Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bin söylərsən, birisini quymaz. Adını bən verdüm, yaşını allah versün. Tənri verdi, tənri aldı. Mən aşağa qulpa
- Qonşı həqqi – tənri həqqi
- Yalnuz yigit alp olmaz
lələrin hamısı az-çox müasir keyfiyyətə malikdir. Bunların hər birini müvafiq müasir həyati hadisəyə tətbiq etmək olar. Xüsusilə Bin söylərsən, birisini quymaz. Adını bən verdüm, yaşını allah versün. Tənri verdi, tənri aldı. Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa yapışursan kimi məsəllər mü- əyyən dəyişikliklərlə xalq arasında gündəlik işlənən məsəllərdir. Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş məsəllərin bir qismində təkrar olunan xəbərlərdən birincisinin (və ya xəbərin təkrar olunan hissəsinin) ellipsisi dastanın dilində qanuni hallardandır: Ayağım başmaq, yüzim yaşmaq görmədi. (33) Əski tonın biti, öksüz oğlanın dili acı olur. (111) At ayağı külük, ozan dili çevik olur . (36) Başıma qaxınc, yüzimə toxınc olmasun. (85) İlk iki cümlədə xəbərlər, sonrakı cümlələrdə isə xəbərin bir hissəsi ( olmaq sözü) ixtisar edilmişdir. Bunlar müasir dilimizin cümlə quruluşu tələblərinə tam müvafiqdir. Dastanların dilində sadə hikmətamiz cümlə-məsəllərdə xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı halları da müasir normalara müvafiqdir: Qonşı həqqi – tənri həqqi . (34)
Ana həqqi – tənri həqqi . (47)
Məsəllər içərisində atalar sözünə yaxın olanları dildə daha çox sabitləşmişdir və «deyərlər» sözü ilə işlənə bilən məsəllərdir: Su həq didarın görmüşdir. (44) Qurd yüzi mübarəkdir. (44) Yayanın umıdı olmaz. (71) Aslan ənigi yenə aslandır. (106) Oğlan quş yürəklü olur. (107) Alp ərə qorqu vermək eyb olur. (108) Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər. (108) At qulağı saq olur. (113) Dəpəgən köbini süsəgən yırtar. (113) Bizə gen yazuyı tar göstərər. (113) Yayan – piyada, saq – oyaq, həssas, dəpəgən – vurağan, süsəgən – buynuzlayıb vuran, yazı – çöl, səhra deməkdir. Bu 346
məsəllərin hamısı lazım olduqda dirildilə bilər. Məsələn, son məsəl dilimizdə «Gen yerini dar elədi» şəklində işlənməkdədir. Birinci iki məsəl isə xalq dilində indi də qalır.
məsəli
İgid də yalnız olmasın – şəklində işlənir. Anlar bir yedigində sən iki yegil (47), Başında olan bit ayağında dərildi tipli məsəllərin də xalq arasında mənası, məzmunu qalmaqdadır. Yo- şan dibi bərk olmaz (108)-məsəli atalar sözü səviyyəli məsəldir. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində başqa daha qədim bir mənbədən köçürüldüyü güman edilən və «Əmsali- Məhəmmədəli», yaxud «Məcməül-əmsali-Məhəmmədəli» adı ilə məşhur olan «Oğuznamə»də (10) 2000-ə qədər atalar sözü, məsəl, qanadlı ifadə və aforizm toplanmışdır. Kitabla tanışlıq göstərir ki, topludakı atalar sözləri, məsəllər, aforizmlər əksəriy- yət etibarilə çox qədimdir və yazıyaqədərki dövrün dil xüsusiyyətlərini əks etdirmək baxımından geniş maraq doğurur: «Şübhə yoxdur ki, «Oğuznamə»də toplanmış atalar sözü və mə- səllərin böyük əksəriyyətinin dili tarixən əvvəlki dövrlərə (IX-XI əsrlər) aiddir… Ədəbi-tarixi varislik əlaqəsi baxımından «Oğuzna- mə» (eləcə də onun ilk əlyazması) Yazıçıoğlunun əsərindən, hətta «Kitabi-Dədə Qorqud»un əlyazma nüsxələrindən daha qədim olmalı idi. Çünki bu mənbələrdə rast gəlinən paremik vahidlər bütövün – küllün (burada «Oğuznamə»nin) cüzi hissələridir».(10, 6-8) Bu kitabda toplanmış, «xalqın əqli birliyinin təntənəsi», «xalqın tarixə, tarixin də xalqa verdiyi ibrət dərsinin hamı tərəfindən qəbul və təsdiq edilən nəticəsi» (10, 11) kimi çıxış edən atalar sözləri və məsəllər onu hasilə gətirən xalqın da tarixi keçmişi, dil və təfəkkürünün qədimliyi, erkən orta əsrlərdə mövcud olan bədii qüdrəti barədə (10, 11) məlumat verir. «Oğuznamə»nin və «Kitabi-Dədə Qorqud»un verdiyi faktlar əsasında S.Əlizadə mühüm bir cəhəti müşahidə edərək yazmışdır: «Oğuznamə»də «Ər ləqəbilə anılur» kimi məsəlin varlığı təsdiqləyir ki, oğuzlar arasında ər (igid) sayılan adam üçün ləqəb qazanmaq zəruri imiş. Ləqəb şəxsiyyətin kamilliyini müəyyənləşdirən vacib titul sayılırmış – el ağsaqqalı ozan-kahinin təklifi ilə hamının təqdir və təsdiq etdiyi ictimai ad kimi başa düşülürmüş».(10, 15) Bu cəhəti biz e.ə. III-II minilliklərin antroponimlərini nəzərdən 347
keçirərkən də müşahidə etmişik və müşahidə nəticəsində qeyd etmişik ki, həmin dövrə aid şəxs adları əslində ad deyil, əksəriyyət etibarilə ləqəblərdən ibarətdir.(1, 150-408) S.Əlizadənin aşağıdakı fikri də onun faktlardan aldığı qənaət kimi, tarixi həqiqəti düzgün əks etdirir: «Oğuznamə» sübut edir ki, IX-XII əsrlərdə - Azərbaycanda ərəb və fars dillərinin zorakı yazılı dil hüququnu ələ keçirdiyi bir vaxtda, hətta çox-çox əvvəllər oğuz dili ədəbi-bədii fəaliyyətdə olmuş, zəngin bəşəri mündəricəsi, ictimai-tarixi kəsəri, yüksək ədəbi-estetik səviyyəsi ilə seçilən ədə- biyyat yaratmışdır». (10, 15) Bu fikri biz həmişə demişik və digər həssas dilçilər də söyləmişlər. Lakin hələlik mühafizəkar konsepsiya özünü önə soxur. Buradakı «Oğuz dili» ifadəsi ilə müəllif, təbii ki, Azərbaycan ərazisində işlənən, daim «türk dili», «azəri dili» ifadələri ilə anılan dili nəzərdə tutmuşdur. İndi «Oğuznamə»nin verdiyi faktlara diqqət yetirək. Ə.Dəmir- çizadə folklor materiallarından dilimizin tarixini öyrənmək üçün necə istifadə edilməsi məsələsindən danışarkən aşağıdakı tipli misallar vermişdir: Aydan
– sudan duru. (təmiz) Gec gələn qonaq
oturar. (hörmətli) Ulu sözünə baxmayan ulaya-ulaya qalar. Min gün
bir gün gərək. Qorxan
olmaz.
Dəvənin biri bir dəngə , vay
dəng dərdi.
Balıq başdan qoxuyar. Tülək tərlan yerinə sar bağlamaq olmaz. Borcludan bir
al, vur yerə sındır. Misallardakı bir qismi arxaikləşmiş, bir qismi məhdudlaşmış olan (xüsusi nəzərə çarpdırılan) sözlər, professorun fikrincə, tarixi izləri aşkara çıxarmaq üçün material verir.(5, 46) Bu cəhətdən yanaşdıqda, «Dədə Qorqud»un da, «Oğuzna- mə»nin də dili yazıyaqədərki dövrü öyrənmək üçün tükənməz xəzinə sayıla bilər. «Dədə Qorqud»un dilinə nəzər saldığımız kimi, «Oğuznamə»yə də diqqət yetirmək lazım gəlir və müqayisələr göstərir ki, tarixi keçmişi əks etdirmə baxımından bunlar eyni də- rəcədə qiymətli mənbələrdir. 348
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|