bir halda deyə bilərik ki, «Oğuznamə» «Dədə Qorqud» mövcud
olduğu bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. «Dədə Qorqud»un
isə Homerin yaşıdı olduğu sübut olunur. (bax: 4, 31-78) Bunu
«Dədə Qorqud»da olmayan, lakin «Oğuznamə»də «Dədə Qor-
qud»un üslubuna müvafiq şəkildə qurulmuş aşağıdakı nümunələr
də təsdiq edir:
Oğlı-qızı olmaz övrətdən əski xasır yegdir.(20)
Oğlan ağlamayınca məmə verməzlər.(28)
Uzaq yoquşı yorğun bilür.(31)
Ulu-ulu tağları keyiklər bilür.(31)
Altun qiymətin sərraf bilür. (31)
Oğlı-qızı olan ev yıqılmaz.(32)
Axır zamanda əgri ağac qalmaya, saban ola; tana-
tolubı qalmaya, öküz ola; dərə-dəpə qalmaya, tarla ola.
(32)
Alçaq yerdə dəpəcik kəndüzini tağ sanur.(38)
Əcəlsizə ölüm yoq.(40)
Adın ruspi olsa, ətməgin qurı yem.(41)
Ağırlayanı ağırlarlar.(42)
İt issinə ürməz.(66)
Ər qara gərək, at Turı gərək.(42)
Öksüzün qarnı toymaz.(57)
Acın işi onmaz.(57)
Ər ləğəbilə anılur.(63)
Haram yeyici önmaz.(93)
Haram nəsnə sinməz (sınmaz).(94)
Dil ögündə yoquş olmaz.(99)
Könül kimi sevərsə, görklü oldur.(170)
Yerin alçağun su bilür.(201)
Yer gedigün yel bilür.(201)
Yer qolayın yerlu bilür (202) və s.
Maraqlıdır ki, «Dədə Qorqud»da konkret müqayisə obyekti
ilə bağlı işlənən məsəl «Oğuznamə»də daha ümumiləşdirici
xarakterdədir. «Dədə Qorqud»da Bəkil ilə Qazan xanın
mübahisəsinə səbəb olan «At işlər, ər ögünər» məsəli burada «Alət
işlər, ər ögünür» (33) şəklindədir və «Kitabi-Dədə Qorqud»da onu
hadisəyə uyğunlaşdırmışlar.
354
Atalar sözləri və məsəllərin bir qismi cəmiyyətin inkişafı ilə
əlaqədar məzmunca arxaikləşdiyi üçün işləkliyini də məhdudlaş-
dırmışdır. Belələrindən:
Ər ünlü övrət udsuz olur.(27)
Ər bunalmayınca mərd irməz.(42)
Baxıl uçmağa girməz.(81)
Tütünlü ev tonmaz.(85)
Dövlətsizin oğlı olmaqdan dövlətlünün qulı olmaq
yegdir.(100)
Dövlətlünün evi tütünündən bəllüdür.(103)
Dəvət var, çomaqdan artıqdır, dəvət var, uçmaqdan
artıqdır. ((103)
Bindüklü bindügi Buraq sanır.(82)
Yedi yaşında qız ya ərdə, ya yerdə gərək (202) -
kimi nümunələri göstərmək olar. Bu cəhətdən küyəgü (kürəkən)
və bir misalda şagird haqqında fikirlər ailədə kürəkənin, şagirdin
vəziyyətini öyrənmək, onlara münasibəti aydınlaşdırmaq baxımın-
dan maraq doğurur:
Eşəgün yoq isə, küyəgün də mi yoq? (65)
Qulun yoğ isə, küyəgün də mi yoq?! (150)
Kölən yoq isə, küyəgün də mi yoq?
Küyəgün yoq isə, köpəgin də mi yoq?
Köpəgin yoq isə, şagirdin də mi yoq? (157)
Küyəgü eşək qoduğu kibi sevgilücə olur.
(165)
Amma bunlarla yanaşı, bəzən küyəgü qayınata ilə bərabər
tutulur:
Küyəgü qayınata toprağındandır
.(166)
Qadına münasibətdə arxaik rəng almış məsəllər də çoxdur:
Övrətə inanma, suya tayanma.(138)
Övrətin ətməgi dizindədir.(138)
Övrətin saçı uzun, əqli qısadır.(138)
Övrətdən vəfa gəlməz.(138)
Son nümunədəki fikir Nizamidə mənfi obrazın dilindən
daha kəskin söylənmişdir:
Qadında kişidən çoxdur ehtiras,
355
Ölsə də, dünyada muradsız qalmaz.
Qadın, doğrudan da, səni çox sevər,
Səndən yaxşısını tapana qədər.
Əhdü vəfa sözü yazıldığı dəm
Qadınlar adana çəkildi qələm.
Lakin atalar sözləri və məsəllər içərisində qadın cəsarəti,
qadın ürəyi barədə yaxşı, uca sözlər də var:
Övrət yapduğı ev yıqılmaz, övrət yıqdığı ev
yapılmaz.(138)
Övrətə bir ətək aqçadan bir tatlu dil yegdir.(138)
Bir sıra nümunələr mühüm bir fikir ifadə etməklə yanaşı,
şirin yumoru ilə də diqqəti cəlb edir:
Ögümə aş qo, iki əlim boş qo;
Yeməz isəm, başıma taş qo. (51)
At dəpişsə, arada eşək ölür.(28)
Otlayan bilməzsə, gödən bilür.(39)
Eşək quyruğı kibi olma, yəni art, əksilmə, taş, -
dökülmə.(48)
Boş oturan, işsiz insanın itlə müqayisəsi:
Oturan adamdan
yalar köpəg yegdir
.(49) Bu motiv müvafiq şəkildə Nizamidə də
vardır. İşsiz adama xatırlatmaq məqsədilə şair demişdir:
Mədəsi ac olan işsiz bir köpək
Boş-boş oturmaqla taparmı yemək?
Təbii ki, məsəllərdə dövrün dünyagörüşü öz ifadəsini
tapmışdır. Müsbət cəhətlərlə yanaşı, insana münasibətdə
dövrün dini-fəlsəfi ideologiyası ilə bağlı geriliklər də müşahidə
olunur. Məsələn, «Oğuznamə»dəki ilk məsəllərdən biri belədir:
«Atalar: «Babam öldi, iş başına düşmiş» demişlər; «atam öl-
di, öksüz olmuşsan» demişlər; «Oğlum öldi, yürəginə oq
toqunmuş» demişlər; «amma «qızım öldi, xərcdən qurtulmuşsan»
demişlər; «övrətim öldi, döşəgim yenilənmiş» demişlər».(18)
Burada qıza və qadına mənfi münasibət vardır. Orxan Şaiqin «De-
dem Korkutun kitabı» (İstambul, 1973) əsərində bu məsələ
«Qonşun öldi, demişlər, tanışıqçun getmiş,-dedilər» cümləsi də
əlavə edilmişdir. (10, 206)
356
