lələrin hamısı az-çox müasir keyfiyyətə malikdir. Bunların hər
birini müvafiq müasir həyati hadisəyə tətbiq etmək olar. Xüsusilə
Bin söylərsən, birisini quymaz. Adını bən verdüm, yaşını
allah versün. Tənri verdi, tənri aldı. Mən aşağa qulpa
yapışuram, sən yuqarı qulpa yapışursan
kimi məsəllər mü-
əyyən dəyişikliklərlə xalq arasında gündəlik işlənən məsəllərdir.
Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş məsəllərin bir
qismində təkrar olunan xəbərlərdən birincisinin (və ya xəbərin
təkrar olunan hissəsinin) ellipsisi dastanın dilində qanuni
hallardandır:
Ayağım başmaq, yüzim yaşmaq görmədi.
(33)
Əski tonın biti, öksüz oğlanın dili acı olur.
(111)
At ayağı külük, ozan dili çevik olur
. (36)
Başıma qaxınc, yüzimə toxınc olmasun.
(85)
İlk iki cümlədə xəbərlər, sonrakı cümlələrdə isə xəbərin bir
hissəsi (
olmaq
sözü) ixtisar edilmişdir. Bunlar müasir dilimizin
cümlə quruluşu tələblərinə tam müvafiqdir.
Dastanların dilində sadə hikmətamiz cümlə-məsəllərdə
xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı halları da müasir normalara
müvafiqdir:
Qonşı həqqi – tənri həqqi
. (34)
Ana həqqi – tənri həqqi
. (47)
Məsəllər içərisində atalar sözünə yaxın olanları dildə daha
çox sabitləşmişdir və «deyərlər» sözü ilə işlənə bilən məsəllərdir:
Su həq didarın görmüşdir. (44)
Qurd yüzi mübarəkdir. (44)
Yayanın
umıdı olmaz. (71)
Aslan ənigi yenə aslandır. (106)
Oğlan quş yürəklü olur. (107)
Alp ərə qorqu vermək eyb olur. (108)
Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər.
(108)
At qulağı
saq
olur. (113)
Dəpəgən
köbini
süsəgən
yırtar. (113)
Bizə gen
yazuyı
tar göstərər. (113)
Yayan
– piyada,
saq
– oyaq, həssas,
dəpəgən
– vurağan,
süsəgən
– buynuzlayıb vuran,
yazı
– çöl, səhra deməkdir. Bu
346
məsəllərin hamısı lazım olduqda dirildilə bilər. Məsələn, son məsəl
dilimizdə «Gen yerini dar elədi» şəklində işlənməkdədir. Birinci iki
məsəl isə xalq dilində indi də qalır.
Yalnuz yigit alp olmaz –
məsəli
İgid də yalnız olmasın –
şəklində işlənir.
Anlar bir
yedigində sən iki yegil
(47),
Başında olan bit ayağında dərildi
tipli
məsəllərin də xalq arasında mənası, məzmunu qalmaqdadır.
Yo-
şan dibi bərk olmaz
(108)-məsəli
atalar sözü səviyyəli məsəldir.
XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində başqa daha qədim
bir mənbədən köçürüldüyü güman edilən və «Əmsali-
Məhəmmədəli», yaxud «Məcməül-əmsali-Məhəmmədəli» adı ilə
məşhur olan «Oğuznamə»də (10) 2000-ə qədər atalar sözü,
məsəl, qanadlı ifadə və aforizm toplanmışdır. Kitabla tanışlıq
göstərir ki, topludakı atalar sözləri, məsəllər, aforizmlər əksəriy-
yət etibarilə çox qədimdir və yazıyaqədərki dövrün dil
xüsusiyyətlərini əks etdirmək baxımından geniş maraq doğurur:
«Şübhə yoxdur ki, «Oğuznamə»də toplanmış atalar sözü və mə-
səllərin böyük əksəriyyətinin dili tarixən əvvəlki dövrlərə (IX-XI
əsrlər) aiddir… Ədəbi-tarixi varislik əlaqəsi baxımından «Oğuzna-
mə» (eləcə də onun ilk əlyazması) Yazıçıoğlunun əsərindən,
hətta «Kitabi-Dədə Qorqud»un əlyazma nüsxələrindən daha
qədim olmalı idi. Çünki bu mənbələrdə rast gəlinən paremik
vahidlər bütövün – küllün (burada «Oğuznamə»nin) cüzi
hissələridir».(10, 6-8) Bu kitabda toplanmış, «xalqın əqli birliyinin
təntənəsi», «xalqın tarixə, tarixin də xalqa verdiyi ibrət dərsinin
hamı tərəfindən qəbul və təsdiq edilən nəticəsi» (10, 11) kimi
çıxış edən atalar sözləri və məsəllər onu hasilə gətirən xalqın da
tarixi keçmişi, dil və təfəkkürünün qədimliyi, erkən orta əsrlərdə
mövcud olan bədii qüdrəti barədə (10, 11) məlumat verir.
«Oğuznamə»nin və «Kitabi-Dədə Qorqud»un verdiyi faktlar
əsasında S.Əlizadə mühüm bir cəhəti müşahidə edərək yazmışdır:
«Oğuznamə»də «Ər ləqəbilə anılur» kimi məsəlin varlığı təsdiqləyir
ki, oğuzlar arasında ər (igid) sayılan adam üçün ləqəb qazanmaq
zəruri imiş. Ləqəb şəxsiyyətin kamilliyini müəyyənləşdirən vacib
titul sayılırmış – el ağsaqqalı ozan-kahinin təklifi ilə hamının təqdir
və təsdiq etdiyi ictimai ad kimi başa düşülürmüş».(10, 15) Bu
cəhəti biz e.ə. III-II minilliklərin antroponimlərini nəzərdən
347
keçirərkən də müşahidə etmişik və müşahidə nəticəsində qeyd
etmişik ki, həmin dövrə aid şəxs adları əslində ad deyil, əksəriyyət
etibarilə ləqəblərdən ibarətdir.(1, 150-408)
S.Əlizadənin aşağıdakı fikri də onun faktlardan aldığı qənaət
kimi, tarixi həqiqəti düzgün əks etdirir: «Oğuznamə» sübut edir ki,
IX-XII əsrlərdə - Azərbaycanda ərəb və fars dillərinin zorakı yazılı
dil hüququnu ələ keçirdiyi bir vaxtda, hətta çox-çox əvvəllər oğuz
dili ədəbi-bədii fəaliyyətdə olmuş, zəngin bəşəri mündəricəsi,
ictimai-tarixi kəsəri, yüksək ədəbi-estetik səviyyəsi ilə seçilən ədə-
biyyat yaratmışdır». (10, 15) Bu fikri biz həmişə demişik və digər
həssas dilçilər də söyləmişlər. Lakin hələlik mühafizəkar konsepsiya
özünü önə soxur. Buradakı «Oğuz dili» ifadəsi ilə müəllif, təbii ki,
Azərbaycan ərazisində işlənən, daim «türk dili», «azəri dili»
ifadələri ilə anılan dili nəzərdə tutmuşdur.
İndi «Oğuznamə»nin verdiyi faktlara diqqət yetirək. Ə.Dəmir-
çizadə folklor materiallarından dilimizin tarixini öyrənmək üçün
necə istifadə edilməsi məsələsindən danışarkən aşağıdakı tipli
misallar vermişdir:
Aydan
arı
– sudan duru. (təmiz)
Gec gələn qonaq
ağır
oturar. (hörmətli)
Ulu
sözünə baxmayan ulaya-ulaya qalar.
Min gün
yaraq,
bir gün gərək.
Qorxan
bazırgan
olmaz.
Dəvənin biri bir
dəngə
, vay
dəng
dərdi.
Balıq başdan
qoxuyar.
Tülək
tərlan yerinə
sar
bağlamaq olmaz.
Borcludan bir
güvəc
al, vur yerə sındır.
Misallardakı bir qismi arxaikləşmiş, bir qismi məhdudlaşmış
olan (xüsusi nəzərə çarpdırılan) sözlər, professorun fikrincə, tarixi
izləri aşkara çıxarmaq üçün material verir.(5, 46)
Bu cəhətdən yanaşdıqda, «Dədə Qorqud»un da, «Oğuzna-
mə»nin də dili yazıyaqədərki dövrü öyrənmək üçün tükənməz
xəzinə sayıla bilər. «Dədə Qorqud»un dilinə nəzər saldığımız kimi,
«Oğuznamə»yə də diqqət yetirmək lazım gəlir və müqayisələr
göstərir ki, tarixi keçmişi əks etdirmə baxımından bunlar eyni də-
rəcədə qiymətli mənbələrdir.
348