Mükafatları:
Hopkins mükafatı (Kembric universiteti) – 1957-1958-ci illər ərzində fizika sahəsindəki nailiyyətlərinə görə;
Adams mükafatı (Kembric universiteti) – 1958;
Sitara-e-Pakistan – Pakistan elminə verdiyi töhfələrə görə – 1959 ;
Maksvell adına medalın və mükafatın ilk laureatı – Fizika cəmiyyəti, London –1961 ;
Hughes medalı – Kral cəmiyyəti, London –1964);
Atom Sülh üçün mükafatı – Atom Sülh uğrunda Fondu –1968;
Robert Oppenheymer adına Xatirə medalı və mükafatı, Miami universiteti –1971;
Guthrie medalı və mükafatı – 1976;
Matteuci medalı – (Accademia Nazionale dei Lincei, Roma) – 1978;
Con Torrens Tate medalı – Amerika fizika İnstitutu – 1978;
Kral medalı – Kral cəmiyyəti, London –1978;
Nişan-e-İmtiyaz – Pakistandakı elmi layihələrin həyata keçirilməsinə görə –1979;
Eynşteyn medalı – UNESCO, Paris –1979;
Nobel mükafatı (fizika üzrə) – Stokholm, İsveç 1979;
Şri R.D. Birla mükafatı – Hindistan Fizika cəmiyyəti – 1979;
Josef Stefan medalı – Josef Stefan İnstitutu, Lyublyana – 1980;
Fizikaya verdiyi böyük töhfələrə görə Qızıl medal – Çexoslovakiya Elmlər Akademiyası, Praqa – 1981;
Lomonosov adına Qızıl medal – SSRİ Elmlər Akademiyası –1983;
Kopli (Copley) medalı – Kral cəmiyyəti, London –1990.
Əbdüs-Səlam.
İDEALLAR və GERÇƏKLƏR *
I f ə s i l
Quran və elm
Hər şeydən əvvəl etiraf edim ki, mən islam dininə həm inanan, həm də onu tətbiq edən bir insanam. Mən bir müsəlmanam, çünki Quranın ruhi-dəvətinə inanıram. Elm adamı kimi, Quran mənimlə kainatdan, fizikadan, biologiyadan və təbiətdən çəkilən misallarla, təbiət qanunları üzərində ilahi möcüzələrin bütün insanlara xitab edən dəlillər olduğunu göstərərək danışır. Belə ki,
«Baxmazlarmı dəvələrə, necə yaradılmış; göylərə, necə yüksəldilmiş; dağlara, necə ucaldılmış; ərazilərə, necə yayılmış?» (88:17-20)
və yenə,
«Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılışında, gecənin və gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıl sahibləri üçün ibrətlər vardır.» (3:190)
Quranın yeddi yüz əlli ayəsi – təxminən səkkizdə biri – inananları təbiəti araşdırmağa, həqiqət axtarışında ağıllarını ən yaxşı şəkildə istifadə etməyə, bilik əldə etməni və elmi düşüncəni ictimai həyatın bir parçası halına gətirməyə sövq edir. İslam Peyğəmbəri bilik və elm axtarışının, qadın-kişi hər müsəlmanın vəzifəsi olduğunu xüsusilə qeyd edir.
Bu, İslamda elmi biliyi ön plana çıxardan əsas prinsipdir. Buna, Maurice Bucaille tərəfindən «Kitab-i müqəddəs», «Quran və elm» adlı əsərlərində açıq şəkildə göstərilən ikinci prinsipi də əlavə etmək olar. Quranda təbiət hadisələrinin nəql edildiyi və elmi kəşflərlə əldə etdiyimiz biliklərə zidd olan heç bir ayə yoxdur.
Buna üçüncü prinsipi əlavə edin: İslam tarixində Qaliley hadisəsinin oxşarına rast gəlmək mümkün deyil. İşgəncə, təkfir kimi davranışlar doktrinalar arasındakı fərqlər üzərində bu gün də davam edir. Məncə, elmi düşüncələr üzərində birbaşa belə davranışlar yoxdur. Çox maraqlıdır ki, İslamda ilk «inkvizisiya» ilahiyyatçılar tərəfindən deyil, ağlı ön planda tutan ilahiyyatçılar (mötəzililər) tərəfindən tətbiq edilmişdir. Məşhur Vəli Əhməd İbn Hanbel də bunların mühakiməsiz qərarlarına və amansız qəddarlığına düçar olanlardan biridir.
Müasir elm: insanlığın ortaq mirası
İlk müsəlmanlar Quranın və ulu Peyğəmbərin tövsiyələrinə nə ölçüdə əməl etdilər?
Müsəlmanlar Peyğəmbərimizin ölümündən yüz il sonra öz dövrlərinin elmlərini öyrənmək vəzifəsini yerinə yetirdilər. Mütərəqqi Araşdırma İnstitutları (beytül-hikmətlər) quraraq elm sahələrində 350 il davam edən inkişaf əldə etdilər.
İslamda elmlərə göstərilən ehtiramın bir səbəbi də, İslam dövlətinin könüllü himayədarlığı idi. Gibbin ədəbiyyat sahəsində yazdıqlarını şərh etsək: «İslamda elmlərin inkişafı, digər ölkələrdən fərqli olaraq, böyük ölçüdə vəzifəlilərin comərdliyinə və himayəsinə bağlı idi. Bu və ya başqa şəhərdə padşahlar və vəzirlər elmə arxa çıxmaqdan həzz aldıqlarına, fayda və etibar gördüklərinə görə bu məşəl alovlanmağa davam etdi».
İslamda elmin qızıl dövrü, şübhəsiz, orta əsr alimlərinin sonuncularından olan İbn Sinanın və onun müasiri, eyni zamanda da yeni əsrin birincilərindən olan İbn Heysəm ilə əl-Biruninin dövründə yaşanmışdır.
İbn Heysəm (Əl-Hazən, 965-1039) dövrünün ən böyük alimlərindən biri idi. Apardığı təcrübələrlə optikadakı çətin məsələlərin həllində xüsusi rol oynamışdır. «Bir mühitdən keçərkən, işıq selinin daha asan və daha qısa (tez) olan yolu izlədiyini» qeyd etmişdir. Burada, İbn Heysəm əsrlər sonra meydana gələcək Fermanın «ən az zaman» prinsipinin əsasını qoymuşdur. Daha sonralar Nyutonun hərəkət qanunlarının birincisi kimi bilinən ətalət qanununu da İbn Heysəm ortaya qoymuşdur. Rocer Bekonun «Opus majus» əsərinin beşinci fəsli, praktiki olaraq, İbn Heysəmin «Optika»sının bir kopiyasıdır.
İbn Sinanın ikinci məşhur müasiri olan əl-Biruni (973-1048) bugünkü Əfqanıstan sərhədləri daxilində yaşayıb yaratmışdır. O, İbn Heysəm kimi təcrübəçi, görüşlərində altı əsr sonra dünyaya gələcək olan Qaliley qədər müasir və orta əsrlər fikrindən, düşüncəsindən uzaq bir elm adamı idi.
Qərb elminin Yunan-İslam elminin mirası olduğu danılmaz bir həqiqətdir. Bununla yanaşı, İslam elminin törəmiş bir elm olduğu, müsəlman elm adamlarının yunan nəzəri ənənəsini kor-koranə tətbiq edib, elmi metodlara yeni heç bir şey əlavə etmədiklərini söyləyirlər. Bu səhv hökmdür. Əl-Biruninin Aristotel haqqında söylədiklərinə fikir verək: «Bir çox insanın dərdi (problemi), Aristotelin fikirlərini ifrat dərəcəsinə gətirmələridir. Özləri də, Aristotelin sadəcə öz qabiliyyətinin imkan verdiyi ölçüdə fikir ortaya atdığını bildikləri halda, onun düşüncələrində heç bir xəta ehtimalının ola bilməyəcəyinə inanırlar».
Və ya əl-Biruninin orta əsr xurafatı haqqında söylədiklərinə nəzər salaq: «İnsanlar (yanvar ayının) altısında dünyanın bütün duzlu sularının şirinləşdiyi bir saatın tapıldığına inanırlar. Suda baş verən bütün proseslər yalnızca torpağın xüsusiyyətindən asılı olduğuna görə … bu proseslər nizamlı xarakterdədir. Yəni, bu hökm … tamamən əsassızdır. Daimi və səbirli təcrübələr bu hökmün cəfəngiyat olduğunu hər kəsə göstərəcəkdir.»
Və nəhayət, əl-Biruni müşahidə üzərində təkidlə duraraq, coğrafiya haqqında belə yazır:
«Hindistan torpaqlarını öz gözlərinizlə görüb, mahiyyəti barədə uzun-uzadı fikirləşsəniz və dünyanın hər tərəfində, nə qədər dərin qazsanız qazın, qarşınıza çıxan yumru daşlara; dağların ətəklərində, çayların gur axdığı yataqlardakı nəhəng daşlara; dağlardan çox uzaqlarda, çayların sakit axdığı yataqlardakı daha kiçik daşlara; suların göllənməyə başladığı deltalarda və dənizə tökülən çay ağzındakı qum dənələri qədər ovxalanmış daşlara diqqət etsəniz, bütün bunları göz qabağına gətirsəniz, Hindistanın vaxtilə bir dəniz olduğunu, zaman keçdikcə suların gətirdiyi daş-torpaqla dolmuş olduğunu düşünməyə başlayarsınız.»
Brifoltun ifadələriylə desək, «yunanlar sistemləşdiriblər, araşdırma aparıblar və nəzəriyyələr qurublar, ancaq səbir istəyən ətraflı və uzunmüddətli müşahidə və təcrübi yanaşma kimi şeylər yunan tərzinə yaddır. «Elm» adlandırdığımız hadisə, Avropaya ərəblər tərəfindən gətirilən təcrübə, müşahidə və ölçmə metodları nəticəsində doğmuşdur. (Müasir) elm, İslam mədəniyyətinin dünyaya ən qiymətli hədiyyəsidir…»
Bu düşüncələr böyük elm tarixçisi Corc Sarton tərəfindən də təkrarlanır: «Orta əsrlərin əsas, ancaq bir o qədər də az bilinən nailiyyəti, təcrübə ruhunu oyandırılmasıdır ki, bu da hər şeydən əvvəl XII əsrə qədər müsəlmanların sayəsində oldu».
Tarixin tragediyalarından biri də bu müasir ruhun qarşısının alınması olmuşdur. Buna görə də, elm metodologiyasında köklü və daimi bir dəyişiklik gətirilməmişdir. Əl-Biruninin və İbn Heysəmin işlərindən yüz il qədər sonra İslamda elmlərin quruluşu və təşkili bir durğunluq dövrünə girmişdir. İnsanlıq, təzədən eyni səviyyədəki mükəmməlliyə, müşahidəyə və təcrübəyə verilən üstünlüyə çatmaq üçün təqribən 500 il daha – Tiho Brahe, Qaliley və müasirlərini gözləməli olacaqdır.
İslam dünyasında elmlərin geriləməsi
İslam mədəniyyətində elmlər niyə ölmüşdü? 1100-cü illərdə başlayan bu geriləmə başladıqdan haradasa 250 il sonra başa çatmışdır.
Heç kim dəqiq olaraq bilmir. Əslində, monqol istilasının səbəb olduğu dağıntılar kimi xarici faktorlar var. Ancaq məncə, İslam mədəniyyətində elmin canlılığını itirməsi çox daha əvvəl başlamışdı. Və bu, daha çox daxili səbəblərin ucbatından olmuşdur. Birincisi, elm təşəbbüslərinin öz daxilinə qapanması və təcrid olunması, ikincisi və ən əsası isə yeniliklərə qarşı cəsarətin qırılması (təqlid) idi. Geriləmənin başladığı XI əsrin axırı və XII əsrin əvvəlləri, siyasi mənşəli şiddətli məzhəb qarşıdurmalarının yaşandığı bir vaxta təsadüf edir. Hər nə qədər İmam-i Qəzali 1100-cü illərdə «əslində İslama qarşı ən ciddi zərər elmlərdə dinin həqiqətlərinə zidd olan heç bir şeyin olmadığını gördüyü halda, ancaq dəqiq elmlərə qarşı çıxmaqla İslamın müdafiə ediləcəyinə inananlardan gəlir» deyə yazsa da, o dövrün anlayışı müsbət elmlərə arxasını çevirib, təsəvvüfə üz tutdu.
Bu mövqe (münasibət) hələ də davam edirmi? Biz bu gün elmi araşdırmaları təşviq edə bilirikmi?
Yer kürəsindəki mədəniyyətlər arasında elmin ən zəif olduğu yer İslam millətləri topluluğudur. Təəssüf ki, içimizdən bəzi müsəlmanlar texnologiyanı neytral, bitərəf qəbul edib, ifrat davranışlarını İslamın mənəvi dəyərlərinə bağlılıqla izah edilə biləcəyini düşünərkən, tam əksinə, təbiət elmlərinə gəldikdə isə həddindən artıq həssaslıq nümayiş etdirirlər. Müasir elmin «rasionalizmi» gətirəcəyi və içimizdən elmi tərbiyəyə əsasən yetişənlərin «mədəniyyətimizin metafizik hökmlərini inkar edəcəkləri» zənn edilir. Üstün texnologiyanın müsbət elmlər olmadan əldə edilmədiyi həqiqətini və «mədəniyyətimizin hökmlərinə» qarşı çıxmanın bir çatışmazlığı göstərdiyini bir tərəfə qoyaraq, mən inanıram ki, belə bir mövqe dünənki mübahisələrin (münaqişələrin) – yəni, özlərini «rasional filosoflar» adlandıran şəxslərin Aristoteldən qalma kosmoloji doktrinalara olan doqmatik bağlılıqlarını dini inanclarıyla uzlaşdırmaqda çətinlik çəkdikləri vaxtların - mirasıdır.
Bu kimi mübahisələrin (münaqişələrin) orta əsrlərin xristian sxolastik filosofları arasında daha şiddətli yaşandığını yada salaq. Bu fəlsəfəçiləri ən çox məşğul edən məsələlər, kosmologiya və metafizika məsələləriydi: «Dünya hərəkətsiz bir mühitdəmi yerləşdirilib? Allah hər şeyi aktiv bir səbəbləmi, yoxsa ümumi bir mühərrikləmi hərəkət etdirir? Bütün göylər sadəcə birmi, yoxsa bir neçə mühərrikləmi hərəkət etdirilir? Allaha vasitəçilik edən hərəkətetdiricilər yorulub, taqətdən düşürlərmi?». Qaliley əv-vəlcə bu məsələlərdən fizikanın əhatə dairəsinə girənləri qruplaşdırmağa, sonra da bunları fiziki təcrübələrlə həll etməyə çalışanda aforoz edildi. Bu aforoz, ən azı XVIII əsrə qədər İtaliyada elmin inkişafına böyük zərbə vurdu. Bununla yanaşı, bu səhvin ideoloji bərpası, ancaq indi, 350 il sonra mümkün olmuşdur.
9 may 1983-cü ildə Vatikanda keçirilən bir mərasimdə Papa II Con Paul çıxış edərək belə demişdir: «Qaliley hadisəsi zamanı və sonra, kilsə əldə etdiyi təcrübəylə, daha doğru mövqeyə qovuşdu. Kilsə də bilavasitə təcrübə və düşüncəylə öyrənir və indi araşdırmaya azadlıq verilməsi ehtiyacını daha yaxşı başa düşür… İnsanlar həqiqətləri ancaq araşdırmalar yolu ilə tapa bilərlər … Buna görə də, kilsə elm və din arasında heç bir ziddiyyətin olmadığı qənaətinə gəlmişdir. (Bununla yanaşı) kilsə mütəvazi və əzmli işlərlə inancın özəyini müəyyən bir dövrün elmi sistemlərindən ayırd etməyi də öyrənmişdir».
Elmin məhdudluğu
Yuxarıdakı ifadələrdə Papa kilsənin elmlərə qarşı daha yetişkin mövqeyə gəldiyini qeyd etmişdir. Eyni zamanda medalyonun o biri tərəfini də söyləyə bilərdi: Qalileydən bu yana bütün elm adamlarının işlədikləri sahələrin məhdud olduğunu dərk etmələri; mövcud, hətta gələcək elmlərin belə müəyyən problemlərinin ola biləcəyi; elm ən böyük nailiyyətini, özünə müəyyən fərziyyələrlə sərhədlər çəkərək əldə etdiyini və s. Və bu məhdud sahədə belə, bugünkü elm adamları harada və nə vaxt spekulyasiya ilə məşğul olduqlarını bilirlər: yeni doğan düşüncələrin axırıncı olduğunu heç də iddia etmirlər. Fizikada bu, yaşadığımız əsrin əvvəllərində iki dəfə – birincisi, zamanın və məkanın nisbiliyinin kəşfi ilə, ikincisi, kvant nəzəriyyəsi ilə – baş verdi.
Eynşteynin zamanın nisbiliyi haqqında kəşfini ələ alaq. Bir insanın yaşadığı zamanın uzunluğunun – yəni yaşının – onun sürətindən asılı olduğu, yəni nə qədər sürətlə hərəkət ediriksə, bizə nəzərən hərəkətsiz olan biriylə müqayisədə daha uzun yaşayırıq kimi görünməyimiz inanılmaz bir şey olaraq qarşımıza çıxır. Və bu, heç kimin təsəvvürünün əsəri deyildir. Cenevrədə mounlar kimi qısa ömrlü hissəciklər istehsal edən CERN zərrəciklər fizikası laboratoriyalarına gəlin: müxtəlif sürətlərdə hərəkət edən muonların elektron və neytrona parçalanmadan əvvəl keçirdiyi zaman intervallarını ölçün. Sürətli hərəkət edən muonlar daha uzun müddət parçalanmadan qaldığı halda, yavaşların daha tez parçalandığını görəcəksiniz.
Eynşteynin zaman və məkan haqqındakı fikirləri fiziklərin düşüncələrində yeni bir dövr açdı. Fizikada daha əvvəlki düşüncə formalarını tərk etməyə məcbur olduq. Bu mənada, məkan və zamanı xüsusi mühafizə altına alan XIX əsrə və daha öncələrə aid fəlsəfi düşüncələrin Eynşteynin fikirlərinə əsaslanan fəlsəfi düşüncələr qarşısında necə olub ki, bu vaxta qədər müqavimət göstərə bilmədiyi məni hər zaman təəccübləndirmişdir.
Fizika təfəkküründə ikinci və daha əsaslı dəyişiklik 1926-cı ildə Heyzenberqin biliyimizin çox məhdud olduğunu kəşf etməsiylə baş verdi. Heyzenberqin «qeyri-müəyyənlik prinsipi» heç bir fiziki ölçmənin «bu stol üstündə bir elektron var və eyni zamanda elektron yerində durur» şəklində bir hökm verə bilməyəcəyini irəli sürür. Elektronun harada olduğunu tapmaq üçün təcrübələr aparmaq olar, ancaq bu təcrübələr eyni anda elektronun hərəkətdə olub-olmadığını və hansı sürətlə hərəkət etdiyini tapma ehtimalını da, fürsətini də ortadan qaldırır. Digər tərəfdən, biliklərimizdə bir də daxili məhdudiyyət vardır ki, bu da «əşyanın təbiətindən» irəli gəlir. Əgər Heyzenberq orta əsrlərdə doğulsaydı, başına nə gələcəyini fikirləşəndə tüklərim ürpənir.
Hər zaman olduğu kimi, mübahisələr davam etdi; ancaq XX əsrin fizika komitələri arasında Heyzenberqin bilinən bütün təcrübələrlə təsdiq edilmiş bu inqilabçı düşüncəsi bütün fiziklər tərəfindən qəbul edilmədi. Dövrünün qabaqcıl fiziki Eynşteyn həyatının son illərini sadəcə Heyzenberqin düşüncəsində səhvlər tapmağa çalışmaqla keçirdi. Düzü, axtardığı təcrübi sübutu tapa bilmədi, ancaq belə bir təcrübənin fərqli bir nəzəri sistem içində ortaya çıxa biləcəyi ümidi doğdu. Belə bir sistem də hələ tapılmadı, amma heç kim – ən azı heç bir fizik - hekayənin axırı olduğunu söyləyə bilməz.
İman və elm
Lakin müasir elm, həqiqətən də, metafiziki düşüncələrlə bir toqquşma içindədirmi? Yenə də bu problem - əgər varsa – İslama yad deyildir. Bu, ümumi mənada götürəndə elm və iman problemidir. Elm və iman, heç olmasa, «ahəngli bir bütün» içində birlikdə yaşaya bilərlərmi? Gəlin müasir elm düşüncəsindən bəzi nümunələrə nəzər salaq.
Çəkəcəyim ilk misal heçlikdən yaradılış ilə əlaqədardır. Bu gün sayları getdikcə artan bir çox kosmoloq, kainatdakı maddə və enerji sıxlığının kainatın kütləsinin tam olaraq sıfıra bərabər olduğunu göstərdiyinə inanır. Əgər kainatın kütləsi həqiqətən sıfırdırsa – ki bu, təcrübəylə təyin oluna bilən bir qiymətdir – kainat vakuum vəziyyətində kütləsizlik xüsusiyyətini daşıyır deməkdir. On il əvvəl aparılan bir hesablama da kainatı bir vakuumdan, məkan və zamanda heçlik vəziyyətindən yaradılmış olan bir kvant dalğalanması kimi ələ almışdı (ex nihilo). Fizikanı metafizikadan ayıran şey, bu fikrin fizika anlayışına uyğun olub-olmadığını, kainatdakı maddə sıxlığını təcrübəylə ölçərək bilməyimizdir. Əgər uyğun deyilsə, o fikri həmən tərk edərik.
Çəkəcəyim ikinci misal, bizim təbiətin əsas qüvvələrindən ikisini – elektrik və zəif atom qüvvəsi – birləşdirmə və tərif vermə uğurumuzun arxasınca gələn həyəcanla əlaqədardır. İndilərdə kosmik zamanın on – və ya nəzəriyyənin bir başqa variantında on bir – ölçüyə sahib olduğu ehtimalı üzərində fikirləşirik. Bu çərçivə daxilində zəif elektronu və qüvvəsini digər iki əsas qüvvə – qravitasiya və güclü elektronüvə qüvvəsi – ilə birləşdirməyə ümid edirik. Bu on ölçüdən dördü bildiyimiz kosmik zamana aiddir. Eynşteynin fikirlərinə görə, bu dörd kosmik zamanın ölçüsünün əyriliyi mövcud kainatımızın böyüklüyünü və ömrünü təyin edəcəkdir. Geriyə qalan altı ölçünün əyriliyinin isə son zamanlarda elektrik və nüvə yükləri verdiyi irəli sürüldü.
Lakin bu əlavə ölçüləri niyə birbaşa qavraya bilmirik? Niyə yalnız elektrik və nüvə yüklərinin köməyi ilə başa düşürük? Dörd kosmik zaman ölçüsü və mövcud düşüncəmizə görə 10-33 sm-dən çox böyük olmayan daxili ölçülər arasındakı fərqin səbəbi nədir?
Hal-hazırda bunu daxili qərarlılıq prinsipi ilə izah edirik. Əlavə ölçülərin sayı yalnız və yalnız altı, və ya nəzəriyyənin digər variantında olduğu kimi ən çox yeddidirsə, nəzəriyyəmiz işləyir deməkdir. Bununla yanaşı, qalıqlar halında bəzi çox incə fiziki nəticələr də əldə ediləcək – məsələn, son illərdə kəşf edilən, bütün kainatı dolduran və kainat yaradılışının ilk mərhələlərinin bir qalığı olduğuna inandığımız 3 dərəcəlik qara cisim radiasiyası kimi bu qalıqları araşdıracağıq. Əgər dəlil tapmasaq, fikrimizi tərk edəcəyik.
Heçlikdən yaradılış, əlavə ölçülər kimi qədim dövrlərin metafizik məşğuliyyətlərindən fərqli olmayan mövzular, XX əsr fizikasının qəribə mövzularıdır. Ancaq söhbət elmdən gedirsə, fikri sistemlərin özünəməxsus təbiəti - hər mərhələdə təcrübi təsdiqlər axtarışı və daxili qərarlılıq prinsipinə bağlılıq - nəzərə çarpır.
Qafil şəxs üçün daxili qərarlılıq bir ululuğun lüzumsuzluğunu ifadə edər.
«Allah kimi doğru yoldan sapdırırsa, ona yol göstərən olmaz». (7:186)
İnanan üçün isə, yaradanın dizaynının bir hissəsidir. Bu dizaynın nüfuz etdiyi yerlərdəki dərinliyə bir işarədir və sadəcə inanan şəxsin bu dizaynın gözəlliyi qarşısında heyranlığını artırır. Hayns Pagels zəmanəmizin ən böyük fiziklərindən, bəlkə də, yaşayan ən böyük fizik olan Feynman haqqındakı əhvalatı belə danışır: «Feynman hissiyatlardan təcrid edilmiş bir təcrübə tənəkəsinin içinə girmiş, orada ekzosomatik (bədən xarici) bir təcrübə aparmış, özünün «bədənindən kənara çıxdığını» və bədənini öz qarşısında yatarkən gördüyünü hiss etmişdi. Bu təcrübəsinin doğruluğunu sınamaq üçün Feynman qolunu hərəkət etdirməyə çalışaraq, qabağındakı bədəndə qolun hərəkət etdiyini görmüş, bu vaxt, bədənindən kənarda olduğunu düşünüb, təzədən ona geri qayıtmaq qərarına gəlmişdi. Söhbətini qurtarandan sonra, Feynmana bu qəribə təcrübəsini nə ilə izah edə biləcəyini soruşdum. Feynman əsl elm adamının müşahidə həssasiyyəti ilə cavab verdi: «Heç bir fizika qanunun pozulduğunu görmədim».
Əvvəl ifadə etdiyim kimi, şəxsən mənə görə, fizikanın bu gün susduğu, bəlkə sabah da susacağı problemlər haqqındakı mənim şəxsi inancım İslamın mənəvi mesajıyla ifadə edilmişdir. Bu, Quranın birinci səhifəsini açdığınız zaman qarşınıza çıxan ilk ayələrdə öz əksini tapmışdır:
«Bu kitab ki, içində heç bir şübhə yoxdur. Allahdan qorxanlar üçün, görünməyənə inananlar üçün bir rəhbərdir». (2: 2-3)
II Fəsil
İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti
İslam dünyasında elm və texnologiyanın son vəziyyəti necədir? Tərif verərkən, İslam əhalisini altı coğrafi zonaya ayırırıq. İlk öncə, Ərəbistan yarımadasının və Körfəzin altı ölkəsi gəlir. İkinci zona şimaldakı ərəb ölkələridir: Suriya, İordaniya, Livan, Qərbi Fələstin və Qəza. Üçüncü bölgə Türkiyəni, müsəlman Orta Asiyanı, İranı, Əfqanıstanı və Pakistanı əhatə edir. Dördüncü və ən sıx bölgə Banqladeş, Malayziya, İndoneziya ilə Hindistan və Çindəki böyük müsəlman icmalarından meydana gəlir. Beşinci bölgədə Şimali Afrikadakı ərəb ölkələri, altıncı bölgədə isə ərəb olmayan Afrika ölkələri vardır.
Universitetlərdə 18-20 yaş arasındakı gənclərdən elm və texnologiya üzrə təhsil alanların statistik göstəricilərini elmi potensial üçün bir indeks qəbul etsək; bu nisbət inkişaf etmiş ölkələrdə 12% olduğu halda, İslam ölkələrində 2% təşkil etməkdədir. Elm və texnologiya sahələrində tədqiqat və araşdırma işlərinə ayrılan ÜMM xərclərində də buna oxşar 1:6 nisbəti nəzərə çarpır. Elmi araşdırmalarla məşğul olanlar haqqında ətraflı heç bir statistik məlumat mövcud deyildir. Bununla yanaşı, İslamabadda 10-13 may 1983-cü il tarixlərində ilk dəfə toplanan İslam Konfransı Elmi Komissiyasına təqdim edilən bir mətndə SSRİ-də milyon yarımla və Yaponiyadakı 400 minlə müqayisədə, bütün İslam dünyasında cəmi 45 minə yaxın tədqiqatçı və mühəndisin olduğu qeyd edilmişdir.
Beyrutdakı Amerikan Universitetindən A.B.Zahlana görə, bu və başqa statistika göstəricilərini analiz etsək, İslam aləminin fizika sahəsi də beynəlxalq miqyasda onda bir, elmi nəşrlərdə isə yüzdə bir həcmlik bir varlığı olduğu ortaya çıxar. İslam ölkələri içində elmdə ən qabaqcıl ölkələrdən biri olan Pakistanın 1983-cü ildə 13 universiteti vardı. Lakin ölkədə 80 milyonluq bir əhali üçün 13 fizika professoru və 42 fizika elmləri doktorundan ibarət müəllim heyəti vardı.
Kənardan baxan bir müşahidəçinin təsbiti olaraq, qabaqcıl elm jurnallarından «Neyçr»da yazan Frensis Gayls «İslam elminin problemi nədir?» sualını ortaya atmışdır. Cavabı belə idi: «Min il bundan əvvəl müsəlmanlar elmin zirvəsindəykən, xüsusilə, riyaziyyatda və tibdə mühüm rol oynamışlar. Onlar Bağdadda və Cənubi İspaniyada minlərlə insanın cəmləşdiyi universitetlər qurdular. Hökmdarlar öz ətrafına elm adamlarını və incəsənət xadimlərini yığdılar. Yaradılan azadlıq ruhu yəhudilərin, xristianların və müsəlmanların birgə çalışmasına imkan verirdi. Lakin bu gün bütün bunlar xoş xatirədən başqa bir şey deyildir.
Elm və texnologiya sahələrində çəkilən xərclər son illərdə arta bilər, ancaq bu artım neft yataqları ilə zəngin ölkələrlə məhduddur… Bu ölkələrdən bəziləri milyardlarla dollar məbləğində zərərə səbəb olan müharibələr aparırlar. Şübhəsiz, bunlar elmə çox az vaxt ayıracaqlar. Kommersiya strukturları idxal texnologiyaya əsaslanır və bir sıra ölkənin iqtisadiyyat və təhsil sistemləri orijinal olmaqdan daha çox təqlid xarakteri daşıyır.
Son illərdə neft gəlirləri ilə yüksələn rifah səviyyəsi də çox şeyi dəyişdirmədi. Elm və siyasət, bir çox elm adamının narazılıqlarına baxmayaraq, Yaxın Şərqdə hələ də sıx şəkildə bir-birinə bağlıdır. Regionda diktatorluq rejimi hakimdir ki, bu da elmin inkişaf səylərini çətinləşdirir. Təbii ki, nəticədə sənayeləşmiş ölkələrə doğru «beyin axını» Yaxın Şərqdə elmi həyatı daha da zəiflədir».
Acı bir dillə qələmə alınmış tənqiddir, ancaq bir çox yerdə gerçəkçi və haqlıdır.
«Neyçr»ın eyni buraxılışında İsraildəki tədqiqatçı insan potensialı haqqında başqa bir məqalə var. Orada belə yazılır: «Araşdırma və tədqiqat işlərində lazımi akademik təhsil almış işçilərin sayını ciddi ölçülərdə artırmaq ehtiyacı, əsasən, qəbul edilir. Milli Araşdırma və İnkişaf Şurası 1974-cü ildə 34800 olan elmi işçi sayını, 1995-ci ildə 150% artıraraq 86700-ə yüksəldilməsinin zəruri olduğuna inanır». İsraildəki 34800 rəqəmini, bütün İslam ölkələrindəki 45000 rəqəmi ilə müqayisə edin. (Əhalinin nisbəti 1:200-dür.)
«Ey ağıl sahibləri, ibrət alın». (59:2)
Məqalə belə davam edir: «1960-cı illərdə Yeyl Universitetinin professoru Derek de Solla Prays müxtəlif ölkələrin elmdə insan potensialını ölçmək üçün qabaqcıl elmi jurnallarda məqalələri dərc olunan tədqiqatçıların ümumi sayına əsaslanan bir metod işləyib hazırladı və bu ölkədə (İsraildə) əhalisi və ümummilli gəliriylə müqayisədə normaldan beş qat daha çox elm adamının olduğunu müəyyən etdi. Prays vəziyyətin bu gün də dəyişmədiyini və ölkənin çox sayda təhsilli insan ehtiyatına sahib olduğunu, elm adamları və texniki işçiləriylə neft və faydalı qazıntılar kimi çatışmazlıqları kompensasiya edə bilmək qabiliyyətini çoxdan ötüb keçmiş bu ölkənin fəxr etmək üçün çox səbəbi olduğunu qeyd etməkdə təkid edir».
İslamda elmlərin renessansı
Tarix səhifələrini vərəqləyib, görəsən, təzədən elmdə liderliyə nail ola bilərikmi? Burada bir şeyi ifadə etmək istərdim ki, bir bütün olaraq hamımız, xüsusilə də gənclərimiz, bunu özlərinə məqsəd kimi qarşıya qoymalıdırlar. Təki biz, fikir inanclarımızdan qopmayaq və İslamın ilk dövrlərindəki həyatımızı yaddan çıxarmayaq. Ancaq bunun renessansa gedən kəsmə yol olmadığını da unutmamalıyıq. Bugünkü şərtlər daxilində, bu yola qədəm qoymuş hər hansı bir ölkənin gəncliyi həvəsləndirilməli və millət də arzulu bir fədakarlıqla özünü bu işə həsr etməli, insan potensialımızın yarıdan çoxuna müsbət elmlər tədris etməli, fundamental və tətbiqi elmlər sahəsindəki araşdırma və tədqiqat işləri ÜMM-un 1-2%-i ayrılaraq dəstəklənməli və bunun da ən az dörddə biri fundamental elmlərə ayrılmalıdır.
Yaponiyada bu, Meiji inqilabında İmperatorun biliyin harada olursa-olsun, tapılıb əldə ediləcəyi barədə and içməsi ilə həyata keçirilmişdir. Sovet İttifaqında isə buna, Pyotr tərəfindən qurulmuş Sovet Elmlər Akademiyasında üzvlərin sayını artırmaqla və bütün elm sahələrində aparıcı olmaq arzusuyla nail olunmuşdur. Bu gün bu akademiya xalqın qibtə etdiyi prioritetlərə və imtiyazlara sahib, yarım milyon elm adamı ilə özünü idarə edən bir cəmiyyətə çevrilib. Akademiyanın üzvü Malçevə görə bu, 1945-ci ildə - sovet iqtisadiyyatının müharibə xərcləri ilə darmadağın olduğu bir dövrdə reallaşdı. O vaxt Stalin elmə üstünlük vermək qərarına gəlir. Heç kimsəylə məsləhətləşmədən Sovet Elmlər Akademiyası ilə əlaqədar bütün elm adamlarının və texniki işçilərin maaşını 300% məbləğində artırır. Dinamik gənc kişi və qadınlar elmi işçi vəzifəsinə dəvət olunurlar.
Buna oxşar bir hadisə də, indi planlı bir şəkildə və çox yüksək sürətlə Çin Xalq Respublikasında baş verir. Bu sürətlə, XX əsrin sonuna qədər fəza elmlərində, genetikada, mikroelektronikada, yüksək enerji fizikasında və termonüvə enerji mənbələrində İngiltərəni ötüb keçməyi qarşısına məqsəd qoyublar. Çinlilər bütün fundamental elmlərin vacib olduğunu, bugünkü aparıcı elm sahələrinin gələcəkdə özünə tətbiq sahəsi tapacağını çox yaxşı bilirlər. Bu arada, İslam millətlərinin ÜMM-un Çininkindən çox olduğunu və insan potensialının da heç də ondan aşağı olmadığını yada salaq. Və Çin bizdən bir neçə onillik müddətdən çox qabaqda deyil. Biz də, heç olmasa, Çinlə rəqabət edərək hədəfimizi müəyyənləşdirə bilmərikmi?
Sözü gedən cəmiyyətlər «yapon» ya da «çin» və ya «hind» elmi kimi müxtəlif şüarlarla təhrif olunmayıblar. Baxmayaraq ki, araşdırma və tədqiqat sahələrinin seçilməsində prioritetlər cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişir, elmin qanunları, ənənələri və üsulları universal olaraq qalır. Bu ölkələr «qərb» elmini və texnologiyasını mənimsəməklə öz mədəni dəyərləri məhv olacaq qorxusuna qapılmırlar. Öz adət-ənənələrinə «zəif» deyib təhqir etmirlər.
Daha əvvəl elmlərin himayə altına alınmasından danışmışdıq. Bunun bir tərəfi də, bir elm adamının özünü elmi işlərə həsr etməsinin təminat (zəmanət) altında olması və bunun davam etdirilməsi məsələsidir. Bu gün bir ərəb və ya müsəlman elm adamı və texniki işçisi – ki, Zahlanın hesablamalarına görə bu cür otuz mindən çox adam var – əgər lazımlı xüsusiyyətlərə sahibdirsə, ABŞ-da və ya İngiltərədə həyatı boyunca kifayətedici məbləğdə bir gəlirdən arxayın ola bilər. Bu şəxs, təkmilləşmək və inkişaf etmək üçün etibara, bərabər hüquqlara sahib olar. Belə bir şeyin bizim cəmiyyətdə mövcud olub-olmadığını öz-özümüzə soruşmalıyıq. Sırf hökumətimizin müxalif olduğu bir ölkədən gəldiyi üçün elm adamlarına qarşı fərq qoyub-qoymadığımızı, hətta vəzifələrindən azad edib-etmədiyimizi özümüzə sual verməliyik.
ABŞ-ın elmlərdə uzun müddətdir davam etdirdiyi irəliləyişi, müharibə illəri ərəfəsində Avropadan qaçmağa məcbur olan elm adamlarını çox yaxşı qarşılayaraq əldə etdiyi danılmaz bir həqiqətdir. «Lakin bu qarşılama səthi deyildi. Bu elm adamlarına vətəndaşlıq haqqı verildi. «İşgüzar səfərləri» qurtardıqdan sonra dərhal ölkələrinə qayıtmalarından söhbət getmirdi. Beləcə, bu elm adamları ingiliscə öyrəndilər. ABŞ-da ailə qurub, uşaqlarını burada böyütdülər. Hər kəsin bildiyi məşhur bir Enriko Fermi əhvalatı vardır: Fermi 1938-ci ilin dekabr ayında aldığı Nobel mükafatı ilə özünün və ailəsinin yol pulunu ödəyərək, həmin mərasimdən sonra ABŞ-a getmişdi. Fermi ABŞ-da ilk atom reaktorunu qurma tapşırığını alanda hələ köçkün statusu üçün lazımi rəsmi proseduraların başa çatmasını gözləyirdi. Yuxarı instansiyalar bu proseduraları, Aksis Təşkilatını narahat edər qorxusuyla sürətləndirmək istəməyiblər. Məsələ bunda idi ki, görəsən bizim ölkəmiz idxal etdiyi elm adamlarından heç olmasa ən yüksək səviyyədə olanlar üçün hansı təşəbbüslər göstərir? Bu insanlara şəxsi rahatlıq verə bilirmi? Bizim üçün var gücləri ilə araşdırma məktəbləri qursunlar deyə onları qucaqlayaraq qarşılaya bilirikmi?
Məncə, İslam ölkələri arasında gözlə görünən siyasi birlik hələ mümkün olmasa da, bir elmi əməkdaşlıq qurma ehtiyacı var. Belə bir əməkdaşlıq İslam elminin güclü dövrlərinin – İbn Sina və əl-Biruni kimi Orta Asiya mənşəli insanların çox rahat ərəbcə yaza bildikləri, və ya onların müasiri İbn Heysəmin Abbasi xəlifəsinin hakimiyyətindəki Bəsrədən çıxıb, Abbasilərin rəqibi olan Fatimi xilafətinə gedə bildiyi zamanların - böyük bir gerçəkliyi idi. Yeni bir İslam elmi birliyi üçün həm biz elm adamları, həm də hökumətlərimiz yenidən şüurlu bir istək və oyanış göstərməliyik. Bu gün biz İslam ölkələrində olan elm adamları həcm, elmi mənbə və elmi istehsal cəhətdən, beynəlxalq normalarla müqayisədə, yüz də bir ilə onda birlik kiçik bir hissəni təşkil edirik. Heç olmasa, elmi resurslarımızı birləşdirməyimiz, bütün İslam ölkələrinə yayılmış elmi mərkəzlərdə özümüzü bir birlik olaraq hiss edib, buna əsasən işləməyimiz lazımdır.
Bu təşəbbüsü dəstəkləmək üçün, fərz edək ki, iyirmi beş illik bir müddət boyunca bu elmi əməkdaşlıq çərçivəsində elm adamlarına keçmişdəki İslami əməkdaşlıq illərində olduğu kimi, daxili siyasət və məzhəb fərqlərindən uzaq, xüsusi bir yeri olan, xüsusi bir toxunmazlığa sahib şəraiti hökumətlərimizdən tələb edə bilərikmi?
Son olaraq, elmi fəaliyyətimizin beynəlmiləl elmdən təcrid olunduğu qeyd edilməlidir. On altı elmi birliyin üzvü olan Misirdən başqa, heç bir İslam ölkəsinin çox müxtəlif elm sahələrində müntəzəm iştirak etdiyi beynəlxalq elmi birliklərin sayı beşdən çox olmaması təəccüb doğuran bir həqiqətdir. Bizim sərhədlərimiz daxilində heç bir elmi araşdırma mərkəzi qurulmayıb. Bu sərhədlər daxilində çox az beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. İçimizdən çox az insan, əgər öz ölkəsində yaşayır və işləyirsə, xaricdəki elmi quruluşlara və yığıncaqlara gedə bilir. Belə bir səfər israflı bir lyuks kimi görülür.
Məhz bu təcriddir ki, məni Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzinin qurulması təklifinin verilməsinə məcbur etdi. Ta ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin fizikləri, öz sahələrindəki yeniliklərdən xəbərdar olmaq üçün ora-bura getməyə başladılar. Bu mərkəz iki BMT quruluşuna – Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə və YUNESCO-ya – bağlıdır. Mərkəzdə hər il inkişaf etməkdə olan ölkələrdən gələn cəmi 1000 fizik arasından yüz yetmişə yaxın ərəb və müsəlman fizik dəstəklənir. Bunlardan on beşi Küveyt Elm Vəqfi ilə Küveyt və Qatar Universitetləri, qalanı da mənim İtaliya və İsveçdən əldə etdiyim yardımlarla dəstəklənir.
Bundan əlavə, sadəcə olaraq elm adamlarının maddi təcridindən şikayət etmirik. Bizi həm də beynəlxalq elm normalarından kənarda qalmağımız narahat edir. Öz ölkəmizdə elmi təşəbbüsləri həyata keçirmə tərzimizlə Qərbdəki və ya SSRİ Elmlər Akademiyasındakı elm adamlarının tətbiq etdiyi özünüidarə üsulu arasındakı uçurumdan danışıram. Belə ki, bizim nə inkişaf etmiş həmkarlar təşkilatı sistemimiz, nə müstəqil keyfiyyət və sənət işimiz, nə elm adamları tərəfindən idarə edilən elmi müəssisəmiz, nə də başqa bir gəlir mənbəyimiz var.
Konkret desək, İslam əməkdaşlığında reallaşdırılacaq elmi renessans beş prinsipə bağlıdır: əsaslı bir qərarlılıq, himayədarlıq, etibar, özünüidarə və elmi təşəbbüslərin beynəlmiləlləşdirilməsi.
«Bir qəvim özünü dəyişdirməzsə, Allah da o qəvmi dəyişdirməz». (13:11)
Heç kimin şübhəsi olmasın ki, elmə belə yanaşanlara qarşı çıxanlar olacaqdır. Əsl faciə, belələrinin çox vaxt səhvən İslamın dini ənənələri adından çıxış etdiklərini iddia etməsidir. Belələri bu gün də mövcuddur. Londonda çap olunan və çox oxunan İslami bir aylıq jurnaldan aldığım cümlələr bunların elm haqqındakı təsəvvürlərini çox yaxşı əks etdirir:
«Orta əsrlərin elmi, həqiqətən də, İslami bir elm idi mi?
Əl-Kindi, əl-Farabi, İbn Heysəm və İbn Sina kimi orta əsr İslam alimlərinin həyat yolu göstərir ki, fərd olaraq bir müsəlman olmaqdan başqa, şəxsiyyətlərinin və əsərlərinin İslama heç bir aidiyyəti olmamışdır. Əksinə, onların həyat tərzləri tamamilə İslamdan kənar idi. Bunların tibb, kimya, fizika, riyaziyyat və fəlsəfədəki nailiyyətləri yunan təfəkkürünün təbii və məntiqi davamıydı.
Əl-Kindi Mutəzilə inanclarına bağlı idi… İbn Heysəm isə digər bir Aristotelçi idi. Elm tarixçisi De Boerin ifadəsiylə, «ibn Heysəm müxtəlif doktrinaları araşdırmış və bunların, demək olar ki, hamısının həqiqəti axtarmaq üçün az ya da çox dərəcədə uğurlu təşəbbüslər olduğunu başa düşmüşdür». Ona görə, həqiqət sadəcə hiss orqanlarının hiss etdiyi şəkildə maddi olaraq ortaya qoyulan bir şey idi. Ümumiyyətlə, İbn Heysəmin mövcud inanışlara qarşı çıxan bir inqilabçı kimi bilinməsi və İslam dünyasında haradasa tamamən unudulması heç də təəccüblü deyil…»
Bu nöqtədə hər hansı bir tərəddüd yoxdur. Öz dediyimizi özümüz başa düşmürük. Gördüyü işlər sayəsində müsəlmanların etibar və şərəf qazandığı bir insana qarşı yazıçı davam edərək, keçmiş elmi ənənələrimizi yıxan eyni tip tədric siyasətini müdafiə edir:
«Qərbin siyasi hakimiyyətindən qaçmış ölkələr bunu tək tərəfli olaraq uyğun bir izolyasiya təlqini vasitəsilə həyata keçirmişlər. Həm Rusiya, həm də Çində vəziyyət belə olmuşdur. Əgər komandan Perri Yaponiya ilə Amerika arasında iqtisadi münasibətlərin başladılmasını Yaponiyanın işğal edilməsini təxirə salan bir şərt kimi irəli sürməsəydi, Yaponiyada da oxşar vəziyyət alınacaqdı…
İslam ölkələri Qərbin həm elmini, həm də texnologiyasını almaq ehtiyacından imtina etmək yoluyla, özlərini təcrid edərək bir elm siyasəti işləyib hazırlamalıdırlar».
«Hikmət möminin itik malıdır.»
Söhbət texnologiyadan gedirsə, tam razılaşa bilmərəm. Ancaq elmlə əlaqədar danışanda, bu mənə, dar düşüncəli ilahiyyatçılar tərəfindən dəlalətlə ittiham edilən əl-Biruninin namaz vaxtlarını təyin etmək üçün kəşf etdiyi bir alətdə Bizansın günəş təqvimini istifadə etməsini xatırladır. O vaxtı əl-Biruni belə cavab vermişdi: «Bizanslılar bəzən yeməklərdə çörək də yeyirlər. İndi siz çörəyə qarşı da dini bir qadağanmı gətirəcəksiniz?»
İslam ölkələrində elmlərin dirçəlişi üçün lazımi addımlar
Burada İslam ölkələrində elmləri dirçəltmək üçün atılması şərt olan addımların qısa xülasəsini verəcəyik. Ən başda, elm (bilik) əldə etməyin heç də ucuz bir şey olmadığını və əsrlərin gözardı etdiyi şeyləri bərpa etməyə çalışdığımızı yaddan çıxarmamalıyıq.
a) Elm təhsili
Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərim təfəkkürə (yaradılış qanunlarının kəşfi və izahı) və mənimsəmə (texnologiya vasitəsilə təbiətə hökm etmək) böyük əhəmiyyət verir. Bunu və müasir həyatın gerçəklərini nəzərə alsaq, İslam əhlinin ilk vəzifələrindən biri orta təhsildən universitet təhsilinə qədər elm və texnologiyaya yiyələnməyə üstünlük verməkdir.
1980-ci ildə Dünya Bankı tərəfindən nəşr olunmuş və təhsil alanların əhalinin içində faizini göstərən statistik göstəricilərə baxsaq görərik ki, İslam ölkələri nəinki inkişaf etmiş, hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrin orta səviyyəsinə çatmaq üçün xeyli yol qət etməlidirlər.
İslam ölkələrində təbiət elmləri və humanitar elmlər sahələrində təhsil alan tələbələrin sayı haqqında dəqiq və etibarlı mənbələr olmadan qəti qərar vermək çətindir. Təəssüf ki, mənim müşahidələrimə görə, humanitar elmlərə nisbətən təbiət elmlərində vəziyyət daha acınacaqlıdır. İnkişaf etmiş ölkələrin normalarına əsasən, orta hesabla 1/4 ilə 1/3 arasında dəyişən sayda təbiət elmlərində təhsil alan – üstəlik, çox aşağı səviyyədə – tələbəmiz var. İngiltərə Universitet Təqaüdləri Komissiyasının 1984-cü ildə çap olunmuş son raportunda humanitar elmlərdə oxuyan tələbələrin təbiət və texniki elmlərdə oxuyan tələbələrə nisbətinin 52:48 şəklində olduğu qeyd edilmişdir. Digər tərəfdən isə, Çin və Yaponiyada bütün elm sahələri məcburi olduğu halda, hətta SSRİ-də fiziklər və ya futbolçular yaxud qadın dərzilər belə ən az 16 yaşına qədər fizika, kimya, riyaziyyat və biologiya öyrənməyə məcbur olduqları halda, məsələn, Pakistanın təhsil sistemində belə bir məcburiyyət yoxdur.
Beləcə, çox az sayda müsəlman dəqiq elmləri öyrənir. Bizim işimiz tələbələrimizi məktəbdə daha çox dəqiq və texniki elmləri öyrənməyə sövq və təşviq etməkdən ibarət olmalıdır.
Buna nail olmaq üçün məktəblərdə dəqiq elmlərin tədrisinə daha çox üstünlük verməliyik. Yüksək səviyyəli müəllimlərə və keyfiyyətli tədris ləvazimatlarına ehtiyac var. Və bəlkə də ən əsası, gənc tələbələr (şagirdlər) arasında qabiliyyətli və istedadlı olanların itib-batmaması üçün onların təşviq edilməsi lazımdır. Sırf maddi çətinliklər üzündən belə itkilər çox tez-tez baş verir. Ailələr elmdə karyera sahibi olmaq üçün uzun illərin lazımi xərclərini ödəyə bilmirlər.
İslam əhlini (ümmətini) bir bütün olaraq ələ alsaq, gənc müsəlmanları, deyək ki, 14 yaşından etibarən elmi və texnoloji araşdırmalara təşviq edən bir Ali Təhsil İstedad Fonduna ehtiyac var. Hindistana axırıncı səfərlərimdən birində, Müsəlman pedaqoqların bir yığıncağında öyrəndim ki, sadəcə şimali Hindistandakı şəhərlərin iyirmisində bu məqsəd üçün ildə təxminən 5 milyon dollarlıq təqaüdə ehtiyac olduğu hesablanmışdır. Bu isə, təqribən 50 milyon dollarlıq sərmayəsi (kapitalı) olan bir fond qurmaq deməkdir. Təəssüf ki, Hindistanın müsəlman icması bunu qarşılaya bilmək üçün iqtisadi cəhətdən çox geridir. Onlar və ümmətin digər kasıb təbəqələri üçün belə bir fond qurulmalıdır.
Bütün İslam dünyasına xidmət edə bilmək üçün, bütün İslam ölkələrinin istifadə edə biləcəyi ildə 50 milyon dollarlıq bir İslam Elmi İstedad Fonduna ehtiyac var. Belə bir fondun İslam birliyinə əsaslanan bir təməldə qurulması asan bir proyekt olmayacağına görə, heç olmasa, müsəlman OPEC ölkələri liberal müstəvidə öz elmi fondlarını qura bilərlər. Bu fondlar daha sonra müəyyən coğrafi bölgələrə yayılaraq, digər İslam ölkələrini də əhatə edə bilərlər.
b) İslam dünyasında elmi vəqflər
Elm, ancaq müstəqil və istiqrarlı maliyyə mənbələri ilə dəstəkləndiyi təqdirdə inkişaf edər. Cəmiyyətin elmi dəstəkləməsi üçün mümkün olduğu qədər müxtəlif kanallar axtarıb tapılmalıdır. Bu mənbə müxtəlifliyi, mənbələrin bir-birini sığortalaması (əvəz etməsi) baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu da, bütün seçicilərə cazibədar gəlməyən yeni və sınaqdan çıxarılmamış fikirlərin qəbul edilməsi nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətlidir. Digər tərəfdən, müxtəlif mənbələrin hər biri bir və ya daha çox ixtisas sahəsində proyektlərin dəyərini təyin etmək imkanını artırır. Beləliklə, çox sayda vəqf olsa, bunlardan biri kənd təsərrüfatı proyektləri, digəri energetika proyektləri, bir başqası da elm adamlarının təkmilləşməsi üzrə ixtisaslaşa bilər.
1973-cü ildə bir İslam Elm Vəqfinin qurulması haqqında bir təbliğ yazdım. Layihə İslam Konfransı tərəfindən təsdiq olundu və indi bu vəqf hökumətlər arası bir İslam agentliyi kimi qurulub. Müsəlman ölkələrinin ixracatının indikindən az olduğu bir vaxtda (iyul, 1973) yazılan bu təbliğ, hər il veriləcək 1 milyon dollarla vəqfin cəmi 1 milyard dollar vəsaitə sahib olmasını təklif edirdi. Bu şəkildə, bütün İslam ölkələrini əhatə edəcək vəqf, illik gəlirləriylə ABŞ-dakı Ford Vəqfi qədər fonda sahib olacaqdı.
Hal-hazırda, yeni qurulan bir İslam Elm Vəqfinə, başlanğıc olaraq, həm kapital, həm də cari elmi xərclər üçün 50 milyon dollarlıq bir gəlir təmin edilməsi planlaşdırılır. Aydındır ki, bu, böyük ehtiyaclar və nəzərdə tutulan araşdırma sahələri üçün tələb olunandan çox-çox aşağı bir rəqəmdir.
Elm və texnologiyada qət edəcəyimiz məsafəni aşmaq və elmi araşdırmalara lazımi vəsait dəstəyini təmin etmək üçün Körfəz regionu ölkələrinə öz elmi vəqflərini qurmaqla yanaşı, – belə ki, Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanı bu işə başlayıblar – araşdırma proyektlərini dəstəkləyən və bütün ərəb-İslam ölkələrinə açıq olan bir Körfəz Elm Vəqfi qurmağı məsləhət görərdim. Bu layihə təsis edilən vəsaitin beynəlxalq miqyasdakı ölçüsü ÜMM-un 1-2%-dir. Mən də eyni ölçünün qəbul edilməsini, məsələn, ixracat gəlirlərinin 1-2%-i ilə ildə 300-400 milyon dollar gəlir təsis edilməsini təklif edirəm. Buna, qarşılıqsız köməklərə əsaslanan bir sistemdən əldə edilən vəsaitlər də əlavə edilə bilər. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, İslam Elm Vəqfi və Körfəz Elm Vəqfi hər biri geniş ixtisas sahələrində, məsələn, biri biologiya və kənd təsərrüfatında, digəri isə fizika elmlərində imkanlarını cəmləyə bilər. Hər halda, ərəb-islam dünyasının elmi fondlara kəskin ehtiyacı var və hər iki vəqfin vəsaitləri birləşdirilsə də kifayət etməz.
İslam Elm Vəqfi
1. Bu, İslam ölkələri tərəfindən elm və texnologiyanın yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməsi məqsədilə bir vəqf qurmaq təklifidir. İslam Konfransı ilə əlaqəli calışacaq olan vəqf müsəlman ölkələri tərəfindən himayə ediləcək və bu ölkələrdə 1 milyard dollarlıq kapital ilə və 60-70 milyon dollar həcmində illik gəlirlə fəaliyyət göstərəcəkdir. Vəqf, siyasətdən kənar, tamamilə elmi bir quruluş olacaq, İslam dünyasının qabaqcıl elm və texnologiya xadimləri tərəfindən idarə ediləcək.
Yaxın Şərqdə, Uzaq Şərqdə və Afrikada heç bir müsəlman ölkə beynəlxalq keyfiyyət standartlarına çatmaq üçün lazımi elm və texnologiya infrastrukturuna sahib deyil. Bunun ən başlıca səbəbi, son zamanlarda hökumətin və cəmiyyətin belə bir infrastrukturanı yaratma sahəsində göstərdiyi biganəlikdir. Beynəlxalq standartlar nöqteyi-nəzərindən İslam dünyasında gəlinən səviyyə müasir bir cəmiyyət üçün gözlənilənin onda biridir. (İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi baxımdan fəal iş qüvvəsinin 0.3%-i ÜMM-un 1%-nin xərcləndiyi elm, tibb və texnologiya sahələrində işləyir).
Kifayət qədər vəsait təsis olunmuş bir İslam Elm Vəqfinin iki məqsədlə qurulması təklif olunur: yüksək səviyyədə elmi kadrlar yetişdirmək və elmi quruluşlar təşkil etmək. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün;
(a) vəqf elm adamı potensialı olmayan elm sahələrində yeni elmi cəmiyyətlər təşkil edəcəkdir. Mövcud elmi cəmiyyətləri isə daha da gücləndirəcəkdir. Bu, təcili olaraq və sistematik bir şəkildə həyata keçiriləcəkdir.
(b) vəqf müsəlman ölkə xalqlarının ehtiyaclarına uyğun olaraq istər nəzəri, istərsə də tətbiqi elm sahələrində beynəlxalq səviyyədə elmi araşdırmaların aparılması üçün elmi quruluşların yaradılmasına və bunların gücləndirilməsinə kömək edəcəkdir.
Vəqfin işləri, əsasən, elmlərin beynəlxalq standartlar səviyyəsinə yüksəldilməsinə yönəldiləcək. Vəqfin ilk çalışma mərhələlərində yuxarıda qeyd olunan iki məqsəddən yüksək səviyyədə elmi kadrların hazırlanmasına üstünlük veriləcək.
Məqsədi (a) yüksək səviyyəli elmi insan potensialının sistematik bir şəkildə yetişdirilməsi və (b) bu insan potensialının məşğuliyyətini təmin etməkdən ibarət olan – vəqf aşağıdakı proqramı tətbiq edəcəkdir:
(a) Elmi cəmiyyətlərin qurulması.
Dostları ilə paylaş: |