Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə236/243
tarix08.07.2018
ölçüsü3,71 Mb.
#54094
1   ...   232   233   234   235   236   237   238   239   ...   243

Bu cür məsəllər bu və ya digər şəkldə klassik ədəbiyyatı-

mızda,   xalq   dilində   də  yaşamaqdadır.   Məsələn,  müqəddimədə 

işlənmiş    

Oğul   dəxi   neyləsün,   baba   ölüb   mal   qalmasa, 

Baba   malından   nə   faidə,   başda   dövlət   olmasa  

(31)


  - 

məsəlindən Ə.Haqverdiyev aşağıdakı şəkildə istifadə etmişdir: 



 « 

...ata malı oğul-uşaq üçün bilmərrə lazım deyil. Oğulun  

yaxşısı özü də qazanar,   ataya möhtac olmaz.   Oğulun 

pisinə həmçinin ata malı lazım deyil. Çünki atası başını 

yerə qoyan kimi hamısını aparıb bir az müddətdə xərc 

eləyib dağıdacaq»

. (28, 59)

Atalar sözlərinin bir qismində fikir birbaşa hökm şəklində 

ifadə olunmuşdur:



Yapağlu kökçə çəmən küzə qalmaz.

Oğul atanın yetiridir, iki gözinin biridir

. (31)


Tənrinin birliginə yoxdur güman

.(40)


Yayan ərin umırı olmaz.

Əvvəl-axır uzun yaşın ucı ölüm

. (115)


Əlaqibət, uzun yaşın ucı ölüm, axırı ayrılıq

(126)



Yalnuz yigit alp olmaz,

Yoşan dibi bərk olmaz. 

(108

)

Misallardakı 



yapağlu

 sözü sıx, örtülü, 



yayan 

– piyada 

deməkdir.

Dastanın   dilində   məsəllər



 

zəngin   bir   silsilə   təşkil   edir. 

Bunların   xəbəri   indiki   zamanda   olsa   da,  bütün   zamanlara   aid 

olub, real həyati münasibətlərin düzgün müşahidəsi nəticəsi kimi 

çıxış edir: 

Getdikdə yerin  otlaqların keyik bilür. 

Kənəz yerlər çəmənlərin qulan bilür.

Ayru-ayru yollar izin dəvə bilür.

Yedi dərə qoxuların dilkü bilür.

Dünlə karvan keçdigin turğay bilür.

Oğıl kimdən oldığın ana bilür.

Ərin ağzın yeynisin at bilür.

Ağır yüklər zəhmin  qatır bilür.

Ğafil başın ağrısın beyin bilür. 

343



Ər comərdin, ər nakəsin ozan bilür.

 (32)


Bu qədər hikmətli cümlələrdə cəmi iki-üç söz köhnəlmişdir: 

kənəz

 – geniş, uzaq, 



dün

 - gecə, 



yeyni

 – kəsər, çeviklik, ərdəm. 

Bu   cümlələrdə   hökm   kimi   səslənən   fikirlərin   hamısı   indi   də 

məqbuldur, lakin köçərilik dövründən fərqli olaraq, bunların çoxu 

indi   insanları   maraqlandırmır.   Bunların   arasında  

Oğıl   kimdən 

oldığın ana bilür, Ğafil başın ağrısın beyin bilür

 kimi müasir 

olanları da vardır.

İndi   dilimizdə   bu   cür   məsəllərin   xəbəri   qeyri-qəti   gələcək 

zaman formasında  olur. Müqəddimədə bu cür cümlə də vardır: 

Qolça qopız götürib eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər

.

(32) Bu cür misallar göstərir ki, indiki və gələcək zamanı bildirən 





ır

  və  


–ar

  şəkilçilərinin müvazi işləndiyi dövrdür və bunlar  hələ 

indiki qədər fərqlənməmiş, yəni fərqli funksiyada sabitləşməmişlər.

Hökm ifadə edən məsəllərin şərt çalarlı mürəkkəb cümlə şək-

lində qurulduğu hallar da vardır. Məsələn,  

Nə yerdə sırılur varsa, 

çəkən bilür (32

) cümləsi eyni silsilədən olan fikrin başqa cür ifadə 

formasıdır.  

Sırılur

  sözü   haqqında   dastanın   1988-ci   il   nəşrində 

oxuyuruq: «36. 

Sırılur


. V, OŞ və ER-də «sızılar». HA-da «sızla»… V-

nin katibi qılınca işarə ilə  işlədilmiş  «sırılur» (yəni «sıyrılur») söz-

formasını başa düşməmiş,  «sızıltı, inilti» mənasında «sızı» sözü ilə 

(cəm   şəklində)   əvəz   etmişdir.   Halbuki   Dədə   Qorqud   dilindən 

xatırladılan hikmətli cümlələrin poetik-linqvistik sistemi 1-ci variantı 

tələb edir. Kontekstin məzmunu belədir: «Harada qınından çəkilən 

qılınc varsa, onu çəkən bilir…» (9, 226)

Paralelizm əsasında qurulmuş tabesiz mürəkkəb cümlələr 

əksəriyyət   etibarilə   həyati   müşahidələrin   nəticəsi   olan   tutarlı 

hökm-məsəllərdən ibarətdir:



İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür

.(36)


Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır

. (57)


Qalaba qorxudar,  dərin olsa, baturar

 . (71)


Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq

. (69)


Dəpəcə böyimişsən, qarıca beynin yoq

.(71)


At işlər, ər öyünür

.(57)


344


Haqluya həqqi dəgə, həqsizə yüzi qaraluğı 

dəgə.

 (64)


  Bu   misallarda   da   indiki   zaman   forması   ümumi   zaman 

mənasına malikdir. Mürəkkəb (tabesiz) cümlə şəklində qurulmuş 

bu   cümlələr   də   hökm   ifadə   edir.   Cümlələrdə   müxtəlif   məna 

əlaqələri – zaman (İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür), qarşılaşdırma 

(Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq), səbəb-nəticə (At işlər, 

ər öyünür)  və s. özünü göstərir. Birinci cümlə «Yiyəsi olan, sahibi 

olan uşaq tez böyüyər, qabırğalı böyüyər» (9, 229) mənasındadır. 

Son   misalda   arzu   şəklində   olan  



dəgə  

sözü   xəbər   şəklinin 

mənasını verir – 

dəgir. 


Həm də göründüyü kimi, eyni fikrin iki cür 

ifadə edildiyi hallar var: (

Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır

 - 


Qalaba   qorxudar,     dərin   olsa,   baturar.

)   Bunlar   həmin     cümlə 

formalarının hələ tam sabitləşməməsi ilə də əlaqədar ola bilər.

Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş təsviri xarakter 

daşıyan bir sıra məsəllər ümumiləşdirmə  gücü ilə diqqəti cəlb 

edir: 


Adını bən verdüm,  yaşını allah versün

. (36)


Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq

(52)



Ağ çıqardılar, qara (tonlar) geydilər

 .(57)


Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı

(66)



Tənri verdi, tənri aldı

. (74)


Mən səni gen yerdə istərdim, tar yerdə əlümə 

girdin

. (80)


Qız görmək səndən, mal-rizq vermək bəndən

(85)



Oyarmaq

 

bəndən, savaşuban hünər göstərmək 

səndən

. (91)


Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa 

yapışursan

. (92)


Belə   məsəllər   içərisində   qarşılaşdırma   budaq   cümləli 

olanlar da var: 



Bin söylərsən, birisini quymaz

. (33)

Bu   qədər   məsəldə  



quymaq

  və  


oyarmaq  

sözləri   arxaik 

rəng almışdır. 

Oyarmaq

 – oyalamaq, oyalayıb tapmaq, 



quymaq 

isə   qorxmaq, çəkinmək, yadda saxlamaq mənasındadır. Cüm-

345



Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   232   233   234   235   236   237   238   239   ...   243




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə