Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

anlaq   təzahürüdür,   adamların   həyat   ziddiyyətlərini   başa 

düşmələrinin   və   özlərini     ondan   yüksəkdə   dərk   etmələrinin 

əlamətidir....   Halbuki   komiklik   aləminə   umumiyyətlə   intəhasız 

şadlıq, özünün öz ziddiyyətlərinin fövqündə hökmən ucaldığına 

bir inam daxildir». (

Qeqelğ. Soçineniə, T, 14, s.367

)

Ədəbiyyatşünaslıq, estetika, psixologiya və sənətşünaslığa 

dair   kitablarda   komizmin   (gülüşün)   müxtəlif   formaları   qeyd 

olunur. Q.Kazımov bu formaların ikisini doğru sayır: yumor və 

satira.   Monoqrafiyada   bu   formaların   hər   birinin   səciyyəvi 

xüsusiyyətlərini konkret şəkildə aydınlaşdıran tədqiqatçı onların 

yaradılmasında istifadə edilən vasitə və üsullardan daha əhatəli 

söhbət   açır.   Müəllifin   qəti   qənaətinə   görə,   komizm   barədə 

söhbət açan alimlər onun vasitə və üsullarını fərqləndirmədən 

bir-birinə qarışdırmışlar. Q.Kazımov ilk növbədə sələflərinin səhv 

fikirlərinə   düzəliş   verir,   yəni   komik   vasitələrlə   komik   üsulların 

hüdudlarını dəqiqləşdirir. Onun qənaətinə görə, ko-mik «vasitə 

konkretdir, üsul ümumi. Bir vasitə bir üsula xidmət etdiyi kimi, 

bir neçə üsula da xidmət edə bilər... Vasitə maddidir, konkretdir, 

üsul abstrakt. Biz komizm yaradan vasitələri görürük, oxuyuruq, 

tələffüz edirik, üsullar isə bu vasitələrdən hasil olur, nəticə kimi 

meydana çıxır». (

Qəzənfər Kazımov. Komik-bədii vasitələr.s.35

)

İzahın   bir   qədər   mücərrəd   görünməsinə   baxmayaraq, 

Q.Kazımov   komizmin   dil   vasitələrini   dəqiq   müəyyənləşdirir; 

bunlar   fonetik,   leksik,   frazeoloji   və   qrammatik   vasitələrdir. 

Tədqiqatçı bu vasitələrin bütün ədəbi növlər – lirika, epos və 

dram üçün tipoloji ümumilik təşkil etdiyini də düzgün söyləyir. 

Doğrudan   da   dilin   fonetik,   leksik,   frazeoloji   və   qrammatik 

vasitələri hər cür əsər üçün eyni dərəcədə bədiilik mənbəyi ola 

bilir  və bütün  yazıçılar  bu vasitələrdən  istifadə edirlər.  «Lakin 

komizm ustasının birinci vəzifəsi dil vasitələrinə komik don gey-

dirməkdən   ibarət   olur;   satira   ustası,   yumor   yaradıcısı   başqa 

yazıçıların istifadə edə biləcəyi dil vasitələrini komik plana uyğun-

laşdırmalı, dil vasitələrinə satirik-yumoristik rəng verməli və dilin 

özündə komik keyfiyyətdə formalaşmış vahidləri seçib işlətməli, 

öz əsərini komik intonasiya və komik nitq vasitələri ilə rənglə-

məyi bacarmalıdır».

34

---

Monoqrafiyada   komik   bədii   vasitələrdən   ikisi   –   leksik   və 

frazeoloji   vasitələr   tədqiq   olunur.   Müəllif     XX   əsrin   20-30-cu 

illərində yazılmış bədii nəsr nümunələrinin – Böyükağa Talıblı, 

Tağı  Şahbazi  Simurq,   Qantəmir,   Mir  Cəlal  və  Sabit   Rəhmanın 

hekayə, povest  və romanlarının  dili əsasında  sözlərin komiklik 

yaradan keyfiyyətlərini göstərir. Bu keyfiyyətlərin sırasında sözün 

məcazilik imkanları, komik müqayisələr, xüsusi adlar və ləqəblər, 

vulqar sözlər və birləşmələr vardır. Həmin leksik vahidlərdən 20-

30-cu illərin satirik yazıçılarının hərəsi özünəməxsus sənətkarlıqla 

istifadə etmişdir. Q.Kazımov bu fərdiyyəti məharətlə çeşidləyib 

inandırıcı elmi nəticələr əldə etməyə nail olmuşdur. Aydın olur ki, 

«Simurqun   və   B.Talıblının   yaradıcılığında   sözün   aydın   nəzərə 

çarpan xüsusi komik mövqeyi az-az müşahidə olunan faktlardan-

dır. Qantəmir bir çox hallarda hekayəni ayrı-ayrı sözlərin komik 

təfsiri üzərində qurur. S.Rəhmanda sözlərin komizmi daha çox 

komik   kalamburlara   əsaslanır.   Mir   Cəlal   nəsrində   sözlərin 

məcazilik,   çoxmənalılıq   və   metaforlaşdırma   yolu   ilə   komizmi 

üstünlük təşkil edir». (

Qəzənfər Kazımov. Komik-bədii vasitələr, 

s.64

)

Bunlar doğru müşahidələrdir və Q.Kazımov onları əsaslan-

dırmaq üçün ilk növbədə yazıçıların işlətdiyi sözlərin məcazilik və 

çoxmənalılıq xüsusiyyətlərinə istinad edir. O, Mir Cəlalın «Dirilən 

adam» romanının adındakı təyini söz birləşməsinin həm birinci, 

həm   də   ikinci   tərəfindəki   leksik   vahidlərin   («dirilmək»   və 

«adam»), habelə həmin əsərin müəyyən epizodlarında işlənmiş 

«oturmaq», «xortdamaq», «doğmaq», «bizləmək», «sancı» kimi 

sözlərin çoxmənalılıq əsasında əmələ gətirdiyi komizmi ən incə 

detallarına qədər açıqlamaqla xalq dilindəki ümumişlək sözlərin 

yüksək bədiilik yarada bilmək potensialını əyaniləşdirir. 

Monoqrafiyada komizm yaradan frazeoloji vasitələr xüsusi 

fəsildə öyrənilir. Bu dil vahidlərinin komik təbiətini və bədii gülüş 

üçün vacibliyini nəzəri planda izah edən müəllif onların 1920-30-

cu illər nəsrindəki yerini xüsusi elmi səliqə ilə araşdırır. Daha çox 

B.Talıblının   «Erkək   Tükəzban»   və   Mir   Cəlalın   «Dirilən   adam» 

əsərlərinə   istinad   edən   tədqiqatçı   həm   təhkiyəçi   və   müəllif 

dilində, həm də surətlərin danışığında təsadüf etdiyi frazeoloji 

vahidlərin  xüsusi  məqsəddən yarandığını  və  komizmi  daha  da 

35

---

qüvvətləndirdiyini   inandırıcı   faktlarla   sübuta   yetirir.   O,   adları 

çəkilən əsərlərdə gülüş yaradan feli frazeoloji birləşmələrin ismi 

birləşmələrə nisbətən çox işlənməsini xüsusi vurğulayır və bunun 

səbələrini aydınlaşdırır.

Bəzi   mübahisəli   yerlərinə   baxmayaraq,   «Komik-bədii 

vasitələr»    monoqrafiyasında   estetik   gülüşü   şərtləndirən 

xüsusiyyətlər   konseptul   şəkildə   tədqiq   olunur.   Əsərin   ümumi 

məzmunu   təsdiq   edir   ki,   bədii   ədəbiyyatda   komizm   yaradan 

başlıca amil dil vahidləridir. Elə buna görə kitabın elmi redaktoru 

görkəmli türkoloq-alim Tofiq Hacıyev estetikanın əsas kateqori-

yalarından   olan   komizmin   izahına   dilçi   mütəxəssisin 

müdaxiləsinin   qanunauyğun   olduğunu   bildirərək   yazırdı:   «Bu 

tədqiqat («Komik-bədii vasitələr»  kitabı nəzərdə tutulur – 

Z.Ə

.) 

bir daha göstərir ki, nəinki bəzi filoloji-ədəbiyyatşünaslıq, hətta 

nəzəri-estetik   məsələlərin   həllində   dilçi   müdaxiləsi   müəyyən 

fayda   verir…   Şübhəsiz,   «Komik-bədii   vasitələr»     əsəri 

Q.Kazımovun bu vaxta (monoqrafiyanın çap olunduğu 1983-cü 

ilə – 

Z.Ə

.) qədərki yaradıcılığının ən yaxşı nümunəsidir, bədii dil 

və   üslub   məsələləri   ilə   bağlı   çoxdan   apardığı   səmərəli 

tədqiqlərinin ümumiləşdirilmiş nəticəsidir».

Q.Kazımovun   yaradıcılığında   komizmin   bədii   vasitələri   ilə 

yanaşı,   üsulları   da   əhatəli   şəkildə   tədqiq   olunmuşdur.   Onun 

«Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» («Maarif» nəşriyyatı, 1987) 

monoqrafiyası Azərbaycan filologiyasında bədii gülüşün dil-nitq 

üsullarının təhlilinə həsr olunmuş ilk sanballı tədqiqat əsəridir. 

«Komik-bədii vasitələr»  kitabında olduğu kimi, bu mono qrafiya-

nın   da   başlıca   tədqiqat   obyekti   1920-30-cu   illərdə   yaşayıb-

yaratmış Azərbaycan nasirlərinin ədəbi irsidir. Alim əsas fikir və 

mülahizələrini   C.Məmmədquluzadə   və   onun   bədii   ənənələrini 

davam etdirən Mir Cəlal, Sabit Rəhman və Qantəmirin əsərlərinə 

istinadən   əsaslandırır.   Bəzən   də   elmi   araşdırmanın   miqyasını 

genişləndirərək, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə və Anarın ya-

radıcılığına müraciət edir.

İncəsənətdə komizm üsulları kifayət qədər öyrənilmədiyi və 

bəzi   anlayışların   hüdudları   dəqiqləşdirilmədiyi   üçün   Q.Kazımov 

satira və yumor haqqında deyilən fikirləri tənqidi təhlildən keçirir. 

O, vaxtilə İ.Eventovun qaldırdığı «Satira nədir – növ, cins, janr 

36

---