Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aratta, Uti, Tukriş
- O, təhlillərini tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş kimi tamamlayır
quruluşu ilə eyni olması, bəzi əlamətlərin Azərbaycan dilində müşahidə edilməsi haqqında deyilənlər orijinal səslənir. E.ə. XXIII yüzil akkad mənbələrində adı çəkilən və haqqında məlumat verilən kuti, lullubi, subi, turukki, kassi, hurri tayfalarının etnik və dil mənsubiyyəti haqqında deyilənlər də tarixi faktlara və elmi məntiqin gücünə əsaslanır. Bu tayfaların qədim Azərbaycan ərazisinin aborigenləri olduğunu inamla bildirən müəllif həmin etnonimlərin etimologiyasına, tayfaların «türk» adlandırılması tarixinə həssaslıqla yanaşır. O, tarixçi alimlərin, xüsusilə Y.B. Yusifovun fikirlərinə söykənərək yazır: «E.ə. III minilliyə dair hadisələrdə qeydə alınmış t u r u k k i sözü «türk» etnoniminin qədim forması idi… Mərkəzi Asiyada bu sözün V əsrdə meydana çıxmasının türklərin tarix etibarilə qədimliyinə dəxli yoxdur… Əksinə, türk sözünün 3 min il sonra Orta Asiyada meydana çıxması bir daha göstərir ki, Xəzərin şərq sahillərinə türklər Ön Asiyadan yayılmışlar… və türk sözü qədim «turukki»nin səlisləşmiş formasıdır».( Q.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi, Bakı, 2003, s.191 ) «Türk» kəlməsinin etimologiyası haqqında düşünərkən, Q.Kazımov onu «to», «do» sözü ilə bağlayır. Bu sözün «törəmək», «doğmaq», «yayılmaq» kimi mənalar verdiyini qeyd edir: «Türklərin sürətlə doğub-törəməsi, sürətlə çoxalması və bir qisminin öz yurdlarını tərk edərək ekvator boyunca yayılması bu adın onların xarakterinə uyğun olduğunu və qonşu tayfalar tərəfindən verildiyini güman etməyə əsas verir». Aratta, kuti, lullubi, turukki, kassi, subi tayfalarının türk mənşəli olduğunu sübuta yetirmək üçün tədqiqatçının dil faktlarına müraciət edərək, həmin tayfalarla bağlı etnonim, toponim və antroponimlərdən söz açması əsaslı görünür. Çünki söz-ad tarixdir; onun hər səsində keçmişin gizli sirri, mənalı səhifəsi yatır. Q.Kazımov həmin səhifələri səriştəli bir alim- etimoloq kimi oxuyur, qeyrətli vətəndaş kimi mənalandırır. Elə buna görə onun təhlillərində Aratta, Uti, Tukriş toponimlərinin, Tirikan, Kariantaş, Kara Xartaş, Kandaş, Nattaş, Ulamburiaş, Kurum, Abiqattaş antroponimlərinin sözaçımı tarixdə olanları təkcə dil faktları ilə göstərmək yox, ilk növbədə çağdaş türkün sümüyünü və iliyini silkələmək, onun etnik 16
enerjisini, milli mənlik və kişilik yaddaşını oyatmaq baxımından faydalı görünür. E.ə. III-II minilliklərdə Ön Asiyada, eləcə də Azərbaycan ərazilərində yaşayan tayfaların türksoylu, ünsiyyət vasitəsinin türkcə olduğunu sübut etmək üçün Q.Kazımovun söykəndiyi tutarlı yerlərdən biri də onlardan qalan onomastik leksikanın fonetik və qrammatik xüsusiyyətləridir. Monoqrafiya müəllifi yeri gəldikcə tədqiqata cəlb etdiyi onomastik vahidlərin fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərindən söz açır; yer, tayfa və şəxs adlarında ahəng qanununa riayət olunduğunu, bunun türk dillərinin morfonoloji təbiətinə uyğun gəldiyini, bəzi sözlərdə müşahidə edilən metateza və eliziya hadisələrinin təzahür formalarını göstərir. Bu fəsildə həmçinin Manna və Madanın etnik tərkibi, onların sərhədləri daxilində yaşayan tayfaların dil xüsusiyyətləri ətraflı təhlil edilir. Monoqrafiyada türk tayfalarının Ön Asiyadan, o cümlədən Azərbaycandan miqrasiyası ilə yanaşı, onların Azərbaycana qayıdışı (əks miqrasiyası) da geniş planda şərh olunur. Tədqiqatçının elmi qənaətlərinə görə, türk tayfalarının Azərbaycana ilkin gəlişini bizim eranın III-V əsrlərinə aid edən və Azərbaycan-türk dilinin XI-XIII əsrlərdə formalaşdığını söyləyən müəlliflərin iddiaları kökündən səhvdir. O, dünya elminin arxalandığı arxeoloji tədqiqatların əldə etdiyi nəticələrə istinad edərək qətiyyətlə bildirir ki, «türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay əraziləri deyil, Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan başlamış, türklər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə o yerlərdə artıb-çoxalaraq, yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı ilə yenidən geriyə – öz ilkin yurdlarına dönmüşlər». Belə dönüşlər e.ə. VIII-VII əsrlərdə (kimmer, skif, sak tayfalarının gəlişi), bizim eranın I-V əsrlərində (hunların gəlişi) və XI-XII əsrlərdə (səlcuq-oğuzların gəlişi) baş vermişdir. Bu tayfalar (yaxud xalqlar) bir müddət aborigen türk tayfaları ilə qonşuluq münasibətlərində olsalar da, tədricən «onlarla qaynayıb-qarışmış, e.ə. I minilliyin ortalarından başlayaraq, daha əsaslı şəkildə konsolidasiya prosesi keçirərək Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə iştirak etmişlər… Onlar zaman- zaman Azərbaycanda türk etnoslarının və türk dilinin mövqeyini 17
gücləndirmək, yerli türk tayfa dillərinin ümumiləşməsinə, ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülünə xüsusi təsir gös- tərmişdir». . Bu tayfalar içərisində kimmerlər, skiflər və saklar mühüm yer tutur. Onlar bəlkə də Azərbaycana qayıdan ilk qədim türk tayfalarıdır. Ona görə Q.Kazımov bu tayfaların mənşəyi, Azərbaycan ərazisində yerləşməsi və dilləri barədə qismən ətraflı bəhs edir. Həmin tayfaların adlarını bildirən sözlərin leksik və etimoloji izahından başlamış, fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinə qədər bir sıra incə məsələlərə toxunub ətraflı izah və şərh edir. Bütün bu təhlillərdə Q.Kazımovun dil tarixçisi kimi tədqiqatçılıq istedadının konturları üzə çıxır. O, təhlillərini tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş kimi tamamlayır . Tədqiqat predmetinə belə yanaşma üsulu dil faktlarını tarixi faktlarla əlaqələndirməyə, onların ayrılan və birləşən, kəsişən və çarpazlaşan məqamlarını görmək üçün araşdırıcıya yaxşı imkan verir və Q.Kazımov da həmin imkandan gözəl faydalanır. Monoqrafiyada Azərbaycan dilinin əmələ gəlməsi xüsusi fəsildə öyrənilir. Albaniya və Atropatena dövlətlərinin yaranması, onların ərazilərinə və etnik tərkibinə dair elmi-tarixi ekskurslar fikirlərini əsaslandırmaq üçün tədqiqatçıya möhkəm dayaq olur. Q.Kazımov albanları çox geniş yayılmış türk tayfalarından hesab edir. Ölkədə albanlarla yanaşı, digər türk tayfalarının da yaşadığını nəzərə çatdıran tədqiqatçı həmin tayfaların adlarını xatırladır və onların guya 26 dildə danışdığını söyləyən müəlliflərin fikirlərinə tənqidi yanaşır. O, Azərbaycan tarixçilərinin son araşdırmalarına istinadən yazır: «26 dil» anlayışını Albaniyanın aran və onu bürüyən dağ və dağətəyi hissələrinə şamil etmək mümkün deyildir. Ya Strabonun istifadə etdiyi mənbədə məlumat düzgün qeydə alınmamış, ya da «26 dil» anlayışı Albaniyanın şimalında (Cənubi Dağıstanda) yaşayan əhalinin dil şəraitini nəzərdə tutmuşdu… Albaniyanın mərkəz hissəsində, Kür çayının sağ və sol sahili ərazilərində yaşayan əhali arasında bu cür dil müxtəlifliyi nəzərə çarpmırdı… Albaniyanın mərkəz və aran rayonlarının əhalisi əsasən türk etnoslarının, Dağıstana yaxın ərazisi isə həm də Qafqaz-iberdilli 18
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|