Quba-xəZƏryani neftli-qazli rayonu

.

QUBA-XƏZƏRYANI NEFTLİ-QAZLI RAYONU
Bu rayon Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşən böyük bir ərazini əhatə edir. Rayon şimal-qərbdən Samur çayı ilə, cənub-qərbdən isə Təngi-Beşbarmaq antiklinoriumu ilə hüdudlanır.

Geomorfoloji cəhətdən ərazi demək olar ki, üç zonaya ayrılır: düzən, dağqarşısı və dağlıq.

Düzən zona IV dövr çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Dağqarşısı zonada Paleogen və Miosen çöküntüləri , dağlıq zonada isə Təbaşir çöküntüləri yer səthinə çıxır.

Rayonun geoloji quruluşunda üst Yuradan tutmuş IV dövrə qədər çöküntü kompleksi iştirak edir. Yura çöküntüləri demək olar ki, bu rayon ərazisində qeyri-bərabər yayılmışdır.Rayonun cənub-qərb hissəsində orta Yura çöküntülərinin qalınlığı 2500 m-ə qədər çatır. Ümumiyyətlə, Yura çöküntülərinin qalınlığı 3500 m-ə çatır. Təbaşir çöküntüləri cənub hissədə çox geniş yayılmışlar və bütün şöbələri ilə iştirak edir. Belə ki ,valanjin mərtəbəsi karbonatlı litofasiya ilə xarakterizə olunur (qalınlıq 1000-1500 m). Alt Təbaşirin Hoterif, Barrem, Apt, Alb şöbəsi bəzi hallarda mergel qumdaşlarının laycıqları ilə növbələşir (qalınlıq 2200-2300 m). Senoman mərtəbəsinin üst hissəsi və Turon mərtəbəsinin alt hissəsi (Zorat horizontu) gillərlə, argillitlərlə və qumdaşları ilə xarakterizə olunur (qalınlıq 35 m). Üst Turon və Konyak çöküntüləri konqlomeratlarla, şimal-qərbdə isə karbonatlı litofasiyaya keçir (qalınlıq 250-270 m). Santon, Dat mərtəbəsinin çöküntüləri gillərlə, əhəngdaşlı qumlarla və mergellərlə xarakterizə olunur (500-550 m). III dövr çöküntüləri düzənlik zonasında və Siyəzən monoklinalında geniş yayılmışlar. Bu çöküntülər Paleogen və Neogenin bütün stratiqrafik vahidləri ilə xarakterizə olunur. Bu stratiqrafik vahidlər Siyəzən monoklinalında gillərlə, qumlarla, qumdaşları ilə xarakterizə olunur (qalınlıq 7000-8500 m). IV dövr çöküntüləri rayonun düzənlik və sahil zonasında inkişaf etmiş və allüvial dıniz mənşəli çöküntülərdən təşkil olunmuşdur (qalınlıq 600 m). Tektonik cəhətdən Quba-Xəzəryanı neftli-qazlı rayonunda iki geostruktur element ayrılır:

1. 
   Böyük Qafqaz meqaantiklinoriumunun şimal-qərb qanadı;
   
2. 
   Qusar-Dəvəçi muldası.
   

Rayonun mərkəzi hissəsində özünəməxsus böyük bir tektonik element olan Siyəzən monoklinalı yerləşir ki, burada laylar şimal-şərq hissəyə yataraq Üst Təbaşir və III dövr çöküntüləri üzərinə yatır. Neftli-qazlı rayonda neftlilik-qazlılıq 1938-ci ildən müəyyən olunmuşdur. Əsas neftli-qazlı horizontlar alt Maykop çöküntüləri ilə əlaqədardır. Maykop çöküntülərindən əlavə rayonda Eosen, Üst Təbaşir, Yura çöküntüləri də perspektivli hesab edilir. Hazırda rayonda neft və qaz Siyəzən monoklinalından hasil edlir.
Şuraabad dəniz yatağı
Şuraabad-dəniz sahəsinin geoloji uruluşunda alt aptdan başlamış alt Pliosenin Məhsuldar qatı da daxil olmaqla, Təbaşir və üçüncü dövr çöküntüləri iştirak edir. Kəsiliş ayrı-ayrı mərtəbələr və hətta yarımmərtəbələri arasında çoxlu fasilə və uyğunsuzluqların olması ilə səciyyələnir. Bu uyğunsuzluqlardan ən əhəmiyyətlisi alt və üst Təbaşirin sərhəddində, bəzi yerlərdə birbaşa aşağı Alb üzərində yatan Senomanın dabanında və Paleosenin başlanğıcında müşahidə edilir. Görünür ki, alt Turon çöküntüləri kəsilişdə yoxdur; Üst Turon və Konyakın da varlığı hələlik faunaya görə sübut edilməmişdir. Təbaşirin digər horizontları, onların Dibrar sonrasındakı analoqlarına nisbətən az qalınlıqlı və tərkibcə daha qaba qırıntılı olmaları ilə fərqlənir. Alt Aptin, Senomanın və Santon-alt Kampanın (Yunusdağ dəstəsi) kəsilişlərindəki iri qaymalı konqlomeratlar xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Şuraabad-dəniz sahəsi tektonik cəhətcə sahəsi Giləzi burnunu əhatə edən kəskin ifadə olunmuş antiklinal qırışıqdan ibarətdir. Bu qırışıq, cənub-qərb istiqamətində Şuraabad kəndinin yerləşdiyi iri və dərin sinklinala keçir. Giləzi burnunda antiklinalın mərkəzində alt Apt və ehtimal ki , Barremin lap yuxarıları yer üzərinə çıxır.

Şimal-qərb istiqamətində uzanan Şuraabad braxiantiklinalının uzunluğu 6-7 km, eni isə 1,5 km-ə qədərdir (Təbaşir üzrə). Qırışığın cənub-qərb qanadı nisbətən yastı (40- 50°) və pozğunluqlarla daha çox mürəkkəbləşmişdir , şimal-şərq qanadı isə daha dikdir (50-60°). Bu qanadlar Təbaşir çöküntülərindən (ən üst horizontlara kimi) təşkil olunmuşdur. Hər iki qanad qonşu sinklinala tərəf yatan uzununa pozğunluqlarla kəsilmişdir. Cənub-qərb qanadında Aptla Paleogeni kontakta gətirən pozğunluq ən böyük amplituda (bəzi yerlərdə 500m-ə qədər) malikdir. Bu pozğunluq qırışığın cənub-şərq hissəsində ən çox inkişaf etmişdir. Antiklinalın şimal-şərq qanadındakı uzununa pozğunluq xeyli kiçik (75m-ə qədər) amplitudla səciyələnir. Bu pozğunluqlar arasında, qırışığın oxu boyunca keçən və şimal-şərqə tərəf dik yatan əlavə bir pozğunluq da vardır. Onun amplitudu ehtimal ki, 100-150m-ə yaxındır.

Uzununa pozğunluqlarla yanaşı qırışıq, nisbətən az amplitudlu çoxlu miqdarda eninə pozğunluqlarla da parçalanmışdır. Bunlardan ən irisi qırışığın cənub-şərq periklinalını onun əsas hissəsindən ayırır. Bu periklinalın davamı dənizdə yerləşir. Quruda yerləşmiş şimal-qərb periklinalı tamamilə mürəkkəb və hələlik aydınlaşdırılmamış quruluşla fərqlənir. Burada qırışığın cənub-cənub-qərbə tərəf aşırılmasının əlamətləri, Yunusdağ dəstəsinin disharmonik mürəkkəbləşməsi müşahidə edilir və əlavə pozğunluqlar meydana çıxır.

Şuraabad sahəsinin neftliliyi qədim zamandan məlum idi. Yerli əhali üzüm bağları arasında müasir qumlar üzərində qazdıqları əl quyularından neft çıxarırdılar. 1898-ci ildə neft sahibkarı Loginov Giləzi burnu qalxımı tağının şimal-qərb hissəsində quyu qazdırmış və sınaq tartaylaması zamanı 16,4 m neft istehsal etmişdir. Boruların əzilməsi nəticəsində quyunun qazılması dayandırılmışdır. Müasir məlumata əsasən Loginovun quyusunun Küllülü qumdaşılarını açdığına demək olar ki, şübhə qalmır. 1905-ci ildə geoloq S.Kvitka nəşr etdiyi əsərdə rayonun geologiyasının birinci dəfə təsvirini vermiş və təbaşir çöküntülərindən təşkil olunmuş antiklinalın varlığını göstərmişdir. 1916-ci ildə İ.M.Qubkin şimal-qərbi Abşeronun neftliliyini qiymətləndirdikdə Giləzi burnunda Təbaşir neftinin varlığını xatırlatmışdır. Lakin burada işlər inqilabdan sonra, 1928- ci ildə yenidən başlanmışdır. Bu vaxt V.D.Qolubyatnikov geoloji tədqiqat aparmış, Təbaşir laylarının təşkil etdiyi antiklinalın olması barədə S.Kvitkanın çıxardığı nəticələri təsdiq etmiş və rayonun stratiqrafiya və tektoikasını bir qədər dəqiqləşdirmişdir. O həmçinin tTəbaşir çöküntülərinin müstəqil neftliliyi haqqında nəticə çıxarmışdır. Əl qazıması tədbiq etməklə nisbətən mükəmməl geoloji xəritəalma işləri 1930-31-ci illərdə M.F.Mirçinkin ümumi rəhbərliyi altında aparılmışdır. 1936-cı ildə bu sahədə struktur xəritəalma qazıması başlamış, 1938-ci ildə A.A.Hacızadənin rəhbərliyi ilə davam etdirilmişdir. 1937-ci ildə N.B.Vassoviç rayonun statiqrafiyasının dəqiqləşdirmiş və əsas neftli layların Yura çöküntüləri olduğu fikrini söyləmişdir. N.B.Vassoeviç və onun əməkdaşları olan V.A.Qrossheym və A.İ.Krivenkov tərəfindən burada birinci dəfə Küllülü qumdaşıları aşkar edilmişdir. Şuraabadda əsas neft yatağını yurada axtarmaq haqqında N.B.Vassoeviçin fikrinə, 1938-ci ildə sahənin alətlə xəritəsini alan V.E.Xain də tərəfdar çıxmışdır.

Struktur quyularında Küllülü qumdaşılarından neft alınması, bu qumdaşılarda aşkar edilmiş yatağı kəşf etmək üçün bir necə dərin quyu qazımağa məcbur etdi. Lakin yuxarıda göstərildiyi kimi bu kəşfiyyat müsbət nəticə vermədi. 1952-ci ildə qurtarmış struktur-xəritəalma qazıması, yatağın stukturunu dəqiqləşdirməyə və cənub-qərb qanadındakı pozğunluğun üstəgəlmə olmadığını və bu pozğunluğun Şuraabad sinklinalına tərəf yatdığını müəyyən etməyə imkan verdi. Həmçinin Təbaşirin kəsilişində fasilələr olduğu və müxtəlif horizontların tağlarının bir-birinə uyğun gəlmədikləridə aşkar olunmuşdur.

Şurabad kəşfiyyat sahəsinin perspektivliyi neftli-qazlı olduğu ehtimal edilən Yura çöküntüləri ilə əlaqədardır.
Siyəzən monoklinalı
Bu sahə - Siyəzən monoklinalı geniş bir sahəni tutaraq Təngi-Beşbarmaq antiklinoriumunun şimal-şərq qanadına dirənir. Bu mono klinal şimal – şimal-şərq istiqamətdə dik yatan Kaynozoy kompleksi çöküntülərindən ibarətdir. Geomorfoloji cəhətdən bu monoklinal bir-birindən kəskin fərqlənən iki qeyri-bərabər hissəyə ayrılır:

1. 
   Şərq hissə – düzənlik hissə bu zonanın hissəsini təşkil edərək, Paleogen, Miosen, Pliosen çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.
   
2. 
   Qərb hissə – kəskin parçalanmış relyeflə və Təbaşir, Paleogen, Miosen, Pliosen çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.
   

Uzunluğu 75 km olan bu monoklinal boyu Təbaşir və Kaynozoy yaşlı çöküntülərin kontaktında yerüstü çıxışlar qeydə alınır.

Monoklinalın geoloji quruluşunda üst Təbaşir, Paleogen, Miosen və az miqdarda Pliosen çöküntüləri iştirak edir. Santon-Maastrixtin kəsilişi gillərin, əhəngdaşı və mergel araqatlarının növbələşməsi ilə xarakterizə olunur (550-600 m). Danimarka mərtəbəsi əsasən mergelli gillərlə xarakterizə olunur (200-300 m).

Paleosen əsasən karbonatsız mergelli gillərlə xarakterizə olunur (50-150 m). Eosen mergelli gillərlə xarakterizə olunur (qalınlıq 80 m-ə qədər).