dəyişmələri başqa nümunələrdə də vardır:
İt itə buyursa, it
də quyruğuna buyurar
(43) məsəli indi «Tülkü tülküyə bu-
yurdu, tülkü də quyruğuna» şəklində işlənir. Bəzən obyekt dəyiş-
məsi ilə yanaşı, məsəl lakonikləşdirilmişdir:
Bir alma bin aqçaya
olursa, qabın soy, bin xiyar bir aqçaya olsa, qabın soyma
(70) – məsəli əvəzinə indi
Almanı soy ye, armudu say ye
məsəli işlənir – həm qafiyəli, həm də yığcamdır, lakin məzmununu
«Oğüznamə»dəkindən almışdır.
5
.Qağırduqları yerə var, ərinmə, qağırmadıqları
yerdə görünmə, əgər dedigümün əksini edərsən, xar
olursan
.(152)
Arqalı köpək qurt dutar, arqasız köpək
çignin oynadur
(65) – kimi misallardan aydın olur ki, məsəl
nəticə ilə birlikdə işlənmişdir. Nəticəni dinləyən şəxs özü çıxarmalı
olduğundan sonrakı dövrlərdə həmin hissə ixtisar edilmişdir.
Odur ki bu nümunələrin müasir şəklində «…əgər dedigümün
əksini edərsən, xor olursan», «arqasız köpək çignin oynadur» his-
sələri yoxdur.
6.Sual cümləsi şəklində olan məsəl əmr cümləsi şəklinə sa-
lınmaqla hökm qətiləşdirilmişdir:
Buğda ətməg yoq isə, buğda dilin də mi yoqdur?
(71) –
Buğda çörəyin yoxdur, buğda dilin olsun.
Bəzən də əmr cümləsi nəqli cümlə şəklinə salınmaqla hökm
gücləndirilmiş, məsəl cilalanmışdır:
Köçdük yurdun qədrini qonduq yurdda allah
bildirməsün
(163) –
Köhnə yurdun qədri təzə yurdda
bilinər
.
7.Atalar sözləri və məsəllərin bir qismində zərif semantik
dəyişmələr olmuşdur. Məsələn:
Bir kişinin adı çıqıncayadək göni çıqar
.(77)
Bin ölç, bir kəs
.(83)
Çıraq dibi qaranu olur
.(91)
Kölgəsində yatacaq ağacı budama
.(165)
«Göni çıqar» - ölməkdir, indi bunun əvəzinə «canı çıxar» ifadə-
si işlənir. «Bin ölç, bir kəs» əvəzinə indi «Min ölç, bir biç» işlənir.
«Biç» sözü daha müvafiqdir. «Çıraq dibi qaranu olur» əvəzinə «Çıraq
dibinə işıq salmaz» daha məntiqidir. Ağacı budamaq başqa şeydir,
kəsmək başqa şey.
351
8. Zahirən adama elə gələ bilər ki, «Dəgirmançı qızlıq
görməz» (108) məsəlində «z» səsi orfoqramdır. Əslində isə bu
hərf qədim
dz
səs birləşməsinin tələffüz qalığıdır. Bizim dildə
d(t)
variantı üstün olmuşdur:
Dəyirmançı qıtlıq görməz.
9.Bir sıra məsəllərdə xitabların yeri dəyişməklə ahəng daha
da səlisləşmişdir:
Sənə söylərəm, qızım, sən eşit, gəlinüm
(117) –
Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit.
Başqa üzvlərin, hətta komponentlərin sırasında da belə
dəyişmələr olmuşdur:
Qavışar adam-adama, amma qavışmaz tağ-tağa
(153) –
Dağ dağa qovuşmaz, adam adama qovuşar.
10.Bəzən məzmun saxlanılmış, forma tam dəyişmiş və
gücləndirilmişdir:
Kəlbi andıqca ağacı yanına qo
(167) –
İt ilə yoldaş
ol, çomağı yerə qoyma.
Nərdiban ayaq-ayaq çıqılur
(179) –
Ayağı bir-bir
qoyarlar nərdivana.
Yaxşı söz ilə yılan indən çıqar
(190) –
Şirin dil ilanı
yuvasından çıxarar.
Aşağıdakı misallarda da müvafiq dəyişikliklər olmuşdur:
Əvvəl təam, andan kəlam
(27)
– Əvvəl təam, sonra
kəlam.
Əgri otur, toğru söylə
(33)
– Əyri otur, düz danış.
İti öldürən sürüyü bilür
(35)
– İti öldürənə
sürüdərlər.
İt dişi donuzun dərisinə münasibdir
(45)
– İtin dişi
– donuzun dərisi.
Azacıq aşım, qovğasız başım (53) – Azacıq aşım,
ağrımaz başım.
Utananın oğlu-qızı olmaz
(56)
– Utananın oğlu
olmaz.
Bal deməklə ağız tatlu olmaz
(76)
– Bal deməklə
ağız şirin olmaz.
Bir söylə, bir eşit
(83)
- Birin de, birin eşit.
352
Tutulmayan oğrı – bəgdən toğrı
(133)
–
Tutulmayan oğru – bəydən, xandan doğru.
Varın verən yad olmamışdır
(183)
– Varın verən
utanmaz.
«Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllərin bir qismi «Ki-
tabi-Dədə Qorqud»un dilində də işlənmişdir. Hər iki mənbəni çapa
hazırlayan və mənbələrə yaxşı bələd olan S.Əlizadə yazmışdır:
«Oğuznamə» ideya-məzmun, linqvistik nöqteyi-nəzərindən türk
və Azərbaycan atalar sözü və zərbi-məsəllərinin təməli sayılmağa
layiq mənbələrdəndir. Təsadüfi deyil ki, «Oğuznamə»dəki bəzi
nümunələrə ilk dəfə ya eynilə, ya da cüzi fərqlərlə «Kitabi-Dədə
Qorqud»un dilində, XV əsr türk tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin «Səl-
cuqnamə» əsərində və başqa mənbələrdə rast gəlirik». (10, 7)
Müəllif dediyinə müvafiq bir sıra nümunələr də vermişdir.
«Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllərdən «Kitabi-
Dədə Qorqud»da aşağıdakılara rast gəlmək olur:
Allah-allah deməyincə işlər onmaz
. (19)
Atılan oq yenə dönməz. (25)
İssiz yerləri keyiklər
bilür.
(30)
Uzaq-uzaq yol salımın yollar bilür
. (30)
Əski düşman dost olmaz, əski dost düşman
olmaz.
(42)
Uzun yaşın ucı ölümdür
. (60)
Qadir tanrı verməyincək ər bayımaz
. (145)
Qarı qısrağa binməz
. (145)
Qonşu haqqı – tanrı haqqı
. (145)
Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz
.(149)
Güyəgü oğul olmaz
. (169)
Kül dəpəcik olmaz
. (169)
Göründüyü kimi, bunların az bir qismində cüzi dəyişikliklər
də vardır. Amma bunlar göstərir ki, «Oğuznamə»dəki atalar
sözləri və məsəllər «Dədə Qorqud»la yaşıddır və bəlkə daha
qədimdir. Bunlar keçən minilliklər ərzində eyni dərəcədə xalqa
xidmət etmişdir. Belə güman etmək olar ki, «Kitabi-Dədə Qor-
qud»un son formalaşma zamanı (eramızın 1-ci minilliyinin
əvvəlləri) «Oğuznamə»nin də əlyazması var imiş və
müqəddimənin tərtibi prosesində ondan istifadə edilmişdir. Hər
353