Qoşa qanad
Yüklə 1,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ELM və DİL
- Elm, elm siyasəti və universitetlər Elm və dil
- Oqtay Sinano ğlu: həyat və yaradıcılığından səhifələr
- «Beyin köçü»: gedib qalanlar və qayıtmaq üçün gedənlər
- Oqtay Sinanoğlu. “BYE-BYE” TÜRKCE “Bye-bye” türk dili
- Yaponlar o qarmaqarışıq yazıları ilə nələr etdilər
Son söz Elmlə sənətin əlaqəsi haqqındakı söhbətimiz sona çatır. Mən istəməzdim ki, oxucu buradakı mühakimə və mülahizələri təhlilə, tənqidə ehtiyacı olmayan hökmlər kimi qəbul etsin. Yazıya belə bir oxucu münasibəti söhbətimizin ruhuna zidd olardı. Ancaq çox istərdim ki, oxucu müəllifin xeyirxah bir məqsəd güddüyünə inansın. Elə bir müasir adam tapılmaz ki, onun sənətlə elmin əlaqəsinə öz münasibəti olmasın. Bu söhbət belə münasibətlərdən biridir və daha ciddi, elmi araşdırma üçün bir stimul olacağına ümidimin doğrulmasını ən böyük müvəffəqiyyətim sayırdım. Elmin sənətə təsirini işıqlandırmaq arzusu ilə gətirdiyim misallardan çıxarıla biləcək nəticələri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq istərdim. Əslində onlar nəticədən çox açılmasına ehtiyac duyulan suallardır. Hər şeydən əvvəl, elm-bilik sənətkarda müasir dünyagörüşünun formalaşması üçün zəruridir. Elmin nailiyyətləri ilə ümumi tanışlıq sənətkar düşüncəsini insan – təbiət, insan – insanlıq, insan – insan, isan – həyat və s. kimi münasibətlərin müasir problemləri təsiri altında saxlayır. Çox halda belə problemləri hamıdan qabaq sənətkar duyur. Müasir estetika, sənətşünaslıq, bədii tənqid ictimai elmlərin inkişaf etməkdə olan vacib qollarıdır. Elm sənətə, sənətkara bu qollar vasitəsi ilə təsir edir. Elmin bu sahələrinin rolunu yalnız şərhçilikdə, müşahidəçilikdə və təhlildə görmək səhv olardı. Əlbəttə, sənətkarın bu sahələrdə tanışlığının onun yaradıcılığına təsirini açmaq bütün hallarda asan deyil. Əksinə, belə bir tanışlığın olmamasının təsirini görmək daha asandır. Bir qayda olaraq, görkəmli sənətkarlar həm də elm sahələrini inkişaf etdirmiş olurlar və hər bir sənət əsəri yeni sənət meyarı ilə birlikdə yaranır. Elm, bilik sənətin xidmət göstərdiyi insanları dəyişdirir. Emosional mühitə ehtiyac həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə dəyişir. Elmin sənətə təsir yollarının biri də budur. “Atom əsrində sənət necə olmalıdır?” kimi sualları meydana atan səbəb bu təsirdir. Elm, bilik sənətin texniki vasitələrini dəyişdirir, daha doğrusu, zənginləşdirir. Elm, texnika, sənət əsərlərinin bir məlumat kimi yayılma vasitələrini keyfiyyətcə yeniləşdirir, oxucu, dinləyici, tamaşaçı sənət əsəri ilə tamamilə yeni şəraitdə, yeni tərzdə tanış olur: radio, televiziya, kino, maqnitafon, və s. Bu texniki yeniliklər yeni sənət janrlarının meydana gəlməsinə səbəb olur. Başqa tərəfdən belə vasitələr sənətin kütləviləşməsinə kömək edir. Sənət, texniki tərəqqidəki inqilabların təsirindən azad deyil. Buna, sənəti kiçildəcək bir təsiri kimi yox, onun inkişafına yeni tələb qoyan təbii bir hal kimi baxmaq lazımdır. Elm, bilik sənətkara ağılın gözləri ilə görünən aləmin üfüqlərini açır. Aləmin bilavasitə gözlə görünən hissəsinin zənginliyi onun ümumi zənginliyinin çox kiçik bir hissəsidir. Aləmin genişlənməsi isə sənətə təsirsiz qala bilməz. Müasir elmi fantastikanın xeyli hissəsi, kosmik mövzular, riyazi asılılıqlardan təsviri sənət mövzuları kimi istifadə və s. bu təsirin hələ ilk əlamətləridir. Elmlə tanışlıq biliyə inam yaradır. Bu inam insana, onun gələcəyinə inamdır. Sənətkarın hissinə əsaslandığı inamın üstünə belə bir inam da gələrsə onun yaratdığı əsər heyran etməklə bərabər, daxili məntiqi, dərinliyi, ciddiliyi ilə heyrətləndirə də bilər. Elmin sənətə təsirinin mahiyyəti sənətin elmə təsirindən çox-çox mürəkkəb olduğunu nəzərə alaraq, belə bir təkrarı lazım bildim. Ali məktəb illərindən bu günə kimi elm adamlarının sənətə münasibəti ilə onların elmdə müvəffəqiyyətləri arasındakı uyğunluğun səbəbi mənim üçün maraqlı bir sual kimi qalmışdır. Bir qayda olaraq, istər təhsildə, istərsə də elmi işdə orijinal müvəffəqiyyət qazananların sənət həvəskarları olduğunu müşahidə etmişəm. Bu adamların çoxunda sənətə ehtiyac o qədər böyük olub, o qədər sənəti duya biliblər ki, tanıyanlar onları “sənət üçün itirilmiş adamlar” hesab edirlər. Belə itki ağrı gətirmir. Qoy həmişə elmin itirdiyi adamları sənət, sənətin itirdiklərini elm tapsın. Bəlkə də belə hallarda kimin harada olmasının əlverişliliyini dəqiq təyin edə bilməməyimizin mübhəm bir əhəmiyyəti var. Bir neçə il bundan qabaq iki şəxsiyyətin yuxarıda göstərdiyim qanunauyğunluqdan kənara çıxması məni darıxdırırdı. Bunlardan biri müasir fizikanın yaradıcılarından olan alman alimi Heyzenberq idi. Lakin fizikanın ümumi məsələlərinə həsr etdiyi bir kitabını və bir neçə məqaləsini oxuyandan sonra onun təbiətcə şair olduğuna şübhəm qalmadı. İkinci böyük şəxsiyyət alimimiz Yusif Məmmədəliyev idi. Bəlkə də onun sözə qənaətcilliyi sənətə münasibətini kənar adamlardan gizli saxlayırdı. Belə böyük alim, gözəl insan (mən bu sözləri öz müşahidələrimin nəticəsi kimi deyirəm!) sənətə necə laqeyd ola bilər! Sonra onun həmyaşlarından öyrəndim ki, Yusif Məmmədəliyev də böyük sənət pərəstişkarı imiş! Beləliklə, elm üçün istedadlı kadrlar seçilməsində, sənətə münasibət bəlkə də bir meyar kimi istifadə oluna bilər. Mənim iştirak etdiyim aspirant, kiçik elmi işçi attestasiyalarında, bir qayda kimi, öz elmi işinə marağı olmayanların sənətə ancaq utilitar münasibət bəslədiklərinin şahidi olmuşam. Fikrimizə incəlik verən, onu dağ çayları kimi coşqun, iti, gözlənilməz döngəli, şəlaləli edən sənətin təsiri elmimizin inkişafı üçün son dərəcə lazımdır. Sənətin inkişafı, çiçəklənməsi dünya elminin tərəqqisi və onun insanlığın xeyrinə yönəldilməsi üçün lazımdır. Sənət insanı həm “ağıl artıqlığı”, həm də ağıl azlığı bəlasından qoruyan vasitədir. Sənət bizi peşə, məşğələ əsirliyindən qurtarır, gözümüzdə dünyanın sxematikləşməsinə imkan vermir, daxili – psixoloji bütövlüyümüzü, xarici aləmlə sağlam vəhdətimizi saxlamağa kömək edir. Müasir elmin sənəti zəifləşdirdiyini, “intellekt sahibləri” üçün sənətin az əhəmiyyətli olduğunu eşitdikdə, necə deyərlər, matım-qutum quruyur. Elə bil, sənətin vaxtı ilə meydana gəlməsinin səbəbi elmin zəifliyi olmuşdur. Sənətin və ya elminmi insan üçün daha vacib olması sualı da gülüncdür. Bu suyun və ya havanınmı insan üçün daha vacib olması sualına oxşayır. Elm və sənət insan mədəniyyətini yüksəklərə qaldıran qoşa qanaddır. Quş tək qanadla uça bilməz. Uçuş, yüksəliş hər iki qanad eyni qüvvədə olduğu zaman əldə edilə bilər.
Prof. Dr. Oqtay Sinanoğlu (1935) Yeel Universitetinin (ABŞ) kafedra müdiri 
Oqtay Sinanoğlu: həyat və yaradıcılığından səhifələr Böyük türk alimi və mütəfəkkiri, kvant kimyasının və riyazi kimyanın təməlini qoyan, habelə molekulyar biologiyanın yaradıcılarından biri olan Oqtay Sinanoğlu 1935-ci il 25 fevralda anadan olmuşdur. 1956-cı ildə Kaliforniya Universitetinin (Berkli, ABŞ) Kimya Mühəndisliyi fakültəsini birincilik diplomu ilə bitirmişdir.
pilləsini 8 ayda birinciliklə bitirmişdir. 1959-ci ildə Kaliforniya Universiteti Berklidə iki il müddətində nəzəri kimya ixtisası üzrə fəlsəfə doktoru (Ph.D) olmuşdur.
tədqiqat aparmışdır. 1960-ci ildə Yeel Universitetində dosent vəzifəsində işləməyə başlamışdır. 1961-1962-ci illərdə “Atom və molekulların çoxelektronlu nəzəriyyəsi” ilə professorluğa addım atmışdır. Əsas fizika qanunlarından başlayaraq müxtəlif maddələrin kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərini tapmaq üçün vacib olan bu əsas tədqiqat işi ilə 50 ildir həll edilə bilməyən bir riyazi nəzəriy- yəni elm aləminə qazandırdı və professorluq vəzifəsinə yüksəldi. 1962-ci ildə Yeel Universitetindəki professorluğu ilə yana- şı Harvard Universitetində özünün kəşf etdiyi “yeni kvant kimyası və fizikası” haqqında xü- susi mühazirələr oxumuşdur. 26 yaşında, son 300 ildə Qərbdə ən gənc professor kimi Yeel universiteti tərəfindən dünyaya tanıdılmışdır. 1963-ci ildə 28 yaşında Yeel universitetində rəsmən full professor olmuşdur. 1964-ci ildə Yeel universitetində dünyada yenicə əsası qoyulmağa başlanan “Molekulyar biologiya” sahəsi üzrə kafedra müdiri olmuşdur. İrsiyyə- ti təmin edən DNA molekulunun strukturu ilə bağlı yeni izahlar verərək molekulyar biolo- giyanın əsasını qoyanlardan biri olmuşdur. Elə həmin ildə tamamilə fərqli bir sahə olan yüksək enerji fizikası ilə bağlı tədqiqatları nəticəsində “Yeni səkkiz mezon və onların xüsusiyyətləri nəzəriyyəsi”ni kəşf etmişdir. 1967-ci ildə İtaliyada, Fraskati şəhərində NATO-nun Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun təşkil et- diyi atom və molekulların təsirləri mövzusun- da mütəxəssislərə xüsusi mühazirələr vermiş- dir. 1969-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının xüsusi dəvəti ilə burada konfrans vermiş və öz nəzəriyyə- ləri haqqında SSRİ-nin hər tərəfindən toplan- mış xüsusi mütəxəssislərə məlumat vermişdir.
ləşdirərək atomların əsas strukturu haqqında təfərrüatlı bir nəzəriyyə qurmuşdur. Onun “Atom fizikasında atomların strukturu və elektron xüsusiyyətləri nəzəriyyəsi”nin göy fizikası sahəsində tətbiq edilməsi sayəsində günəş və ulduzlardakı kimyəvi elementləri hesablamaq mümkün olmuş və ABŞ Milli Standartlar Qurumunun kataloqundakı yanlış biliklər yenidən düzəldilmişdir. 1970-1973-ci illərdə ABŞ Milli Argon Atom Enerjisi La- boratoriyasının rəhbər olmuşdur. 1971-ci ildə ABŞ, Vaşinqton, Müdafiə Strategiyaları Komitəsinə üzv seçilmişdir. 1973-ci ildə Almaniyanın ən yüksək elm mükafatı olan “Aleksandr von Humbolt Elm Mükafatı”nı alan dünyada ilk elm adamı olmuşdur.
Adamı” mükafatını almışdır. 1970-ci illərdən başlayan tədqiqatları nəticəsində “Kimyanın əsaslarını yeni riyaziyyata uyğunlaşdırma” nəzəriyyəsini kəşf etmişdir. Yeni kvant kimyası qanununu inkişaf etdirərək kimyanı yeni riyazi fizika əsaslarına bağlamışdır. Yeel universitetində təşkil etdiyi kimyanın riyazi əsasları haqqında uzun müddət verdiyi seminarlara dünyanın müxtəlif ölkələrindən elm adamlarını dəvət etməklə və beləliklə yeni bir sahə olan “riyazi kimya” sahəsinin yaranmasına öndərlik etmişdir. «Beyin köçü»: gedib qalanlar və qayıtmaq üçün gedənlər Qərbin alim və ziyalıları Şərq ölkələrinə bir qayda olaraq, məqsədyönlü surətdə – öyrənmək, tədqiq etmək və əgər Şərqdə hələ də diqqətəlayiq nə isə varsa, onları mənimsəmək və istifadə etmək, Qərb mədəniyyətinə qatmaq məqsədilə səfər edirlər. Missionerliklə məşğul olanlar da var ki, onların məqsədləri bir qədər fərqlidir: yəni öz dünyagörüşünü, əqidəsini, düşüncə tərzini, mədəniyyətini yaymaq, özünə davamçılar yetişdirmək və beləliklə hərbi istiladan fərqli olaraq, intellektual istilaya, əqidənin ekspansiyasına nail olmaq. Həm də ayrı-ayrı fərdlərin missionerliyindən daha geniş miqyaslı fəaliyyət formaları da var idi ki, bu da humanitar dəstək motivi ilə məktəblərin, mədəniyyət müəssisələrinin açılmasından, insanların fikirlərini və hətta duyğusunu, simpatiyasını hələ lap uşaqlıqdan yönləndirmək, onları özününküləşdirməkdən ibarətdir. Ziyalıların, böyük elm adamlarının Şərqdən Qərbə getməsini şərtləndirən amillər isə tamamilə başqa xarakterlidir. Bu sırada ilk növbədə azad düşüncə və yaradıcılıq fəaliyyəti üçün əlverişli məkan axtarışını qeyd etmək olar. Alim üçün elmi mühit və eksperimental baza, yazar üçün, bir tərəfdən, çap olunmaq imkanı, digər tərəfdən də oxucu publikası və ədəbi tənqidin münasibəti lazımdır ki, bu da geri qalmış Şərq ölkələrində çatışmayan əsas cəhətlərdir. Gedib hər hansı bir Qərb ölkəsində özünə yer etmək, yabançı mühitin üzvünə çevrilmək, yadlaşmaq, bunun müqabilində şəxsi həyatını təmin etmək və hətta müəyyən populyarlıq qazanmaq da mümkündür. Lakin beləliklə öz vətəni və xalqı üçün tamamilə itib getmək olar. Bu, bir cür aqibətdir, öz simasını və amalını dəyişmədən, itirmədən yaradıcılıq mühiti əldə etmək isə tamamilə başqa cür aqibətdir. Buna nail olmaq üçün mühacir alimlər və yazarlar böyük Amerika mühiti kontekstində öz nisbi müstəqil mədəni-mənəvi mühitlərini yaratmağa çalışırdılar. Bu, çox əlamətdar bir haldır. XX əsrdə Şərq ölkələrindən Amerikaya mühacirətdə iki fərqli motiv və hadisə fərqləndirilməlidir. Əvvəla, planetin bütün guşələrindən Amerikaya iş tapmaq, pul qazanmaq niyyəti ilə kasıb ailələrdən gedənlər var idi. Və təbii ki, belə adamlar nə yeni mədəniyyət mənimsəməyə, nə də Amerikada öz mədəniyyətlərini, öz mədəni-mənəvi varlıqlarını ifadə etməyə vaxt tapa bilirdilər. Daha doğrusu, bu, onların nə məqsədlərinə, nə də hazırlıq səviyyələrinə uyğun idi. Lakin tədricən fərqli missiyaya malik bir köç də formalaşmağa başladı. Pul qazanmaq naminə səfər edən ataların övladları artıq müəyyən maddi təminata, ilkin savad və bilik səviyyəsinə malik olduqlarından, indi başqa missiya ilə səfər edirdilər. Bu ikincilərin səfəri, bir tərəfdən Qərb elmini və mədəniyyətini mənimsəmək, digər tərəfdən də öz mühitlərində inkişaf etdirə bilmədikləri yaradıcı qabiliyyətlərini reallaşdırmaq, elmi və mədəni-mənəvi mühit əldə etmək məqsədini güdürdü. Atalar və oğullar. Mədəni intibaha xidmət edən maddi dirçəliş. Maddi təminat üçün səfər edənlərin içindəki işığın öz simalarında olmasa da, övladlarının simasında aydınlanması, zahirə çıxması... İkinci nəfəs... ikinci nəsil... Ömür vəfa etməyəndə ideyaların övladlar vasitəsilə və onların simasında işıq üzü görməsi, davam etdirilməsi. Bu problem bu gün də aktualdır. XX əsrdə Türkiyənin yoxsul ailələrindən Avropaya və Amerikaya iş dalınca mühacirət edən yüzlərlə, minlərlə insanın taleyinə nəzər salsaq görərik ki, burada da səbəb bir çox hallarda maddiyyatla bağlıdır və türk kimliyinin, türk mədəni-mənəvi simasının ifadə olunmasına xidmət etmir. Əksinə, onların timsalında Qərbdə türklər haqqında olduqca yanlış təsəvvürlər formalaşmışdır. İkinci nəsil türklər Qərbdə hələ yeni-yeni ayaq tutub yeriyir, möhkəmlənir və əsl türk obrazı da məhz indi yaranmaqdadır. Məhz ataların ağır fiziki əməyi sayəsində yaratdıqları maddi təminat övladların öz genetik intellektual potensialını və milli-etnik, mədəni-mənəvi sifətlərini ifadə etmələri üçün vasitə, baza rolunu oynayır. Lakin nə yaxşı ki, istisnalar da vardır. Hələ körpə vaxtlarından Avropa mühitində böyüyən, ailədə də Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin sintezi ruhunda tərbiyə alan Oqtay Sinanoğlunun Amerika səfəri elə lap əvvəlindən böyük bir missiyaya xidmət edirdi. Oqtay Sinanoğlu xaricdə çalışmaq yolunu da Vətən naminə tutmuşdu. O, qayıtmaq üçün gedənlərdən idi. Hətta Amerikanın ən nüfuzlu universitetlərindən birində ona ömürlük kafedra müdiri kimi şərəfli bir mövqe verilmiş olsa da, o, Vətən yolunu seçdi. Biz «gedib qayıdan» və ya «qayıtmaq üçün gedən» deyərkən Qərbə öz şəxsi məqsədləri ilə, hətta sadəcə ümumbəşəri dəyərlər naminə deyil, öz millətinə xidmət etmək, görüb-götürmək, həm müəyyən bir ixtisas sahəsində biliklər əldə edərək, həm də elmi quruculuq sahəsində təcrübə toplayaraq, elmin təşkilatlanması modellərini mənimsəyərək, elmlə həyat, elmlə dil, elmlə milli ruh arasındakı münasibətləri saf-çürük edərək «qazandıqlarını» vətəninə daşıyanları nəzərdə tuturuq. Oqtay Sinanoğlu – 25 yaşında dünyanın ən məşhur universitetlərindən biri olan Yeel Universitetinin professoru adını qazanmaqla «türkün silahı qələm deyil, qılıncdır» fikrinin artıq köhnəldiyini və bir türk gəncinin elm sahəsində də böyük xariqələr yaratmaq iqtidarında olduğunu sübuta yetirdi. Əlbəttə, yeni bir elm sahəsinin təməlini qoymaq, Qərb elmi ictimaiyyəti tərəfindən qeyd-şərtsiz tanınmaq və qəbul olmaq bir gəncin başını dumanlandıra da bilərdi, vətəni və milli kimliyi unutdura da bilərdi. Və əgər belə olsaydı, o artıq çoxdan Nobel mükafatı da almış olardı. Lakin Oqtay Sinanoğlu kökündən ayrılmadı, şəxsi şöhrət dalınca qaçmadı, türk elminə və bütövlükdə Türkiyəyə xidmət etmək missiyasını unutmadı. Ola bilsin ki, məhz buna görə də Qərb onu bağrına basmaqdan imtina etdi, çoxdan haqq etdiyi Nobel mükafatını da ona qıymadı. Ola bilsin ki, o, Türkiyədə böyük elm yaratmaq məqsədinə də hələ gəlib çata bilməmişdir. Lakin o öz şəxsi timsalında yandırdığı məşəllə sonrakı nəsillərə işıqlı yol açdı, nümunə göstərdi. Oqtay Sinanoğlu türk dilinin tədrisinin təkmilləşdirilməsi, dilin “təmizlənməsi” sahəsində də xeyli işlər görmüş və gələcək “şüurlu nəslin” (“conscious generation”) yaranması yollarını araşdırmışdı. O, türk dilinin fəal təbliğatçısıdır. Onun bir fikri çox ibrətamizdir: “Milli dil olmadan millətə təhsil vermək sui-qəsdə bərabərdir”. Dünyada yeni qurulmağa başlayan molekulyar biologiya sahəsinin əsasını qoyanlardan biri olmuşdur. Amerika Milli Elmlər Akademiyasına üzv seçilmiş ilk və maləsəf tək türkdür. İki dəfə Nobel mükafatına namizəd verilmiş, dəfələrlə Nobel Akademiyasının istəyi ilə bu mükafat üçün namizədlər irəli sürmüşdür. O.Sinanoğlunu səciyyələndirən və milli elmi kadrlar üçün örnək ola biləcək ən mühüm cəhət onun Amerikada rahat həyat şəraiti və gözəl elmi yaradıcılıq mühiti olmasına baxmayaraq, öz vətəni üçün, Türkiyədə elmin inkişafı üçün göstərdiyi səylərdir. Oqtay Sinanoğlu. “BYE-BYE” TÜRKCE “Bye-bye” türk dili Yəqin ki, bizim qədər sürətli və tez-tez dil dəyişdirən başqa bir millət olmayıb. Az qala, bir nəsildə Osmanlı dilindən öztürkcəyə, oradan da “Anglomanca” adlandıra biləcəyimiz yeni qəribə bir dilə keçdik. Bu sonuncusu daha inanılmaz bir sürətlə baş verdi. Əslində çox da təəccüb doğuracaq bir sürətlə baş vermədi. Bu öz-özünə baş verən bir proses deyildi. Əksinə, çox gözəl, planlı şəkildə həyata keçirilmiş bir işin nəticəsi idi. Lakin, hələ bu plan tamamlanmayıb və davamı var. Hər bir dildə elmin və texnikanın inkişafından yaranan ehtiyacları qarşılamaq üçün yeni terminlər yaratmaq lazım olur. Bu yaratma işini, çox vaxt dilçilər yox, həmin elmi və ya texniki məsələni kəşf edən elm adamları həyata keçirir. Nəyə görə? Əlbəttə, icadını ilk dəfə yazarkən və yaxud izah edərkən yeni məfhumların adını özü qoymalı olduğu üçün. Əgər bu mövzu başqa bir dildə icad edilibsə, onu ilk dəfə öz ölkəsində təqdim edərək, tətbiq edən və onu daha da inkişaf etdirən elm adamı gətirdiyi bu məfhumları öz dilində adlandırmaqda məsuliyyət daşıyır. Ona görə də, elmin ön cərgələrində vuruşan, dünya elm meydanında qurşaq tutmalı olan elm adamı lazımi əcnəbi dil və ya dillər qədər öz dilinin strukturunu, söz və termin yaratma qaydalarını çox yaxşı bilməlidir. Bu, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə belədir. Amma, əgər o elm adamı öz dilini bilməsə, ölkəsinin dilini sevməsə və hətta bəzi keçmiş və ya yeni tipli müstəmləkələrdə müşahidə olunan istismar edilmiş, naqislik kompleksinə qapılmış düşüncə ilə, öz dilinə, mədəniyyətinə xor baxırsa, bax onda bu elm + könül adamında olmalı olan məsuliyyəti hiss etməz, hətta bir növ yad bir münasibət göstərərək əcnəbi sözləri istifadə etməklə öyünür, lovğalanır, xalqının dilini məhv edərkən vicdanı belə sızlamır. ... Yaponlar o qarmaqarışıq yazıları ilə nələr etdilər Yapon Meici İslahatı bizdəki islahatdan 30 il sonra, 1868-ci ildə başlamışdır. Bizim gəlib çıxdığımız yerlə, onların gəlib çıxdıqları yer göz qabağındadır. Yaponlar hələ lap əvvəldən, “Qərb texnologiyası, Yapon ruhu”, sözünü özlərinə şüar etdilər (düzdür, bizdə də Ziya Göyalp, sonra isə Atatürk “türk mədəniyyəti içində müasirləşmək” şüarını irəli sürdülər. Lakin onlardan nə əvvəl, nə də sonra buna əməl olunmadı.) 1868-ci ildən etibarən bütün təhsilin Yapon dilində verilməsinə böyük həssaslıq göstərildi. Elm və texnika terminləri daim Yapon dilində yaradıldı. Bu gün Yaponiyada “atom”, “molekul”, “elektrik” kimi terminlər belə Yapon dilindədir. Yapon dilinin Ural-Altay Dili olduğu, dolayısı ilə türk dili ilə qohum dil olması təfərrüatlı şəkildə 1975-ci ildə isbat edilmişdir. 800-cü ildən sonra Çindən Uyğur tərzində Buddizmin Yaponiyaya keçməsindən sonra Yapon dilinə çox sayda Çin sözü daxil olmuş, lakin yapon dilinin türk dilinə bənzəyən strukturu hakim olmuşdur. Yapon dilinin dünya üzərindəki əhəmiyyəti artmağa davam edir. Bu gün Qərb ölkələrində bir çox beynəlxalq toplantılarda ingilis, fransız, alman, ispan və italyan dili ilə yanaşı yapon dilinə də tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bəs biz? Bəs biz nə etdik? Osmanlı dövründə ziyalıların necə elm və texnologiya terminləri yaratdıqlarından yuxarıda danışmışdıq. Türkçülük cərəyanlarından sonra yaranan Cümhuriyyətdə dildəki artıq ərəb, fars sözləri təmizləndi. Qərbdən yeni gələn məfhumlara lazım olan qarşılığın türk dilində yaradılması təbii idi. Onsuz da, yazının dəyişməsi, ərəb və fars dillərinin tədris olunmaması, İslam dünyasından sıyrılıb Atatürkdən sonra müasirləşmənin avropalıya bənzəmə səyinə çevrilməsi ilə, əski türk dilini (Osmanlıca) bilənlər də çox az qalmışdı. Atatürk elm dilinin və təhsilinin türk dilində olması üçün böyük diqqət ayırmış, o dərəcəyə qədər ki, hətta 1934-cü ildə bir “Geometriya” kitabı yazmışdır. Bu gün istifadə etdiyimiz “üçgen” (üçbucaq) kimi terminləri özü yaratmışdı. Əcnəbi dilli missioner məktəblərinə həvəs yaranmasın deyə, Türk təhsil dərnəyini və onun özəl məktəbi TED Yenişehir Liseyi qurmuşdu. Şəxsən mən bu məktəbdə yetişmişəm. Orada əcnəbi dil dərslərinə önəm verilir, lakin bu, bütün ağıllı ölkələrdə olduğu kimi intensiv əcnəbi dil dərslərində həyata keçirilirdi. Bütün fənlər, o cümlədən, ədəbiyyat, fəlsəfə dərsləri tam türkcə idi. Bax, belə bir məqsədlə qurulmuş belə uğur qazanan bir məktəbə 1953-cü ildə ingilis-amerikan qar-mağı atıldı və dərslər ingilis dilinə çevrildi. Məktəbin adı dəyişdirilərək “Ankara kolleci” edildi. O vaxta qədər ölkədə belə missioner tipli bir türk məktəbi yox idi. “Kollec” missioner məktəbi deməkdir. Açılan bu ingilis dəliyindən sonralar sel axmağa başladı. “Anadolu liseyləri” geniş yayılmağa başladı və bu, əcnəbi dil öyrənməyin yeganə yolu kimi qələmə verildi. Gələcəyimizin təminatı olan Türk dili qalasında bu dəliyi açmağa müvəffəq olan Oxfordlu Mr. Browningi isə 20 il sonra İngiltərə kraliçası medalla təltif etdi. Mərasimdə iştirak edənlər, heç soruşmadılar ki, kiçik bir məktəbdə ingilis dili dərsi deyən sıravi bir müəllimə İngiltərə kraliçası niyə medal verir? Bunun arxasından OTDÜ (Orta doğu teknik universiteti) gəldi... Tamamən Amerikanca. O vaxtlar hələ bəhanə lazım idi. Dedilər ki, buraya Yaxın Şərqdən tələbələr gələcək və biz bir neçə tələbə üçün öz dilimizi qurban verə bilmərik. Halbuki, bütün ölkələrdə əcnəbi tələbələrə təhsilvermə fədakarlığı göstərilirsə, o tələbələrin təhsil aldığı ölkənin dilini öyrənmələri şərt kimi irəli sürülür və ölkənin mədəniyyətini sevən tərəfdarlar yetişdirilir. Şübhəsiz ki, onların irəli sürdükləri bu arqument mərhələli fəth etmədə istifadə olunan müvəqqəti bir bəhanə idi. Belə ki, sonra arxa-arxaya gələn Boğaziçi, Bilkent, sonra da Koç universiteti üçün artıq bəhanəyə ehtiyac hiss edilmir. Bunun sonu, çox yox, bir-iki nəsil sonra türk dili “bye-bye” demək olacaq. Bu, türk dilinə, türk tarixinə, türk hegemoniyasına, türk dünyasına, müsəlman ölkələr öndərliyinə, türkün dünya üzərindəki heysiyyətinə “bye-bye” deməkdir. Bəylər! Havaydan ibrət alaq. Türk dilini, dolayısı ilə türkün gələcəyini satanlar nəvələrinin miras sahibi olaraq rifah içində yaşayacaqlarını zənn edib sevinməsinlər. Havay millətini Amerikan missionerlərinə satan yerli əsilzadə, hətta onun prinslərinin nəvələri, bu gün Havayda hamballıq edirlər. Gedin bunları görün! Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|