Bu nəşr Açıq Cəmiyyət İnstitutu – Yardım Fondu
xeyriyyə təşkilatının verdiyi qrant məbləğindən maliyyələşdirilmişdir
Elmi redaktor:
F.T.Məmmədov, tarix elmləri doktoru
Rəyçilər:
C.T.Əhmədli, fəlsəfə elmləri doktoru
A.B.Əzimov, fəlsəfə elmləri namizədi
Ümumi redaktor:
M.M.Əliyeva, tarix elmləri namizədi
Tərcüməçi:
Q.Y.Abbasova, fəlsəfə elmləri namizədi
Komputer tərtibatı:
S.R.Həsənova
Mədəni antropologiyada qender problematikası.
Dərs vəsaiti / müəl.-tərt. F.F.Fərəcova, fəlsəfə elmləri namizədi. – B., 2005, 276 s.
Bu dərs vəsaitində qender antropologiyasının
nəzəri-metodoloji, ideya konseptual, ənənəvi və
mədəni-tarixi aspektləri açıqlanır, müxtəlif dünya sivilizasiyalarında qender münasibətlərinin inkişaf
xüsusiyyətləri təhlil olunur.
Məşğələlərin keçirilmə formaları – interaktiv iş üsulları və əyani vəsait materiallarının tətbiqi
əsasında keçirilən mühazirə və seminarlardır.
Dərs vəsaiti humanitar və ictimai fakültələrin tələbələri üçün nəzərdə tutulub.
Qərb Universiteti, Qender Araşdırmaları Mərkəzi,
Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, Bakı, 2005
F.F.Fərəcova, fəlsəfə elmləri namizədi.
GİRİŞ
Son yüz ildə antropologiyada bir sıra, insanın öyrənilməsi ilə bağlı olan, xüsusi fənnlər
yaranıb. Bu fənnlərin, yeni paradiqmalar və nəzəriyyələr əsasında inteqrasiya olunması
müasir dövr üçün çox perspektivlidir.
ABŞ və Avropada mədəni antropologiyanın tədqiqat obyekti, ənənəvi olaraq, inkişaf
etməkdə olan cəmiyyətlər olub. XIX əsrdən başlayaraq, mədəni antropologiyanın Amerika
məktəbi (F.Boas, A.Kreber, M.Mid və s.) böyük nüfuz qazandı. Burada, ön plana
mədəniyyətin inkişaf dinamikası, onun müxtəlif nəsillər tərəfindən təkrar istehsalı çəkilir.
Amerika mədəni antropologiya həddlərində «akkulturasiya metodu» (mədəniyyətin
qarşılıqlı təsiri və əlaqələri prosesin nəticəsində, sosial təcrübəni bərpa edən, cəmiyyətin
inkişafının hər bir mərhələsində onun ardıcıl şəkildə ötürülməsini təmin edən sabit
strukturlar kimi başa düşülən mədəni paradiqmalar dəyişilir) yarandı.
Hal-hazırda mədəni antropologiya, tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində, icmaların,
ayrı-ayrı sosial qrupların fəaliyətinin müxtəlif sahələrini öyrənən ən güclü tədqiqat
sahəsidir. Qender antropologiyası XX əsrin ikinci yarısında antropoloji fənnlər
kompleksindən ayrıldı; tədqiqat sahəsinə müasir mədəniyyətlərdə androsentrizm problemi
və mədəniyyətdə və cəmiyyətdə, elmi təhlil vasitəsi kimi, cins kateqoriyasından istifadə
edərək, insanın tanınması problemləri daxildir. Qender antropologiyasının əsas tədqiqat
predmeti – təbiət və mədəniyyət aləmində qadın və kişilərin yeri və rolunun, hər bir konkret
mədəniyyətdə bu anlayışların mahiyyətinin müəyyən edilməsidir. Antropoloji və qender
tədqiqktlarının arasında ideyalar mübadiləsi faydalı və perspektivlidir, çünki antropoloji
tədqiqatlarda mədəni reallığın müxtəlifliyini, qiymətvermədə ümumiləşdirmələrə qadir
olmaq dərəcəsini nəzərə almağa imkan verir, qender yanaşması öz növbəsində, bu
situasiyanın, mədəni tərbiyənin «kişi» və «qadın» stereotiplərinin dəyişilməsi və yaxud
sabitliyi baxımından öyrənilməsinə köməklik göstərir. Mədəni antropologiyada qender
problematikası dedikdə, ənənəvi cəmiyyətlərdə əhalinin cins-yaş göstəricilərinə görə
bölünməsi, cins-yaş davranışı stereotiplərinin məişət və institut səviyyələrində təkrar
istehsalı formaları, femininlik və maskulinlik simvolları, «kişi» və «qadın»
submədəniyyətləri sahəsində normativ təsəvvürlər və rol gözləmələri nəzərdə tutulur.
Dərs vəsaitində toxunulan məsələlərin aktuallığı ondan irəli gəlir ki, bunları öyrəndikcə,
köhnə dövrlərin mahiyyəti şüurda aşılanır (buraya düşüncə stereotipləri, simvolik sistemlər,
adət və ənənələr, psixoloji ustanovkalar, qavrama stereotipləri və davranış modelləri
daxildir).
Müasir sosial və humanitar tədqiqatlarda qender antropologiyası, empirik və nəzəri
məlumatlara əsaslanaraq, universal və dəyişilməz kateqoriya kimi yox, kross-mədəni
dəyişkənlik, daxili mədəniyyətin və xarici əlaqələrin müqayisəli təhlili mövqeyindən
öyrənilməlidir. Bu da, öz növbəsində, problemin daha dərin və hərtərəfli təhlili üçün bir
zəmindir. Qender antropologiyasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, qender münasibətləri
kontekstində sivilizasiyanın mövcudluğunun fundamental məsələlərinə cavab verir.
Bu dərs vəsaitdə, qender antropologiyasının əsasları, nəzəri – metodoloji və mədəni-
tarixi kontekstləri baxımından təhlil edilir: müxtəlif dünya sivilizasiyalarında qender
münasibətlərinin inkişafı izlənilir.
Fikrimizcə, müəyyən maraq doğura biləcək problemlər – qadın və qender tədqiqatlarda
qadın – antropoloqların fəaliyyətidir. (M.Mid, H.Rubin, H.Mur və s.). Məlumdur ki,
qadınlar etnoqrafik tədqiqatlarda həmişə tədqiqat obyekti olub. Ənənəvi antropologiyada
qadın davranışı hərtərəfli təhlil edilmişdir: nigahlar, iqtisadi fəallıq, mərasimlər və s. Lakin
məlum olmuşdur ki, qadınların antropoloji ənənədə təmsil olunması halları empirik yox,
ümumnəzəri, analitik səviyyədə daha zəif öyrənilmişdir. Beləliklə, qadın (feminist)
antropologiyası daha geniş antropoloji nəzəriyyələrin təhlili zərurəti ilə toqquşmuşdur.
Burada, qadın və kişilərin tarixi-xronoloji səpgidə fəaliyyət xüsusiyyətlərinə diqqət
yetirilmişdir, hər iki cinsin normativ statusu, hər bir konkret mədəniyyətdə bu anlayışların
məzmunu müəyyən edilmişdir.
Dərs vəsaitində dünya praktikasında, o cümlədən Azərbaycanda, qloballaşmanın qender
aspektləri təhlil edilmişdir.
Müəllif, mühazirə və seminar məşğələlərini müasir metodika, fəal təlim metodları
əsasında, əyani vasitələri cəlb etməklə keçirməyi nəzərdə tutur.
Aydındır ki, xırda həcmli vasitədə bütün problemləri əhatə etmək çətindir. Buraya yalnız
başlıca mövzular, məqamlar daxil edilib ki, tələbələr qender prolematikası və mədəni
antropologiyanın inkişaf dinamikasını ümumi şəkildə qavrasınlar. Dərs vəsaitinin bu cür
quruluşu, bir o qədər məntiqi dəlillərə əsaslanmış ardıcıllığa yox, daha çox konkret
mövzuların yığcam işıqlandırılmasına istiqamətləndirilib: bu, burada istifadə olunan
materialı yaradıcı şəkildə tamamlamaq üçün geniş imkanların olması, o cümlədən tələbələr
tərəfindən məsləhət görülmüş ədəbiyyatın müstəqil işləməsi baxımından daha uğurlu
görünür.
Antropoloji və qender tədqiqatları arasında qarşılıqlı nəzəri fikir mübadiləsi çox
ibrətamiz və perspektivlidir çünki antropoloji tədqiqatlar, mədəni reallığın müxtəlif
təzahürlərini, qiymətləndirilən ümumiləşdirmələrə məruz qalma dərəcəsini nəzərə almağa
imkan verir; qender yanaşması isə, öz növbəsində, bu situasiyanın, mədəni təcrübənin
«qadın» və «kişi» stereotiplərinin sabitliyi və yaxud dəyişkənliyi baxımından
düşünülməsinə köməklik göstərir.