Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
etnosların yaşadığı bölgələr olmuşdur. Albaniyada türk dili ləhcələri… qədim yerli türk dili ilə bir müddət yanaşı öz varlığını saxlamış, tədricən alban (arran) türk dilinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Təsadüfi deyil ki, erkən orta əsr qaynaqlarında, toponimiya və antroponimi- yasında türk sözləri əks olunmuş- dur».(
Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh.343 ) Q.Kazmov albanları qafqazdilli tayfalar hesab edən müəlliflərlə də tam əks mövqedə dayanır. Xüsusilə akademik İqrar Əliyevin mülahizələrini elmi baxımdan əsassız hesab edir və öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün dil və folklor faktorlarına, bugünkü türksoylu xalqlar arasında «alban» adlı tayfaların olması amilinə söykənir. «Albanların türk mənşəli geniş yayılmış tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan ibarətdir ki, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaklar və özbəklər arasında bu gün də «alban» adlı türkmənşəli tayfalar vardır. Qazaxlar arasında «mataj» və «alban» tayfaları daha qədim hesab olunur. Bir sıra türk epos qəhrəmanları «Alban» (ağıllı, güclü, müdrik mənalarında) adı daşıyır. Tarixi izlər əsasında müəyyən edilmişdir ki, alban adlı tayfa eramızın əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur». Kitabda alban dilinin mənşəyi və alban yazısı barədə deyilənlər də elmi baxımdan əsaslıdır. Məlumdur ki, albanların etnik mənsubiyyəti, onların tarixi taleyi, dilinin və əlifbasının mənşəyi haqda elmdə müxtəlif mülahizələr var; bəzi tədqiqatçılar alban dilini Qafqaz dilləri qrupuna aid edir, özlərinin isə başqa etnoslar içərisində əriyib getdiyini bildirirlər. Bu alimlərin fikirlərinə tənqidi yanaşan Q.Kazımov elə onların özünə istinadən yazır: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək, heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru deyil. Azərbaycanın antik və orta əsrlər mədəniyyətini yaradan etnosların – azərbaycanlı türklərin əcdadlarının biri albanlardır… Alban dili yeni minilliyin başlanğıcından başqa türk etnoslarının dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan-türk dili idi». Alban əlifbasının mənşəyini isə tədqiqatçı bir çox müəlliflərin əksinə olaraq, Mesrop Maştotsun adı ilə yox, sünixli tərcüməçi Beniaminin adı ilə bağlayır: onun fikricə, Mesrop Maştots alban əlifbasının tərtibçisi deyil, bu əlifbanı bir qədər 19
dəyişdirən – «təzələyən» adamdır. Alban əlifbası M.Maştotsa qədər mövcud olmuşdur. Q.Kazımov K.V.Trever, Ə.Sumbatzadə kimi alimlərin fikirlərinə istinadən yazır ki, bizim eranın V əsrinin başlanğıcında «Albaniyada hansısa köhnə bir əlifba vardı və Maştots onu təzələdi…» Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha əvvəllərə aiddir. Hətta «V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində albanlar öz yazılarından artıq beynəlxalq yazışmalarda istifadə edirdilər». Tədqiqatçı sübut edir ki, albanlar kimi atropatenalılar da türk mənşəlidir. Onlar mannalıların, madayların varisləridir. E.ə. V-IV əsrlərdə Azərbaycana qayıdan türk tayfaları ilə birləşərək güclənmiş, türk mənşəli xalq kimi formalaşma prosesi keçirmişlər. Bu prosesdə Atropatena ərazisində yaşayan kaspi, kadusi, ariak, qarqar, aran kimi türksoylu və türkdilli tayfalar aparıcı mövqedə durmuşlar. Onların konsolidasiyası xeyli müddət davam etmiş və bizim eranın III-V əsrlərində Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan-türk dili formalaşmışdır. «Erkən orta əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı ilə tanınmışlar. VI əsrin ortalarında «türk» adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə başlamışdır: Göytürk xaqanlığı «türk» sözünü ilk dəfə rəsmi dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və başçılarının adı ilə anılan bütün türklərə, bütün bir millətə advermə şərəfini qazanmışlar» Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkül tarixi haqqında söylənmiş çox müxtəlif fikir və mülahizələri tənqidi təhlildən keçirən Q.Kazımov onları ümumiləşdirərək yazır: «III-V əsrlərdə Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili formalaşmışdır… V əsrdən sonra gələn türklər Azərbaycan ərazisində tayfalarla və ya tayfa dilləri ilə deyil, hazır xalqla və onun artıq təşəkkül tapmış dili ilə qarşılaşmışlar… XI-XIII əsrlərdə gələn səlcuq oğuzları Azərbaycanda Azərbaycan dili formalaşdırmayıb. Onlar gələndə artıq bu xalq (Azərbaycan xalqı – Z.Ə
.) və onun dili vardı».
Kitabda ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbi dilinin də təşəkkül tarixi və mərhələləri müasir elmin metodoloji prinsipləri əsasında araşdırılır. Q.Kazımovun fikricə, ümumxalq Azərbaycan dilinin inkişafı tarixində iki böyük mərhələ bir-birindən fərqlənir: 1) 20
Qədim Azərbaycan dili mərhələsi; 2) Yeni Azərbaycan dili mərhələsi. Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkül dövrünün abidəsi kimi öyrənilir. Kitabın yaranma tarixindən ətraflı söhbət açan tədqiqatçı eposda çoxlu qam-şaman elementləri görür, Dədə Qorqudla bağlı epizodlara istinad edib, onları mifik dövrlə əlaqələndirir. Müəllifə görə, qədim zamanlarda Qam həm dövlət başçısı, həm də dini rəhbər olmuşdur. Özü də «qam sənəti, kahinlik təhsil və öyrənmə yolu ilə deyil, irsən atadan oğula keçirmiş. Qam sirlərini yalnız qamlar bilirmiş». «Kitabi-Dədə Qorqud»da təsvir edilən Oğuz elinin başçısı Bayandur xan Qam Ğanın oğludur. Lakin o, qam-şaman vəzifəsini yox, siyasi rəhbər - dövlət başçısı vəzifəsini yerinə yetirir. Qam-şaman vəzifələrini isə Dədə Qorqud həyata keçirir; ağsaqqallıq edir, elçiliyə gedir, müşkül işləri yoluna qoyur və s. Bu fakta istinad edən Q.Kazımov yazır ki, kitabda hadisələrin təsvir edildiyi dövr – ozan sənətinin çiçəklənmə dövrüdür. Ozansız heç bir məclis keçmir. Ozan xeyir-duası olmadan heç bir tədbirə əl atılmır. Ən çətin, ən müşkül məsələləri ozan həll edir… Deməli, dastanlar qamla ozanın tədricən ayrılmağa, birincinin zəifləməyə, ikincinin güclənməyə başladığı dövrün məhsuludur. Tarix etibarilə bu dövr bizim eranın VI-VIII əsrlərinə uyğun gəlir və tədqiqatçılar da boyların şifahi şəkildə elə həmin dövrdə – VI-VIII əsrlərdə formalaşdığını, VII-IX əsrlərdə isə tam təşəkkül tapdığını söyləmişlər (bax: «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1988, s.17 ) Ancaq «Dədə Qorqud» epos kimi 200-300 il müd- dətində yox, daha uzun, bəlkə də minillik bir zaman kəsiyində formalaşmışdır. Ona görə VI-VIII əsrləri «Dədə Qorqud» boylarının şifahi olaraq tam formalaşıb təşəkkül tapdığı dövr kimi səciyyələndirmək doğru olardı. Formalaşmanın ilkin mərhələsi – əvvəli isə Q.Kazımova görə çox qədimlərdən – e.ə. ikinci mi- nillikdən başlanır. Bu fikir tədqiqatçıya başqa bir mühüm nəticəni söyləmək üçün əsas verir: ümumxalq Azərbaycan dilinin şifahi qolunun formalaşma prosesi bizim eranın VI-VIII əsrlərində deyil, daha əvvəlki dövrlərdən başlanır. 21
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|