Bu cür məsəllər bu və ya digər şəkldə klassik ədəbiyyatı-
mızda, xalq dilində də yaşamaqdadır. Məsələn, müqəddimədə
işlənmiş
Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb mal qalmasa,
Baba malından nə faidə, başda dövlət olmasa
(31)
-
məsəlindən Ə.Haqverdiyev aşağıdakı şəkildə istifadə etmişdir:
«
...ata malı oğul-uşaq üçün bilmərrə lazım deyil. Oğulun
yaxşısı özü də qazanar, ataya möhtac olmaz. Oğulun
pisinə həmçinin ata malı lazım deyil. Çünki atası başını
yerə qoyan kimi hamısını aparıb bir az müddətdə xərc
eləyib dağıdacaq»
. (28, 59)
Atalar sözlərinin bir qismində fikir birbaşa hökm şəklində
ifadə olunmuşdur:
Yapağlu kökçə çəmən küzə qalmaz.
Oğul atanın yetiridir, iki gözinin biridir
. (31)
Tənrinin birliginə yoxdur güman
.(40)
Yayan ərin umırı olmaz.
Əvvəl-axır uzun yaşın ucı ölüm
. (115)
Əlaqibət, uzun yaşın ucı ölüm, axırı ayrılıq
.
(126)
Yalnuz yigit alp olmaz,
Yoşan dibi bərk olmaz.
(108
)
Misallardakı
yapağlu
sözü sıx, örtülü,
yayan
– piyada
deməkdir.
Dastanın dilində məsəllər
zəngin bir silsilə təşkil edir.
Bunların xəbəri indiki zamanda olsa da, bütün zamanlara aid
olub, real həyati münasibətlərin düzgün müşahidəsi nəticəsi kimi
çıxış edir:
Getdikdə yerin otlaqların keyik bilür.
Kənəz yerlər çəmənlərin qulan bilür.
Ayru-ayru yollar izin dəvə bilür.
Yedi dərə qoxuların dilkü bilür.
Dünlə karvan keçdigin turğay bilür.
Oğıl kimdən oldığın ana bilür.
Ərin ağzın yeynisin at bilür.
Ağır yüklər zəhmin qatır bilür.
Ğafil başın ağrısın beyin bilür.
343
Ər comərdin, ər nakəsin ozan bilür.
(32)
Bu qədər hikmətli cümlələrdə cəmi iki-üç söz köhnəlmişdir:
kənəz
– geniş, uzaq,
dün
- gecə,
yeyni
– kəsər, çeviklik, ərdəm.
Bu cümlələrdə hökm kimi səslənən fikirlərin hamısı indi də
məqbuldur, lakin köçərilik dövründən fərqli olaraq, bunların çoxu
indi insanları maraqlandırmır. Bunların arasında
Oğıl kimdən
oldığın ana bilür, Ğafil başın ağrısın beyin bilür
kimi müasir
olanları da vardır.
İndi dilimizdə bu cür məsəllərin xəbəri qeyri-qəti gələcək
zaman formasında olur. Müqəddimədə bu cür cümlə də vardır:
Qolça qopız götürib eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər
.
(32) Bu cür misallar göstərir ki, indiki və gələcək zamanı bildirən
–
ır
və
–ar
şəkilçilərinin müvazi işləndiyi dövrdür və bunlar hələ
indiki qədər fərqlənməmiş, yəni fərqli funksiyada sabitləşməmişlər.
Hökm ifadə edən məsəllərin şərt çalarlı mürəkkəb cümlə şək-
lində qurulduğu hallar da vardır. Məsələn,
Nə yerdə sırılur varsa,
çəkən bilür (32
) cümləsi eyni silsilədən olan fikrin başqa cür ifadə
formasıdır.
Sırılur
sözü haqqında dastanın 1988-ci il nəşrində
oxuyuruq: «36.
Sırılur
. V, OŞ və ER-də «sızılar». HA-da «sızla»… V-
nin katibi qılınca işarə ilə işlədilmiş «sırılur» (yəni «sıyrılur») söz-
formasını başa düşməmiş, «sızıltı, inilti» mənasında «sızı» sözü ilə
(cəm şəklində) əvəz etmişdir. Halbuki Dədə Qorqud dilindən
xatırladılan hikmətli cümlələrin poetik-linqvistik sistemi 1-ci variantı
tələb edir. Kontekstin məzmunu belədir: «Harada qınından çəkilən
qılınc varsa, onu çəkən bilir…» (9, 226)
Paralelizm əsasında qurulmuş tabesiz mürəkkəb cümlələr
əksəriyyət etibarilə həyati müşahidələrin nəticəsi olan tutarlı
hökm-məsəllərdən ibarətdir:
İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür
.(36)
Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır
. (57)
Qalaba qorxudar, dərin olsa, baturar
. (71)
Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq
. (69)
Dəpəcə böyimişsən, qarıca beynin yoq
.(71)
At işlər, ər öyünür
.(57)
344
Haqluya həqqi dəgə, həqsizə yüzi qaraluğı
dəgə.
(64)
Bu misallarda da indiki zaman forması ümumi zaman
mənasına malikdir. Mürəkkəb (tabesiz) cümlə şəklində qurulmuş
bu cümlələr də hökm ifadə edir. Cümlələrdə müxtəlif məna
əlaqələri – zaman (İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür), qarşılaşdırma
(Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq), səbəb-nəticə (At işlər,
ər öyünür) və s. özünü göstərir. Birinci cümlə «Yiyəsi olan, sahibi
olan uşaq tez böyüyər, qabırğalı böyüyər» (9, 229) mənasındadır.
Son misalda arzu şəklində olan
dəgə
sözü xəbər şəklinin
mənasını verir –
dəgir.
Həm də göründüyü kimi, eyni fikrin iki cür
ifadə edildiyi hallar var: (
Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır
-
Qalaba qorxudar, dərin olsa, baturar.
) Bunlar həmin cümlə
formalarının hələ tam sabitləşməməsi ilə də əlaqədar ola bilər.
Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş təsviri xarakter
daşıyan bir sıra məsəllər ümumiləşdirmə gücü ilə diqqəti cəlb
edir:
Adını bən verdüm, yaşını allah versün
. (36)
Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq
.
(52)
Ağ çıqardılar, qara (tonlar) geydilər
.(57)
Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı
.
(66)
Tənri verdi, tənri aldı
. (74)
Mən səni gen yerdə istərdim, tar yerdə əlümə
girdin
. (80)
Qız görmək səndən, mal-rizq vermək bəndən
.
(85)
Oyarmaq
bəndən, savaşuban hünər göstərmək
səndən
. (91)
Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa
yapışursan
. (92)
Belə məsəllər içərisində qarşılaşdırma budaq cümləli
olanlar da var:
Bin söylərsən, birisini quymaz
. (33)
Bu qədər məsəldə
quymaq
və
oyarmaq
sözləri arxaik
rəng almışdır.
Oyarmaq
– oyalamaq, oyalayıb tapmaq,
quymaq
isə qorxmaq, çəkinmək, yadda saxlamaq mənasındadır. Cüm-
345