ağır zəhməti sayəsində xeyli yeniləşdirilmişdir; bütün mövzular
və çalışmalar sistemi təzədən qurulmuş, ilk dəfə olaraq sintaktik
təhlil qaydaları və bu qaydaların asan mənimsənilməsi üçün
sxemlər, şagirdlərin dünyagörüşünü inkişaf etdirmək məqsədilə
Mahmud Kaşgari və Mirzə Kazım bəyin həyat və yaradıcılığı
haqqında qısa məlumat, habelə milli mədəniyyət tarixinə dair
illüstrasiya və çalışmalar verilmişdir.
VII-VIII siniflər üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi XX əsrin
90-cı illərində yeni məzmunda təzədən yazılarkən, Q.Kazımov da
onun həmmüəllifi olmuşdur. Bu dəfə o, dərsliyi professor Yusif
Seyidovla yazmış və kitab 1994-cü ildə «Türk dili» adı ilə çapdan
çıxmışdır. 2002-ci ildə V-XI siniflər üçün yeni «Azərbaycan dili»
proqramı hazırlanmış, ana dilinin tədrisinə verilən saatların miq-
darı artırılmışdır. Əvvəlki illərdə VII-VIII siniflərdə öyrədilən
sintaksis mövzuları indi VIII-IX siniflərin proqramına keçirilmiş-
dir. Buna müvafiq olaraq Q.Kazımov dosent Faiq Şahbazlı ilə
birlikdə orta məktəblərin VIII-IX sinifləri üçün yeni dərslik
hazırlamış, bu dərslik 2003-cü ildə «Təhsil» nəşriyyatında çap
edilmişdir.
Azərbaycan dili proqramları yenidən işləndiyi və bir sıra
dəyişikliklər edildiyi üçün dərslik də yenidən işlənmiş və
proqramın tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır. Proqramda cüttərkibli
və təktərkibli cümlələr, cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi, yaramçıq
cümlələr, mürəkkəb quruluşlu (qarışıq tipli) tabeli mürəkkəb
cümlə mövzuları özünə yer almadığından onlar dərslikdən də
çıxarılmış, sadə cümlənin növləri şəxsə görə təsnif edilmişdir. Bir
sıra mövzuların yeri dəyişdirilmiş, «Vasitəsiz və vasitəli nitq»
«Mürəkkəb cümlə» mövzusundan sonra verilmişdir. Rabitəli
nitqin inkişaf etdirilməsinə diqqətlə yanaşan müəlliflər şagirdlərin
imla, ifadə və inşa yazmağı öyrənmələri üçün maraqlı mətnlər və
çalışmalar vermişlər.
Üslubiyyat məsələləri ilə yanaşı, şagirdlərin üslublar
haqqında lazımi məlumat almaları və əməli yazıları öyrətmək
məqsədilə xüsusi çalışmalar tərtib edilmişdir. Hər sinfə aid
mövzunun əvvəlində və sonunda təkrar üçün nəzərdə tutulan
çalışma, sual və tapşırıqlar yenidən işlənmiş, zənginləşdirilmişdir.
Nəzəri müddəaları sübut etmək üçün verilən nümunələr daha
52
çox Azərbaycan ədəbiyyatının yeni nəslinin – 60-cılar adlanan
şair və yazıçıların əsərlərindən seçilmiş, nəticədə müasir
Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu haqqında dolğun təsəvvür
yaradılmışdır.
2005-ci ildə Q.Kazımovun orta məktəbin VIII və IX
siniflərinin hər biri üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi çap olunur. Bu
dərsliklər 2003-cü ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dili» əsasında
hazırlansa da, bir sıra yeni fikir və mülahizələrlə
zənginləşdirilmişdir. O, VIII sinif üçün dərsliyi dosent Faiq Şah-
bazlı ilə, IX sinif üçün dərsliyi isə tək yazmışdır. Digər dərslikləri
kimi, bu kitabların da elmi-pedaqoji keyfiyyətləri – onların əxlaqi-
didaktik, psixoloji, fizioloji, gigiyenik tələb və prinsiplər əsasında
hazarlanması göstərir ki, Qəzənfər Kazımov dərslik yazmaq işinə
həmişə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşan, onun qayğı və
problemləri ilə yaşayan böyük alim-pedaqoqdur. Belə yaşantı bu
gün də onun içindən boylanıb yeni yaradıcılıq üfüqlərinə çağırır…
***
Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, zəngin elmi-filoloji
irsi olan professor Qəzənfər Kazımov Azərbaycan dilçiliyi
tarixində mühüm və şərəfli yer tutan görkəmli alimdir, Onun
çoxcildlik «Seçilmiş əsərləri»nə daxil olan monoqrafik
tədqiqatları, dərslik, dərs vəsaiti, məqalə, resenziya və rəylərinin
bir qismi dünən (XX əsrdə), bir qismi bu gün (XXI əsrdə) qələmə
alınmışdır. Lakin bütövlükdə bu əsərlərin əksəriyyəti gələcək
soraqlıdır. Məhz bu keyfiyyət yüz illər bundan sonra da onların
həm dilçilik tarixinin faktı, hadisəsi, həm də yeni tədqiqatların
metodoloji özülü, istinad yeri kimi yaşayacağına ümid verir.
Zaman ƏSGƏRLİ,
filologiya elmləri doktoru.
Mart, 2008
53
I HİSSƏ
Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA
DİLİ
(«Dağılan tifaq» pyesi əsasında)
Elmi redaktoru:
Prof.Ə.M.DƏMİRÇİZADƏ
«Ə.Haqverdiyevin dram əsərləri
çoxdur. Demokrat yazıçı, yaradıcılığının
əvvəlindən dildə xəlqilik prinsiplərinə
əsaslanmış və axıra qədər bu prinsiplərə
sadiq qalmışdır. Ona görə də milli ədəbi
dilimizin möhkəm zəmin üzərində düzgün
xətt ilə inkişaf etdirilməsi və
zənginləşdirilməsi sahəsində ədibin
xidmətlərini aydın təsəvvür etmək, bədii
dilinin və üslubunun bir sıra fərdi cəhətləri
ilə tanış olmaq üçün konkret bir əsərin -
"Dağılan tifaq"ın leksik, üslubi-semantik,
frazeoloji və üslubi qrammatik təhlili ilə
kifayətlənmişik. "Dağılan tifaq" dərin
mənalı və qüdrətli ictimai bir dram"
(M.Rəfili) olub, təkcə Ə.Haqverdiyev
yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə,
Azərbaycan ədəbiyyatında ən yaxşı əsər-
lərdəndir».
«Yazıçı və dil» kitabından, s.3
54