, həm də onu tətbiq edən bir insanam. Mən bir müsəl­manam, çünki Quranın ruhi-dəvətinə inanıram. Elm adamı kimi, Quran mənimlə kainatdan, fizikadan, biolo­gi­yadan və təbiətdən çəkilən misallarla, təbiət qanunları üzə­rində ilahi möcüzələrin bütün insanlara xitab edən dəlillər olduğunu göstərərək danışır. Belə ki,


«Baxmazlarmı dəvələrə, necə yaradılmış; göy­lərə, necə yüksəldilmiş; dağlara, necə ucaldılmış; əra­zilərə, necə yayılmış?» (88:17-20)
və yenə,

«Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılışında, ge­cə­nin və gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıl sa­hibləri üçün ibrətlər vardır.» (3:190)

Quranın yeddi yüz əlli ayəsi – təxminən səkkizdə bi­ri – inananları təbiəti araşdırmağa, həqiqət axtarışında ağıl­larını ən yaxşı şəkildə istifadə etməyə, bilik əldə et­mə­ni və elmi düşüncəni ictimai həyatın bir parçası halına gə­tir­məyə sövq edir. İslam Peyğəmbəri bilik və elm axta­rı­şının, qadın-kişi hər müsəlmanın vəzifəsi olduğunu xüsu­silə qeyd edir.

Bu, İslamda elmi biliyi ön plana çıxardan əsas prin­sip­dir. Buna, Maurice Bucaille tərəfindən «Kitab-i müqəd­dəs», «Quran və elm» adlı əsərlərində açıq şəkildə gös­tə­ri­lən ikinci prinsipi də əlavə etmək olar. Quranda təbiət ha­di­sələrinin nəql edildiyi və elmi kəşflərlə əldə etdiyimiz bi­liklərə zidd olan heç bir ayə yoxdur.

Buna üçüncü prinsipi əlavə edin: İslam tarixində Qaliley hadisəsinin oxşarına rast gəlmək mümkün deyil. İşgəncə, təkfir kimi davranışlar doktrinalar arasındakı fərq­lər üzərində bu gün də davam edir. Məncə, elmi dü­şüncələr üzərində birbaşa belə davranışlar yoxdur. Çox ma­raqlıdır ki, İslamda ilk «inkvizisiya» ilahiyyatçılar tə­rə­findən deyil, ağlı ön planda tutan ilahiyyatçılar (mö­təzililər) tərəfindən tətbiq edilmişdir. Məşhur Vəli Əhməd İbn Hanbel də bunların mühakiməsiz qərarlarına və aman­sız qəddarlığına düçar olanlardan biridir.


Müasir elm: insanlığın ortaq mirası

İlk müsəlmanlar Quranın və ulu Peyğəmbərin töv­si­yə­­lərinə nə ölçüdə əməl etdilər?

Müsəlmanlar Peyğəmbərimizin ölümündən yüz il son­­ra öz dövrlərinin elmlərini öyrənmək vəzifəsini yerinə yetirdilər. Mütərəqqi Araşdırma İnstitutları (beytül-hik­mət­­­lər) quraraq elm sahələrində 350 il davam edən inkişaf əldə etdilər.

İslamda elmlərə göstərilən ehtiramın bir səbəbi də, İslam dövlətinin könüllü himayədarlığı idi. Gibbin ədə­biy­yat sahəsində yazdıqlarını şərh etsək: «İslamda elm­lərin in­kişafı, digər ölkələrdən fərqli olaraq, böyük ölçüdə və­zifəlilərin comərdliyinə və himayəsinə bağlı idi. Bu və ya başqa şəhərdə padşahlar və vəzirlər elmə arxa çıxmaqdan həzz aldıqlarına, fayda və etibar gördüklərinə görə bu mə­şəl alovlanmağa davam etdi».

İslamda elmin qızıl dövrü, şübhəsiz, orta əsr alim­lə­rinin sonun­cularından olan İbn Sinanın və onun müasiri, eyni zamanda da yeni əsrin birincilərindən olan İbn Hey­səm ilə əl-Biruninin dövründə yaşanmışdır.

İbn Heysəm (Əl-Hazən, 965-1039) dövrünün ən bö­yük alimlərindən biri idi. Apardığı təcrübələrlə optikadakı çətin məsələlərin həllində xüsusi rol oynamışdır. «Bir mü­hitdən keçərkən, işıq selinin daha asan və daha qısa (tez) olan yolu izlədiyini» qeyd etmişdir. Burada, İbn Heysəm əsr­­lər sonra meydana gələcək Fermanın «ən az zaman» prinsipinin əsasını qoymuşdur. Daha sonralar Nyutonun hərəkət qanunlarının birincisi kimi bilinən ətalət qanununu da İbn Heysəm ortaya qoymuşdur. Rocer Bekonun «Opus majus» əsərinin beşinci fəsli, praktiki olaraq, İbn Hey­sə­min «Optika»sının bir kopiyasıdır.

İbn Sinanın ikinci məşhur müasiri olan əl-Biruni (973-1048) bugünkü Əfqanıstan sərhədləri daxilində yaşayıb yaratmışdır. O, İbn Heysəm kimi təcrübəçi, görüş­lə­rində altı əsr sonra dünyaya gələcək olan Qaliley qədər müasir və orta əsrlər fikrindən, düşüncəsindən uzaq bir elm adamı idi.

Qərb elminin Yunan-İslam elminin mirası olduğu da­­nılmaz bir həqiqətdir. Bununla yanaşı, İslam elminin törəmiş bir elm olduğu, müsəlman elm adamlarının yunan nəzəri ənənəsini kor-koranə tətbiq edib, elmi metodlara yeni heç bir şey əlavə etmədiklərini söyləyirlər. Bu səhv hökmdür. Əl-Biruninin Aristotel haqqında söylədiklərinə fikir verək: «Bir çox insanın dərdi (problemi), Aristotelin fikirlərini ifrat dərəcəsinə gətirmələridir. Özləri də, Aris­totelin sadəcə öz qabiliyyətinin imkan verdiyi ölçüdə fikir ortaya atdığını bildikləri halda, onun düşüncələrində heç bir xəta ehtimalının ola bilməyəcəyinə inanırlar».

Və ya əl-Biruninin orta əsr xurafatı haqqında söy­lə­diklərinə nəzər salaq: «İnsanlar (yanvar ayının) altısında dünyanın bütün duzlu sularının şirinləşdiyi bir saatın ta­pıl­dığına inanırlar. Suda baş verən bütün proseslər yalnızca torpağın xüsusiyyətindən asılı olduğuna görə … bu pro­seslər nizamlı xarakterdədir. Yəni, bu hökm … tamamən əsassızdır. Daimi və səbirli təcrübələr bu hökmün cə­fən­giyat olduğunu hər kəsə göstərəcəkdir.»

Və nəhayət, əl-Biruni müşahidə üzərində təkidlə du­ra­raq, coğrafiya haqqında belə yazır:

«Hindistan torpaqlarını öz gözlərinizlə görüb, ma­hiy­yəti barədə uzun-uzadı fikirləşsəniz və dünyanın hər tə­rəfində, nə qədər dərin qazsanız qazın, qarşınıza çıxan yum­ru daşlara; dağların ətəklərində, çayların gur axdığı yataqlardakı nəhəng daşlara; dağlardan çox uzaqlarda, çay­ların sakit axdığı yataqlardakı daha kiçik daşlara; su­ların göllənməyə başladığı deltalarda və dənizə tökülən çay ağzındakı qum dənələri qədər ovxalanmış daşlara diq­qət etsəniz, bütün bunları göz qabağına gətirsəniz, Hin­dis­tanın vaxtilə bir dəniz olduğunu, zaman keçdikcə sula­rın gətirdiyi daş-torpaqla dolmuş olduğunu düşünməyə baş­layarsınız.»

Brifoltun ifadələriylə desək, «yunanlar sistem­ləşdi­rib­lər, araşdırma aparıblar və nəzəriyyələr qurublar, ancaq səbir istəyən ətraflı və uzunmüddətli müşahidə və təcrübi ya­naşma kimi şeylər yunan tərzinə yaddır. «Elm» ad­lan­dır­dığımız hadisə, Avropaya ərəblər tərəfindən gətirilən təc­rübə, müşahidə və ölçmə metodları nəticəsində doğ­muş­dur. (Müasir) elm, İslam mədəniyyətinin dünyaya ən qiymətli hədiyyəsidir…»

Bu düşüncələr böyük elm tarixçisi Corc Sarton tə­rəfindən də təkrarlanır: «Orta əsrlərin əsas, ancaq bir o qə­dər də az bilinən nailiyyəti, təcrübə ruhunu oyandırıl­ması­dır ki, bu da hər şeydən əvvəl XII əsrə qədər müsəl­man­ların sayəsində oldu».

Tarixin tragediyalarından biri də bu müasir ruhun qarşısının alınması olmuşdur. Buna görə də, elm meto­do­lo­giyasında köklü və daimi bir dəyişiklik gətirilməmişdir. Əl-Biruninin və İbn Heysəmin işlərindən yüz il qədər son­ra İslamda elmlərin quruluşu və təşkili bir durğunluq döv­rünə girmişdir. İnsanlıq, təzədən eyni səviyyədəki mü­kəm­məlliyə, müşahidəyə və təcrübəyə verilən üstünlüyə çat­maq üçün təqribən 500 il daha – Tiho Brahe, Qaliley və müasirlərini gözləməli olacaqdır.



İslam dünyasında elmlərin geriləməsi

İslam mədəniyyətində elmlər niyə ölmüşdü? 1100-cü illərdə başlayan bu geriləmə başladıqdan haradasa 250 il sonra başa çatmışdır.

Heç kim dəqiq olaraq bilmir. Əslində, monqol isti­la­sı­nın səbəb olduğu dağıntılar kimi xarici faktorlar var. An­caq məncə, İslam mədəniyyətində elmin canlılığını itir­mə­si çox daha əvvəl başlamışdı. Və bu, daha çox daxili sə­bəb­lərin ucbatından olmuşdur. Birincisi, elm təşəb­büslə­ri­nin öz daxilinə qapanması və təcrid olunması, ikincisi və ən əsası isə yeniliklərə qarşı cəsarətin qırılması (təqlid) idi. Geriləmənin başladığı XI əsrin axırı və XII əsrin əvvəlləri, siyasi mənşəli şiddətli məzhəb qarşıdurmalarının yaşan­dı­ğı bir vaxta təsadüf edir. Hər nə qədər İmam-i Qəzali 1100-cü illərdə «əslində İslama qarşı ən ciddi zərər elm­lərdə dinin həqiqətlərinə zidd olan heç bir şeyin olma­dı­ğı­nı gördüyü halda, ancaq dəqiq elmlərə qarşı çıxmaqla İs­la­mın müdafiə ediləcəyinə inananlardan gəlir» deyə yazsa da, o dövrün anlayışı müsbət elmlərə arxasını çevirib, tə­səv­vüfə üz tutdu.

Bu mövqe (münasibət) hələ də davam edirmi? Biz bu gün elmi araşdırmaları təşviq edə bilirikmi?

Yer kürəsindəki mədəniyyətlər arasında elmin ən zəif olduğu yer İslam millətləri topluluğudur. Təəssüf ki, içimizdən bəzi müsəlmanlar texnologiyanı neytral, bitərəf qəbul edib, ifrat davranışlarını İslamın mənəvi dəyərlərinə bağlılıqla izah edilə biləcəyini düşünərkən, tam əksinə, tə­biət elmlərinə gəldikdə isə həddindən artıq həssaslıq nü­mayiş etdirirlər. Müasir elmin «rasionalizmi» gətirəcəyi və içimizdən elmi tərbiyəyə əsasən yetişənlərin «mədə­niy­yə­timizin metafizik hökmlərini inkar edəcəkləri» zənn edilir. Üstün texnologiyanın müsbət elmlər olmadan əldə edil­mə­diyi həqiqətini və «mədəniyyətimizin hökmlərinə» qarşı çıxmanın bir çatışmazlığı gös­tərdiyini bir tərəfə qoya­raq, mən inanıram ki, belə bir mövqe dünənki müba­hisə­lərin (münaqişələrin) – yəni, özlərini «rasional filosoflar» adlandıran şəxslərin Aristoteldən qalma kosmoloji doktri­na­lara olan doqmatik bağlılıqlarını dini inanclarıyla uzlaş­dırmaqda çətinlik çəkdikləri vaxtların - mirasıdır.

Bu kimi mübahisələrin (münaqişələrin) orta əsrlərin xristian sxolastik filosofları arasında daha şiddətli yaşan­dı­ğını yada salaq. Bu fəlsəfəçiləri ən çox məşğul edən məsə­lələr, kosmologiya və metafizika məsələləriydi: «Dünya hə­rəkətsiz bir mühitdəmi yerləşdirilib? Allah hər şeyi aktiv bir səbəbləmi, yoxsa ümumi bir mühərrikləmi hə­rə­kət etdirir? Bütün göylər sadəcə birmi, yoxsa bir neçə mü­hər­rikləmi hərəkət etdirilir? Allaha vasitəçilik edən hərə­kət­etdiricilər yorulub, taqətdən düşürlərmi?». Qaliley əv-vəl­cə bu məsə­lələrdən fizikanın əhatə dairəsinə girənləri qruplaşdırmağa, sonra da bunları fiziki təcrübələrlə həll etməyə çalışanda aforoz edildi. Bu aforoz, ən azı XVIII əsrə qədər İtaliyada elmin inkişafına böyük zərbə vurdu. Bununla yanaşı, bu səhvin ideoloji bərpası, ancaq indi, 350 il sonra mümkün olmuşdur.

9 may 1983-cü ildə Vatikanda keçirilən bir məra­sim­də Papa II Con Paul çıxış edərək belə demişdir: «Qaliley ha­disəsi zamanı və sonra, kilsə əldə etdiyi təcrübəylə, daha doğru mövqeyə qovuşdu. Kilsə də bilavasitə təcrübə və dü­şüncəylə öyrənir və indi araşdırmaya azadlıq verilməsi ehtiyacını daha yaxşı başa düşür… İnsanlar həqiqətləri an­caq araşdırmalar yolu ilə tapa bilərlər … Buna görə də, kilsə elm və din arasında heç bir ziddiyyətin olmadığı qə­naətinə gəlmişdir. (Bununla yanaşı) kilsə mütəvazi və əzm­li işlərlə inancın özəyini müəyyən bir dövrün elmi sis­temlərindən ayırd etməyi də öyrənmişdir».
Elmin məhdudluğu

Yuxarıdakı ifadələrdə Papa kilsənin elmlərə qarşı da­ha yetişkin mövqeyə gəldiyini qeyd etmişdir. Eyni za­man­da medalyonun o biri tərəfini də söyləyə bilərdi: Qaliley­dən bu yana bütün elm adamlarının işlədikləri sahələrin məhdud olduğunu dərk etmələri; mövcud, hətta gələcək elm­lərin belə müəyyən problemlərinin ola biləcəyi; elm ən böyük nailiyyətini, özünə müəyyən fərziyyələrlə sərhədlər çəkərək əldə etdiyini və s. Və bu məhdud sahədə belə, bugünkü elm adamları harada və nə vaxt spekulyasiya ilə məş­ğul olduqlarını bilirlər: yeni doğan düşüncələrin axı­rın­cı olduğunu heç də iddia etmirlər. Fizikada bu, yaşa­dığımız əsrin əvvəllərində iki dəfə – birincisi, zamanın və məkanın nisbiliyinin kəşfi ilə, ikincisi, kvant nəzəriyyəsi ilə – baş verdi.

Eynşteynin zamanın nisbiliyi haqqında kəşfini ələ alaq. Bir insanın yaşadığı zamanın uzunluğunun – yəni ya­şı­nın – onun sürətindən asılı olduğu, yəni nə qədər sürətlə hə­rəkət ediriksə, bizə nəzərən hərəkətsiz olan biriylə mü­qa­yisədə daha uzun yaşayırıq kimi görünməyimiz inanıl­maz bir şey olaraq qarşımıza çıxır. Və bu, heç kimin tə­səv­vürünün əsəri deyildir. Cenevrədə mounlar kimi qısa ömr­lü hissəciklər istehsal edən CERN zərrəciklər fizikası la­bo­ratoriyalarına gəlin: müxtəlif sürətlərdə hərəkət edən mu­onların elektron və neytrona parçalanmadan əvvəl ke­çirdiyi zaman intervallarını ölçün. Sürətli hərəkət edən muonlar daha uzun müddət parçalanmadan qaldığı halda, ya­vaşların daha tez parçalandığını görəcəksiniz.

Eynşteynin zaman və məkan haqqındakı fikirləri fi­zik­lərin düşüncələrində yeni bir dövr açdı. Fizikada daha əv­vəlki düşüncə formalarını tərk etməyə məcbur olduq. Bu mənada, məkan və zamanı xüsusi mühafizə altına alan XIX əsrə və daha öncələrə aid fəlsəfi düşüncələrin Eyn­şteynin fikirlərinə əsaslanan fəlsəfi düşüncələr qarşısında necə olub ki, bu vaxta qədər müqavimət göstərə bilmədiyi məni hər zaman təəccübləndirmişdir.

Fizika təfəkküründə ikinci və daha əsaslı dəyişiklik 1926-cı ildə Hey­zenberqin biliyimizin çox məhdud oldu­ğu­nu kəşf etməsiylə baş verdi. Heyzenberqin «qeyri-müəy­yənlik prinsipi» heç bir fiziki ölçmənin «bu stol üs­tündə bir elektron var və eyni zamanda elektron yerində durur» şəklində bir hökm verə bilməyəcəyini irəli sürür. Elektronun harada olduğunu tapmaq üçün təcrübələr apar­maq olar, ancaq bu təcrübələr eyni anda elektronun hərə­kətdə olub-olmadığını və hansı sürətlə hərəkət etdiyini tap­­ma ehtimalını da, fürsətini də ortadan qaldırır. Digər tə­rəfdən, biliklərimizdə bir də daxili məhdudiyyət vardır ki, bu da «əşyanın təbiətindən» irəli gəlir. Əgər Heyzenberq orta əsrlərdə doğulsaydı, başına nə gələcəyini fikirləşəndə tüklərim ürpənir.

Hər zaman olduğu kimi, mübahisələr davam etdi; an­­caq XX əsrin fizika komitələri arasında Heyzenberqin bi­linən bütün təcrübələrlə təsdiq edilmiş bu inqilabçı dü­şün­cəsi bütün fiziklər tərəfindən qəbul edilmədi. Dövrü­nün qabaqcıl fiziki Eynşteyn həyatının son illərini sadəcə Heyzenberqin düşüncəsində səhvlər tapmağa çalışmaqla keçirdi. Düzü, axtardığı təcrübi sübutu tapa bilmədi, ancaq belə bir təcrübənin fərqli bir nəzəri sistem içində ortaya çı­xa biləcəyi ümidi doğdu. Belə bir sistem də hələ tapılmadı, amma heç kim – ən azı heç bir fizik - hekayənin axırı ol­duğunu söyləyə bilməz.



İman və elm

Lakin müasir elm, həqiqətən də, metafiziki düşün­cə­lər­lə bir toqquşma içindədirmi? Yenə də bu problem - əgər varsa – İslama yad deyildir. Bu, ümumi mənada götürəndə elm və iman problemidir. Elm və iman, heç olmasa, «ahəngli bir bütün» içində birlikdə yaşaya bilərlərmi? Gəlin müasir elm düşüncəsindən bəzi nümunələrə nəzər salaq.

Çəkəcəyim ilk misal heçlikdən yaradılış ilə əlaqə­dar­­dır. Bu gün sayları getdikcə artan bir çox kosmoloq, kainatdakı maddə və enerji sıxlığının kainatın kütləsinin tam olaraq sıfıra bərabər olduğunu göstərdiyinə inanır. Əgər kainatın kütləsi həqiqətən sıfırdırsa – ki bu, təc­rü­bəylə təyin oluna bilən bir qiymətdir – kainat vakuum və­ziyyətində kütləsizlik xüsusiyyətini daşıyır deməkdir. On il əvvəl aparılan bir hesablama da kainatı bir vakuumdan, məkan və zamanda heçlik vəziyyətindən yaradılmış olan bir kvant dalğa­lanması kimi ələ almışdı (ex nihilo). Fi­zi­ka­nı metafizikadan ayıran şey, bu fikrin fizika anlayışına uy­­ğun olub-olmadığını, kainatdakı maddə sıxlığını təcrü­bəy­lə ölçərək bilməyimizdir. Əgər uyğun deyilsə, o fikri hə­mən tərk edərik.

Çəkəcəyim ikinci misal, bizim təbiətin əsas qüvvə­lərindən ikisini – elektrik və zəif atom qüvvəsi – birləş­dir­mə və tərif vermə uğurumuzun arxasınca gələn həyəcanla əlaqədardır. İndilərdə kosmik zamanın on – və ya nəzəriy­yə­nin bir başqa variantında on bir – ölçüyə sahib olduğu ehtimalı üzərində fikirləşirik. Bu çərçivə daxilində zəif elektronu və qüvvəsini digər iki əsas qüvvə – qravitasiya və güclü elektronüvə qüvvəsi – ilə birləşdirməyə ümid edi­rik. Bu on ölçüdən dördü bildiyimiz kosmik zamana aid­dir. Eynşteynin fikirlərinə görə, bu dörd kosmik zamanın ölçüsünün əyriliyi mövcud kainatımızın böyüklüyünü və ömrünü təyin edəcəkdir. Geriyə qalan altı ölçünün əyri­li­yinin isə son zamanlarda elektrik və nüvə yükləri verdiyi irə­li sürüldü.

Lakin bu əlavə ölçüləri niyə birbaşa qavraya bil­mi­rik? Niyə yalnız elektrik və nüvə yüklərinin köməyi ilə ba­şa düşürük? Dörd kosmik zaman ölçüsü və mövcud dü­şün­cəmizə görə 10-33 sm-dən çox böyük olmayan daxili ölçü­lər arasındakı fərqin səbəbi nədir?

Hal-hazırda bunu daxili qərarlılıq prinsipi ilə izah edi­­­rik. Əlavə ölçülərin sayı yalnız və yalnız altı, və ya nə­zəriyyənin digər variantında olduğu kimi ən çox yed­di­dir­sə, nəzəriyyəmiz işləyir deməkdir. Bununla yanaşı, qalıq­lar halında bəzi çox incə fiziki nəticələr də əldə ediləcək – məsələn, son illərdə kəşf edilən, bütün kainatı dolduran və kainat yaradılışının ilk mərhələlərinin bir qalığı olduğuna inandığımız 3 dərəcəlik qara cisim ra­diasiyası kimi bu qa­lıqları araşdıracağıq. Əgər dəlil tapmasaq, fikrimizi tərk edə­­cəyik.

Heçlikdən yaradılış, əlavə ölçülər kimi qədim dövr­lərin metafizik məş­ğuliyyətlərindən fərqli olmayan möv­zu­lar, XX əsr fizikasının qəribə mövzularıdır. Ancaq söh­bət elmdən gedirsə, fikri sistemlərin özünəməxsus təbiəti - hər mərhələdə təcrübi təsdiqlər axtarışı və daxili qərarlılıq prinsipinə bağlılıq - nəzərə çarpır.

Qafil şəxs üçün daxili qərarlılıq bir ululuğun lüzum­suzluğunu ifadə edər.



«Allah kimi doğru yoldan sapdırırsa, ona yol gös­tə­rən olmaz». (7:186)

İnanan üçün isə, yaradanın dizaynının bir hissəsidir. Bu dizaynın nüfuz etdiyi yerlərdəki dərinliyə bir işarədir və sadəcə inanan şəxsin bu dizaynın gözəlliyi qarşısında hey­ranlığını artırır. Hayns Pagels zəmanəmizin ən böyük fi­ziklərindən, bəlkə də, yaşayan ən böyük fizik olan Feyn­man haqqındakı əhvalatı belə danışır: «Feynman hissi­yat­lardan təcrid edilmiş bir təcrübə tənəkəsinin içinə gir­miş, ora­da ekzosomatik (bədən xarici) bir təcrübə apar­mış, özü­nün «bədənindən kənara çıxdığını» və bədənini öz qarşı­sında yatarkən gördüyünü hiss etmişdi. Bu təcrübəsinin doğ­­ruluğunu sınamaq üçün Feynman qolunu hərəkət et­dir­məyə çalışaraq, qabağındakı bədəndə qolun hərəkət etdi­yi­ni görmüş, bu vaxt, bədənindən kənarda olduğunu düşü­nüb, təzədən ona geri qayıtmaq qərarına gəlmişdi. Söh­bə­ti­ni qurtarandan sonra, Feynmana bu qəribə təcrübəsini nə ilə izah edə biləcəyini soruşdum. Feynman əsl elm ada­mı­nın müşahidə həssasiyyəti ilə cavab verdi: «Heç bir fizika qanunun pozulduğunu görmədim».

Əvvəl ifadə etdiyim kimi, şəxsən mənə görə, fizi­ka­nın bu gün susduğu, bəlkə sabah da susacağı problemlər haq­qındakı mənim şəxsi inancım İslamın mənəvi mesa­jıy­la ifadə edilmişdir. Bu, Quranın birinci səhifəsini açdığınız za­man qarşınıza çıxan ilk ayələrdə öz əksini tapmışdır:

«Bu kitab ki, içində heç bir şübhə yoxdur. Allahdan qorxanlar üçün, görünməyənə inananlar üçün bir rəh­bərdir». (2: 2-3)

II Fəsil
İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti

İslam dünyasında elm və texnologiyanın son vəziy­yə­­ti necədir? Tərif ve­rər­kən, İslam əhalisini altı coğrafi zo­naya ayırırıq. İlk öncə, Ərəbistan ya­rım­adasının və Kör­fəzin altı ölkəsi gəlir. İkinci zona şimaldakı ərəb ölkələ­ridir: Suriya, İordaniya, Livan, Qərbi Fələstin və Qəza. Üçüncü bölgə Türki­yə­ni, müsəlman Orta Asiyanı, İranı, Əfqanıstanı və Pakistanı əhatə edir. Dör­düncü və ən sıx bölgə Banqladeş, Malayziya, İndoneziya ilə Hindistan və Çindəki böyük müsəlman icmalarından meydana gəlir. Beşinci bölgədə Şimali Afrikadakı ərəb ölkələri, altıncı böl­gədə isə ərəb olmayan Afrika ölkələri vardır.

Universitetlərdə 18-20 yaş arasındakı gənclərdən elm və texnologiya üzrə təhsil alanların statistik göstə­ri­ci­lərini elmi potensial üçün bir indeks qəbul etsək; bu nisbət inkişaf etmiş ölkələrdə 12% olduğu halda, İslam ölkələ­rin­də 2% təşkil etməkdədir. Elm və texnologiya sahələrində tədqiqat və araşdırma işlərinə ayrılan ÜMM xərclərində də buna oxşar 1:6 nisbəti nəzərə çarpır. Elmi araşdırmalarla məşğul olanlar haqqında ətraflı heç bir statistik məlumat mövcud deyildir. Bununla yanaşı, İslamabadda 10-13 may 1983-cü il tarixlərində ilk dəfə toplanan İslam Konfransı Elmi Komissiyasına təqdim edilən bir mətndə SSRİ-də mil­yon yarımla və Yaponiyadakı 400 minlə müqayisədə, bü­tün İslam dünyasında cəmi 45 minə yaxın tədqiqatçı və mü­həndisin olduğu qeyd edilmişdir.

Beyrutdakı Amerikan Universitetindən A.B.Zahlana görə, bu və başqa statistika göstəricilərini analiz etsək, İslam aləminin fizika sahəsi də beynəlxalq miqyasda onda bir, elmi nəşrlərdə isə yüzdə bir həcmlik bir varlığı olduğu ortaya çıxar. İslam ölkələri içində elmdə ən qabaqcıl öl­kə­lər­dən biri olan Pakistanın 1983-cü ildə 13 universiteti var­dı. Lakin ölkədə 80 milyonluq bir əhali üçün 13 fizika pro­fessoru və 42 fizika elmləri doktorundan ibarət müəl­lim heyəti vardı.

Kənardan baxan bir müşahidəçinin təsbiti olaraq, qa­baqcıl elm jurnallarından «Neyçr»da yazan Frensis Gayls «İslam elminin problemi nədir?» sualını ortaya atmışdır. Cavabı belə idi: «Min il bundan əvvəl müsəlmanlar elmin zirvəsindəykən, xüsusilə, riyaziyyatda və tibdə mühüm rol oynamışlar. Onlar Bağdadda və Cənubi İspaniyada minlər­lə insanın cəmləşdiyi universitetlər qurdular. Hökmdarlar öz ətrafına elm adamlarını və incəsənət xadimlərini yığ­dı­lar. Yaradılan azadlıq ruhu yəhudilərin, xristianların və mü­səlmanların birgə çalışmasına imkan verirdi. Lakin bu gün bütün bunlar xoş xatirədən başqa bir şey deyildir.

Elm və texnologiya sahələrində çəkilən xərclər son illərdə arta bilər, ancaq bu artım neft yataqları ilə zəngin ölkələrlə məhduddur… Bu ölkələrdən bəziləri milyardlarla dollar məbləğində zərərə səbəb olan müharibələr aparırlar. Şübhəsiz, bunlar elmə çox az vaxt ayıracaqlar. Kom­mer­si­ya strukturları idxal texnologiyaya əsaslanır və bir sıra öl­kə­nin iqtisadiyyat və təhsil sistemləri orijinal olmaqdan daha çox təqlid xarakteri daşıyır.

Son illərdə neft gəlirləri ilə yüksələn rifah səviyyəsi də çox şeyi dəyişdirmədi. Elm və siyasət, bir çox elm ada­mının narazılıqlarına baxmayaraq, Yaxın Şərqdə hələ də sıx şəkildə bir-birinə bağlıdır. Regionda diktatorluq rejimi hakimdir ki, bu da elmin inkişaf səylərini çətinləşdirir. Tə­bii ki, nəticədə sənayeləşmiş ölkələrə doğru «beyin axını» Yaxın Şərqdə elmi həyatı daha da zəiflədir».

Acı bir dillə qələmə alınmış tənqiddir, ancaq bir çox yerdə gerçəkçi və haqlıdır.

«Neyçr»ın eyni buraxılışında İsraildəki tədqiqatçı in­san potensialı haqqında başqa bir məqalə var. Orada belə yazılır: «Araşdırma və tədqiqat işlərində lazımi akademik təh­sil almış işçilərin sayını ciddi ölçülərdə artırmaq eh­ti­ya­cı, əsasən, qəbul edilir. Milli Araşdırma və İnkişaf Şurası 1974-cü ildə 34800 olan elmi işçi sayını, 1995-ci ildə 150% artıraraq 86700-ə yüksəldilmə­sinin zəruri olduğuna inanır». İsraildəki 34800 rəqəmini, bütün İslam ölkələrin­dəki 45000 rəqəmi ilə müqayisə edin. (Əhalinin nisbəti 1:200-dür.)
«Ey ağıl sahibləri, ibrət alın». (59:2)
Məqalə belə davam edir: «1960-cı illərdə Yeyl Uni­ver­si­tetinin professoru Derek de Solla Prays müxtəlif ölkə­lərin elmdə insan potensialını ölçmək üçün qabaqcıl elmi jurnallarda məqalələri dərc olunan tədqiqatçıların ümumi sayına əsaslanan bir metod işləyib hazırladı və bu ölkədə (İsraildə) əhalisi və ümummilli gəliriylə müqayisədə nor­mal­dan beş qat daha çox elm adamının olduğunu müəyyən etdi. Prays vəziyyətin bu gün də dəyişmədiyini və ölkənin çox sayda təhsilli insan ehtiyatına sahib olduğunu, elm adam­ları və texniki işçiləriylə neft və faydalı qazıntılar kimi çatışmazlıqları kompensasiya edə bilmək qabiliyyə­ti­ni çoxdan ötüb keçmiş bu ölkənin fəxr etmək üçün çox səbə­bi olduğunu qeyd etməkdə təkid edir».

İslamda elmlərin renessansı

Tarix səhifələrini vərəqləyib, görəsən, təzədən elmdə liderliyə nail ola bilərikmi? Burada bir şeyi ifadə etmək is­tərdim ki, bir bütün olaraq hamımız, xüsusilə də gənc­lə­ri­miz, bunu özlərinə məqsəd kimi qarşıya qoymalıdırlar. Təki biz, fikir inanclarımızdan qopmayaq və İslamın ilk dövrlərindəki həyatımızı yaddan çıxarmayaq. Ancaq bu­nun renessansa gedən kəsmə yol olmadığını da unut­ma­ma­lıyıq. Bugünkü şərtlər daxilində, bu yola qədəm qoy­muş hər hansı bir ölkənin gəncliyi həvəsləndirilməli və millət də arzulu bir fədakarlıqla özünü bu işə həsr etməli, in­san potensialımızın yarıdan çoxuna müsbət elmlər tədris etmə­li, fundamental və tətbiqi elmlər sahəsindəki araş­dır­ma və tədqiqat işləri ÜMM-un 1-2%-i ayrılaraq dəstək­lən­məli və bunun da ən az dörddə biri fundamental elmlərə ayrıl­ma­lı­dır.

Yaponiyada bu, Meiji inqilabında İmperatorun bili­yin harada olursa-olsun, tapılıb əldə ediləcəyi barədə and içməsi ilə həyata keçirilmişdir. Sovet İttifaqında isə buna, Pyotr tərəfindən qurulmuş Sovet Elmlər Akademiyasında üzvlərin sayını artırmaqla və bütün elm sahələrində aparıcı olmaq arzusuyla nail olunmuşdur. Bu gün bu akademiya xalqın qibtə etdiyi prioritetlərə və imtiyazlara sahib, yarım milyon elm adamı ilə özünü idarə edən bir cəmiyyətə çev­ri­lib. Akademiyanın üzvü Malçevə görə bu, 1945-ci ildə - sovet iqtisadiyyatının müharibə xərcləri ilə darmadağın ol­duğu bir dövrdə reallaşdı. O vaxt Stalin elmə üstünlük ver­mək qərarına gəlir. Heç kimsəylə məsləhətləşmədən So­vet Elmlər Akademiyası ilə əlaqədar bütün elm adam­larının və texniki işçilərin maaşını 300% məbləğində ar­tı­rır. Di­na­mik gənc kişi və qadınlar elmi işçi vəzifəsinə də­vət olunurlar.

Buna oxşar bir hadisə də, indi planlı bir şəkildə və çox yüksək sürətlə Çin Xalq Respublikasında baş verir. Bu sürətlə, XX əsrin sonuna qədər fəza elmlərində, gene­ti­ka­da, mikroelektronikada, yüksək enerji fizikasında və ter­mo­nüvə enerji mənbələrində İngiltərəni ötüb keçməyi qar­şı­sına məqsəd qoyublar. Çinlilər bütün fundamental elm­lərin vacib olduğunu, bugünkü aparıcı elm sahələrinin gə­lə­cəkdə özünə tətbiq sahəsi tapacağını çox yaxşı bilirlər. Bu arada, İslam millətlərinin ÜMM-un Çininkindən çox ol­­duğunu və insan potensialının da heç də ondan aşağı ol­madığını yada salaq. Və Çin bizdən bir neçə onillik müd­dətdən çox qabaqda deyil. Biz də, heç olmasa, Çinlə rə­qabət edərək hədəfimizi müəyyənləşdirə bilmərikmi?

Sözü gedən cəmiyyətlər «yapon» ya da «çin» və ya «hind» elmi kimi müxtəlif şüarlarla təhrif olunmayıblar. Baxmayaraq ki, araşdırma və tədqiqat sahələrinin seçil­mə­sində prioritetlər cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişir, elmin qa­nunları, ənənələri və üsulları universal olaraq qalır. Bu ölkələr «qərb» elmini və texnologiyasını mənimsəməklə öz mədəni dəyərləri məhv olacaq qorxusuna qapılmırlar. Öz adət-ənənələrinə «zəif» deyib təhqir etmirlər.

Daha əvvəl elmlərin himayə altına alınmasından da­nış­mışdıq. Bunun bir tərəfi də, bir elm adamının özünü elmi işlərə həsr etməsinin təminat (zəmanət) altında ol­ması və bunun davam etdirilməsi məsələsidir. Bu gün bir ərəb və ya müsəlman elm adamı və texniki işçisi – ki, Zah­lanın hesablamalarına görə bu cür otuz mindən çox adam var – əgər lazımlı xüsusiyyətlərə sahibdirsə, ABŞ-da və ya İngiltərədə həyatı boyunca kifayətedici məbləğdə bir gə­lir­dən arxayın ola bilər. Bu şəxs, təkmilləşmək və in­kişaf et­mək üçün etibara, bərabər hüquqlara sahib olar. Belə bir şeyin bizim cəmiyyətdə mövcud olub-olmadığını öz-özü­müzə soruşmalıyıq. Sırf hökumətimizin müxalif olduğu bir ölkədən gəldiyi üçün elm adamlarına qarşı fərq qoyub-qoymadığımızı, hətta vəzifələrindən azad edib-etmədiyi­mi­zi özümüzə sual verməliyik.

ABŞ-ın elmlərdə uzun müddətdir davam etdirdiyi irəliləyişi, müharibə illəri ərəfəsində Avropadan qaçmağa məcbur olan elm adamlarını çox yaxşı qarşılayaraq əldə et­diyi danılmaz bir həqiqətdir. «Lakin bu qarşılama səthi de­yildi. Bu elm adamlarına vətəndaşlıq haqqı verildi. «İş­gü­zar səfərləri» qurtardıqdan sonra dərhal ölkələrinə qayıt­malarından söhbət getmirdi. Beləcə, bu elm adamları in­gi­liscə öyrəndilər. ABŞ-da ailə qurub, uşaqlarını burada bö­yüt­dülər. Hər kəsin bildiyi məşhur bir Enriko Fermi əh­va­latı vardır: Fermi 1938-ci ilin dekabr ayında aldığı No­bel mükafatı ilə özünün və ailəsinin yol pulunu ödəyərək, hə­min mərasimdən sonra ABŞ-a getmişdi. Fermi ABŞ-da ilk atom reaktorunu qurma tapşırığını alanda hələ köçkün sta­tusu üçün lazımi rəsmi proseduraların başa çatmasını göz­ləyirdi. Yuxarı instansiyalar bu proseduraları, Aksis Təşki­la­tını narahat edər qorxusuyla sürətləndirmək istəməyiblər. Məsələ bunda idi ki, görəsən bizim ölkəmiz idxal etdiyi elm adamlarından heç olmasa ən yüksək səviyyədə olanlar üçün hansı təşəbbüslər göstərir? Bu insanlara şəxsi ra­hat­lıq verə bilirmi? Bizim üçün var gücləri ilə araşdırma mək­təbləri qursunlar deyə onları qucaqlayaraq qarşılaya bilirikmi?

Məncə, İslam ölkələri arasında gözlə görünən siyasi birlik hələ mümkün olmasa da, bir elmi əməkdaşlıq qurma ehtiyacı var. Belə bir əməkdaşlıq İslam elminin güclü dövr­­lərinin – İbn Sina və əl-Biruni kimi Orta Asiya mən­şəli insanların çox rahat ərəbcə yaza bildikləri, və ya on­ların müasiri İbn Heysəmin Abbasi xəlifəsinin hakimiy­yə­tindəki Bəsrədən çıxıb, Abbasilərin rəqibi olan Fatimi xi­la­fətinə gedə bildiyi zamanların - böyük bir gerçəkliyi idi. Yeni bir İslam elmi birliyi üçün həm biz elm adamları, həm də hökumətlərimiz yenidən şüurlu bir istək və oyanış göstərməliyik. Bu gün biz İslam ölkələrində olan elm adam­ları həcm, elmi mənbə və elmi istehsal cəhətdən, bey­nəlxalq normalarla müqayisədə, yüz də bir ilə onda bir­lik kiçik bir hissəni təşkil edirik. Heç olmasa, elmi re­surslarımızı birləşdirməyimiz, bütün İslam ölkələrinə ya­yılmış elmi mərkəzlərdə özümüzü bir birlik olaraq hiss edib, buna əsasən işləməyimiz lazımdır.

Bu təşəbbüsü dəstəkləmək üçün, fərz edək ki, iyirmi beş illik bir müddət boyunca bu elmi əməkdaşlıq çərçi­və­sində elm adamlarına keçmişdəki İslami əməkdaşlıq illə­rində olduğu kimi, daxili siyasət və məzhəb fərqlərindən uzaq, xüsusi bir yeri olan, xüsusi bir toxunmazlığa sahib şəraiti hökumətlərimizdən tələb edə bilərikmi?

Son olaraq, elmi fəaliyyətimizin beynəlmiləl elmdən təcrid olunduğu qeyd edilməlidir. On altı elmi birliyin üz­vü olan Misirdən başqa, heç bir İslam ölkəsinin çox müx­təlif elm sahələrində müntəzəm iştirak etdiyi beynəlxalq elmi birliklərin sayı beşdən çox olmaması təəccüb doğuran bir həqiqətdir. Bizim sərhədlərimiz daxilində heç bir elmi araşdırma mərkəzi qurulmayıb. Bu sərhədlər daxilində çox az beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. İçimizdən çox az insan, əgər öz ölkəsində yaşayır və işləyirsə, xaricdəki el­mi quruluşlara və yığıncaqlara gedə bilir. Belə bir səfər israflı bir lyuks kimi görülür.

Məhz bu təcriddir ki, məni Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzinin qurulması təklifinin verilməsinə məcbur etdi. Ta ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin fizikləri, öz sahə­lə­rin­dəki yeniliklərdən xəbərdar olmaq üçün ora-bura get­mə­yə başladılar. Bu mərkəz iki BMT quruluşuna – Bey­nəl­xalq Atom Enerjisi Agentliyinə və YUNESCO-ya – bağlıdır. Mərkəzdə hər il inkişaf etməkdə olan ölkələrdən gələn cəmi 1000 fizik arasından yüz yetmişə yaxın ərəb və müsəlman fizik dəstəklənir. Bunlardan on beşi Küveyt Elm Vəqfi ilə Küveyt və Qatar Universitetləri, qalanı da mə­nim İtaliya və İsveçdən əldə etdiyim yardımlarla dəs­tək­lənir.

Bundan əlavə, sadəcə olaraq elm adamlarının maddi təcridindən şikayət etmirik. Bizi həm də beynəlxalq elm nor­malarından kənarda qalmağımız narahat edir. Öz ölkə­mizdə elmi təşəbbüsləri həyata keçirmə tərzimizlə Qərb­də­ki və ya SSRİ Elmlər Akademiyasındakı elm adamlarının tətbiq etdiyi özünüidarə üsulu arasındakı uçurumdan danı­şıram. Belə ki, bizim nə inkişaf etmiş həmkarlar təşkilatı sis­temimiz, nə müstəqil keyfiyyət və sənət işimiz, nə elm adamları tərəfindən idarə edilən elmi müəssisəmiz, nə də baş­qa bir gəlir mənbəyimiz var.

Konkret desək, İslam əməkdaşlığında reallaşdırıla­caq elmi renessans beş prinsipə bağlıdır: əsaslı bir qərar­lı­lıq, himayədarlıq, etibar, özünüidarə və elmi təşəbbüs­lə­rin beynəlmiləlləşdirilməsi.

«Bir qəvim özünü dəyişdirməzsə, Allah da o qəvmi dəyişdirməz». (13:11)

Heç kimin şübhəsi olmasın ki, elmə belə yanaşanlara qarşı çıxanlar olacaqdır. Əsl faciə, belələrinin çox vaxt səh­vən İslamın dini ənənələri adından çıxış etdiklərini id­dia etməsidir. Belələri bu gün də mövcuddur. Londonda çap olunan və çox oxunan İslami bir aylıq jurnaldan aldı­ğım cümlələr bunların elm haqqındakı təsəvvürlərini çox yaxşı əks etdirir:

«Orta əsrlərin elmi, həqiqətən də, İslami bir elm idi mi?

Əl-Kindi, əl-Farabi, İbn Heysəm və İbn Sina kimi or­ta əsr İslam alimlərinin həyat yolu göstərir ki, fərd ola­raq bir müsəlman olmaqdan başqa, şəxsiyyətlərinin və əsər­lərinin İslama heç bir aidiyyəti olmamışdır. Əksinə, onların həyat tərzləri tamamilə İslamdan kənar idi. Bun­la­rın tibb, kimya, fizika, riyaziyyat və fəlsəfədəki nailiy­yət­ləri yunan təfəkkürünün təbii və məntiqi davamıydı.

Əl-Kindi Mutəzilə inanclarına bağlı idi… İbn Hey­səm isə digər bir Aristotelçi idi. Elm tarixçisi De Boerin ifadəsiylə, «ibn Heysəm müxtəlif doktrinaları araşdırmış və bunların, demək olar ki, hamısının həqiqəti axtarmaq üçün az ya da çox dərəcədə uğurlu təşəbbüslər olduğunu başa düşmüşdür». Ona görə, həqiqət sadəcə hiss orqan­la­rı­nın hiss etdiyi şəkildə maddi olaraq ortaya qoyulan bir şey idi. Ümumiyyətlə, İbn Heysəmin mövcud inanışlara qarşı çı­xan bir inqilabçı kimi bilinməsi və İslam dünyasında ha­radasa tamamən unudulması heç də təəccüblü deyil…»

Bu nöqtədə hər hansı bir tərəddüd yoxdur. Öz dedi­yi­mizi özümüz başa düşmürük. Gördüyü işlər sayəsində mü­səlmanların etibar və şərəf qazandığı bir insana qarşı yazıçı davam edərək, keçmiş elmi ənənələrimizi yıxan ey­ni tip tədric siyasətini müdafiə edir:

«Qərbin siyasi hakimiyyətindən qaçmış ölkələr bunu tək tərəfli olaraq uyğun bir izolyasiya təlqini vasitəsilə hə­yata keçirmişlər. Həm Rusiya, həm də Çində vəziyyət belə olmuşdur. Əgər komandan Perri Yaponiya ilə Ameri­ka ara­­sında iqtisadi münasibətlərin başladılmasını Yaponiya­nın işğal edilməsini təxirə salan bir şərt kimi irəli sür­mə­səydi, Yaponiyada da oxşar vəziyyət alınacaqdı…

İslam ölkələri Qərbin həm elmini, həm də texnolo­gi­yasını almaq ehtiyacından imtina etmək yoluyla, özlərini təcrid edərək bir elm siyasəti işləyib hazırlamalıdırlar».

«Hikmət möminin itik malıdır.»

Söhbət texnologiyadan gedirsə, tam razılaşa bilmə­rəm. Ancaq elmlə əlaqədar danışanda, bu mənə, dar dü­şüncəli ilahiyyatçılar tərəfindən dəlalətlə ittiham edilən əl-Biruninin namaz vaxtlarını təyin etmək üçün kəşf etdiyi bir alətdə Bizansın günəş təqvimini istifadə etməsini xatır­ladır. O vaxtı əl-Biruni belə cavab vermişdi: «Bizanslılar bə­­zən yeməklərdə çörək də yeyirlər. İndi siz çörəyə qarşı da dini bir qadağanmı gətirəcəksiniz?»




İslam ölkələrində elmlərin dirçəlişi üçün lazımi addımlar

Burada İslam ölkələrində elmləri dirçəltmək üçün atıl­ması şərt olan addımların qısa xülasəsini verəcəyik. Ən başda, elm (bilik) əldə etməyin heç də ucuz bir şey ol­ma­dığını və əsrlərin gözardı etdiyi şeyləri bərpa etməyə ça­lış­dı­ğımızı yaddan çıxarmamalıyıq.



a) Elm təhsili

Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərim təfəkkürə (yara­dı­lış qanunlarının kəşfi və izahı) və mənimsəmə (tex­no­lo­giya vasitəsilə təbiətə hökm etmək) böyük əhəmiyyət ve­rir. Bu­nu və müasir həyatın gerçəklərini nəzərə alsaq, İs­lam əh­linin ilk vəzifələrindən biri orta təhsildən universitet təh­­silinə qədər elm və texnologiyaya yiyələnməyə üstün­lük verməkdir.

1980-ci ildə Dünya Bankı tərəfindən nəşr olunmuş və təhsil alanların əhalinin içində faizini göstərən statistik göstəricilərə baxsaq görərik ki, İslam ölkələri nəinki in­ki­şaf etmiş, hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrin orta səviy­yə­sinə çatmaq üçün xeyli yol qət etməlidirlər.

İslam ölkələrində təbiət elmləri və humanitar elmlər sa­hələrində təhsil alan tələbələrin sayı haqqında dəqiq və etibarlı mənbələr olmadan qəti qərar vermək çətindir. Təəs­süf ki, mənim müşahidələrimə görə, humanitar elm­lərə nisbətən təbiət elmlərində vəziyyət daha acınacaqlıdır. İnkişaf etmiş ölkələrin normalarına əsasən, orta hesabla 1/4 ilə 1/3 arasında dəyişən sayda təbiət elmlərində təhsil alan – üstəlik, çox aşağı səviyyədə – tələbəmiz var. İngil­tə­rə Universitet Təqaüdləri Komissiyasının 1984-cü ildə çap olunmuş son raportunda humanitar elmlərdə oxuyan tə­ləbələrin təbiət və texniki elmlərdə oxuyan tələbələrə nis­bətinin 52:48 şəklində olduğu qeyd edilmişdir. Digər tə­rəfdən isə, Çin və Yaponiyada bütün elm sahələri məc­buri olduğu halda, hətta SSRİ-də fiziklər və ya futbolçular yaxud qadın dərzilər belə ən az 16 yaşına qədər fizika, kim­ya, riyaziyyat və biologiya öyrənməyə məcbur olduq­ları halda, məsələn, Pakistanın təhsil sistemində belə bir məc­buriyyət yoxdur.

Beləcə, çox az sayda müsəlman dəqiq elmləri öy­rə­nir. Bizim işimiz tələbələrimizi məktəbdə daha çox dəqiq və texniki elmləri öyrənməyə sövq və təşviq etməkdən iba­rət olmalıdır.

Buna nail olmaq üçün məktəblərdə dəqiq elmlərin təd­­ri­sinə daha çox üstünlük verməliyik. Yüksək səviyyəli müəl­limlərə və keyfiyyətli tədris ləvazimatlarına ehtiyac var. Və bəlkə də ən əsası, gənc tələbələr (şagirdlər) ara­sın­da qabiliyyətli və istedadlı olanların itib-batmaması üçün onların təşviq edilməsi lazımdır. Sırf maddi çətinliklər üzün­­dən belə itkilər çox tez-tez baş verir. Ailələr elmdə ka­ryera sahibi olmaq üçün uzun illərin lazımi xərclərini ödə­yə bilmirlər.

İslam əhlini (ümmətini) bir bütün olaraq ələ alsaq, gənc müsəlmanları, deyək ki, 14 yaşından etibarən elmi və texnoloji araşdırmalara təşviq edən bir Ali Təhsil İstedad Fonduna ehtiyac var. Hindistana axırıncı səfərlərimdən bi­rin­də, Müsəlman pedaqoqların bir yığıncağında öyrəndim ki, sadəcə şimali Hindistandakı şəhərlərin iyirmisində bu məq­səd üçün ildə təxminən 5 milyon dollarlıq təqaüdə eh­tiyac olduğu hesablanmışdır. Bu isə, təqribən 50 milyon dollarlıq sərmayəsi (kapitalı) olan bir fond qurmaq de­məkdir. Təəssüf ki, Hindistanın müsəlman icması bunu qarşılaya bilmək üçün iqtisadi cəhətdən çox geridir. Onlar və ümmətin digər kasıb təbəqələri üçün belə bir fond qurulmalıdır.

Bütün İslam dünyasına xidmət edə bilmək üçün, bü­tün İslam ölkələrinin istifadə edə biləcəyi ildə 50 milyon dollarlıq bir İslam Elmi İstedad Fonduna ehtiyac var. Belə bir fondun İslam birliyinə əsaslanan bir təməldə qurulması asan bir proyekt olmayacağına görə, heç olmasa, müsəl­man OPEC ölkələri liberal müstəvidə öz elmi fondlarını qura bilərlər. Bu fondlar daha sonra müəyyən coğrafi böl­gələrə yayılaraq, digər İslam ölkələrini də əhatə edə bilər­lər.


b) İslam dünyasında elmi vəqflər

Elm, ancaq müstəqil və istiqrarlı maliyyə mənbələri ilə dəstəkləndiyi təqdirdə inkişaf edər. Cəmiyyətin elmi dəs­təkləməsi üçün mümkün olduğu qədər müxtəlif ka­nal­lar axtarıb tapılmalıdır. Bu mənbə müxtəlifliyi, mən­bələrin bir-birini sığortalaması (əvəz etməsi) baxımından böyük əhə­miyyət kəsb edir. Bu da, bütün seçicilərə cazibədar gəl­məyən yeni və sınaqdan çıxarılmamış fikirlərin qəbul edil­mə­si nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətlidir. Digər tərəfdən, müx­­təlif mənbələrin hər biri bir və ya daha çox ixtisas sa­həsində proyektlərin dəyərini təyin etmək imkanını ar­tı­rır. Beləliklə, çox sayda vəqf olsa, bunlardan biri kənd tə­sərrüfatı proyektləri, digəri energetika proyektləri, bir baş­qası da elm adamlarının təkmilləşməsi üzrə ixtisaslaşa bi­lər.

1973-cü ildə bir İslam Elm Vəqfinin qurulması haq­qında bir təbliğ yazdım. Layihə İslam Konfransı tərəfindən təsdiq olundu və indi bu vəqf hökumətlər arası bir İslam agentliyi kimi qurulub. Müsəlman ölkələrinin ixracatının in­dikindən az olduğu bir vaxtda (iyul, 1973) yazılan bu təbliğ, hər il veriləcək 1 milyon dollarla vəqfin cəmi 1 mil­yard dollar vəsaitə sahib olmasını təklif edirdi. Bu şəkildə, bü­tün İslam ölkələrini əhatə edəcək vəqf, illik gəlirləriylə ABŞ-dakı Ford Vəqfi qədər fonda sahib olacaqdı.

Hal-hazırda, yeni qurulan bir İslam Elm Vəqfinə, baş­lanğıc olaraq, həm kapital, həm də cari elmi xərclər üçün 50 milyon dollarlıq bir gəlir təmin edilməsi plan­laş­dı­­rılır. Aydındır ki, bu, böyük ehtiyaclar və nəzərdə tu­tu­lan araşdırma sahələri üçün tələb olunandan çox-çox aşağı bir rəqəmdir.

Elm və texnologiyada qət edəcəyimiz məsafəni aş­maq və elmi araşdırmalara lazımi vəsait dəstəyini təmin etmək üçün Körfəz regionu ölkələrinə öz elmi vəqflərini qur­maqla yanaşı, – belə ki, Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanı bu işə başlayıblar – araşdırma proyektlərini dəstəkləyən və bü­tün ərəb-İslam ölkələrinə açıq olan bir Körfəz Elm Vəq­fi qurmağı məsləhət görərdim. Bu layihə təsis edilən və­saitin beynəlxalq miqyasdakı ölçüsü ÜMM-un 1-2%-dir. Mən də eyni ölçünün qəbul edilməsini, məsələn, ixracat gəlirlərinin 1-2%-i ilə ildə 300-400 milyon dollar gəlir tə­sis edilməsini təklif edirəm. Buna, qarşılıqsız köməklərə əsas­lanan bir sistemdən əldə edilən vəsaitlər də əlavə edilə bilər. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, İslam Elm Vəqfi və Kör­­fəz Elm Vəqfi hər biri geniş ixtisas sahələrində, mə­sələn, biri biologiya və kənd təsərrüfatında, digəri isə fi­zika elmlərində imkanlarını cəmləyə bilər. Hər halda, ərəb-islam dünyasının elmi fondlara kəskin ehtiyacı var və hər iki vəqfin vəsaitləri birləşdirilsə də kifayət etməz.

İslam Elm Vəqfi

1. Bu, İslam ölkələri tərəfindən elm və texnologi­ya­nın yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməsi məqsədilə bir vəqf qurmaq təklifidir. İslam Konfransı ilə əlaqəli calı­şa­caq olan vəqf müsəlman ölkələri tərəfindən himayə edilə­cək və bu ölkələrdə 1 milyard dollarlıq kapital ilə və 60-70 mil­yon dollar həcmində illik gəlirlə fəaliyyət göstə­rə­cək­dir. Vəqf, siyasətdən kənar, tamamilə elmi bir quruluş ola­caq, İslam dünyasının qabaqcıl elm və texnologiya xadim­ləri tərəfindən idarə ediləcək.

Yaxın Şərqdə, Uzaq Şərqdə və Afrikada heç bir mü­səlman ölkə beynəlxalq keyfiyyət standartlarına çatmaq üçün lazımi elm və texnologiya infrastrukturuna sahib de­yil. Bunun ən başlıca səbəbi, son zamanlarda hökumətin və cəmiyyətin belə bir infrastrukturanı yaratma sahəsində gös­tərdiyi biganəlikdir. Beynəlxalq standartlar nöqteyi-nə­zərindən İslam dünyasında gəlinən səviyyə müasir bir cə­miyyət üçün gözlənilənin onda biridir. (İnkişaf etmiş öl­kələrdə iqtisadi baxımdan fəal iş qüvvəsinin 0.3%-i ÜMM-un 1%-nin xərcləndiyi elm, tibb və texnologiya sahələrində işləyir).

Kifayət qədər vəsait təsis olunmuş bir İslam Elm Vəq­finin iki məqsədlə qurulması təklif olunur: yüksək sə­viyyədə elmi kadrlar yetişdirmək və elmi quruluşlar təşkil etmək. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün;

(a) vəqf elm adamı potensialı olmayan elm sahə­lə­rində yeni elmi cəmiyyətlər təşkil edəcəkdir. Mövcud elmi cəmiyyətləri isə daha da gücləndirəcəkdir. Bu, təcili olaraq və sistematik bir şəkildə həyata keçiriləcəkdir.

(b) vəqf müsəlman ölkə xalqlarının ehtiyaclarına uy­ğun olaraq istər nəzəri, istərsə də tətbiqi elm sahələrində bey­nəlxalq səviyyədə elmi araşdırmaların aparılması üçün elmi quruluşların yaradılmasına və bunların gücləndiril­mə­sinə kömək edəcəkdir.

Vəqfin işləri, əsasən, elmlərin beynəlxalq standartlar səviyyəsinə yüksəldilməsinə yönəldiləcək. Vəqfin ilk ça­lış­ma mərhələlərində yuxarıda qeyd olunan iki məqsəddən yüksək səviyyədə elmi kadrların hazırlanmasına üstünlük veriləcək.

Məqsədi (a) yüksək səviyyəli elmi insan potensialı­nın sistematik bir şəkildə yetişdirilməsi və (b) bu insan potensialının məşğuliyyətini təmin etməkdən ibarət olan – vəqf aşağıdakı proqramı tətbiq edəcəkdir:

(a) Elmi cəmiyyətlərin qurulması.


Yüklə 1,22 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə