Fransada dövlət müəssisələrinə məxsus olan 70 "törəmə" şirkətinin 1986-cı
ildən sonra
özəlləşdirilməsi zamanı əksəriyyətinin alıcısı xarici investorlar olmuşdur. Qərbin inkişaf etmiş
sənaye dövlətlərində özəlləşdirməyə baxışın birmənalı olmaması, İngiltərə və Fransada dövlət
mülkiyyətinin geniş miqyasda ixtisarı, AFR, İtaliya və digər dövlətlərdə isə bu tip qərarların
məhdud çərçivədə qəbulu fonunda Yaponiyada özəlləşdirmənin startı bir çoxları üçün gözlənilməz
olmuşdur. Yapon təcrübəsindən danışarkən, burda ilk baxışdan özəlləşdirmənin 70-ci illərin
sonunda deyil, 80-ci illərin ortalarında uzun müddətli müzakirələrdən sonra başlaması diqqəti cəlb
edir. Prosesin gedişi ərzində özəlləşdirməyə hökumət səviyyəsində yüksək nəzarət mexanizminin
tətbiqi yaponların bu prosesə ehtiyatlı münasibətinin başlıca göstəricisi hesab oluna bilər.
Avropa dövlətləri ilə müqayisədə yapon özəlləşdirməsi start vəziyyətinə görə də fərqlənir. Əgər
Britaniya, Fransa, AFR, İtaliya və digər dövlətlərdə özəlləşdirmə ərəfəsində sənaye
məhsulunun,
milli gəlirin artım tempinin azalması müşahidə olunurdursa, Yaponiyada əksinə olaraq həmin
dövlətlərlə müqayisədə üstün artım tempi qeydə alınmışdı (bax.cədvəl 2.1.).
Yapon özəlləşdirilməsində bilavasitə baş nazirə tabe olan xüsusi məsləhət orqanları, o cümlədən
İnzibati işlər üzrə Müvəqqəti Komissiya (1981-1983-cü illər), İnzibati islahatların aparılması üzrə
Yeni Şura (1987-1990-cı illər) və digərləri özünəməxsus surətdə aparıcı rol oynamışdır. Bu
orqanlara məşhur alimlər, yüksək ixtisaslı, təcrübəli menecerlər də daxil idilər. Onların başlıca
fəaliyyəti özəlləşdirməni mərhələlərlə həyata keçirmək məqsədilə konkret planlar işləyib
hazırlamağa yönəlmişdi.
Yapon özəlləşdirilməsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri arasında inzibati islahatların bu struktur
islahatına paralel olaraq həyata keçirilməsi daha qabarıq surətdə seçilir. Burda özəlləşdirmənin
makroiqtisadi səviyyədə fiksal məqsədləri ilə yanaşı inzibati strukturun dəyişildirilməsi də qarşıda
duran vəzifələr siyahısına daxil edilmişdi.
Təbii ki, sənayecə inkişaf etmiş digər dövlətlərdə
olduğu kimi Yaponiyada da inhisarçı müəssisələrin işinin effektliyinin rəqabət əsasında
yüksəldilməsi, onların idarəetmə sistemində islahatların aparılması, korporativ idarəetmə sisteminin
tətbiq imkanlarının artırılması qarşıda duran başlıca məqsədlərə aid edilirdi. Yaponiya və digər
inkişaf etmiş ölkələrdə özəlləşdirmə təcrübəsini yekunlaşdırarkən ABŞ-da bu istiqamətdə
aparılmış tədbirlərə qısaca olsa da toxunmağı vacib hesab edirik.
ABŞ özəlləşdirilməsinin başlıca məqsədlərinə dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin təklif etdikləri
əmtəə və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınması, istehsalın effektliyinin yaxşılaşdırması daxildir.
Okeanın o tayında özəlləşdirmənin gedişi geniş miqyaslı olmasa da, dövlət
müəssisələrinin kontrakt
əsasında icarəyə və idarəetməyə verilməsi ABŞ özəlləşdirilməsinin başlıca xüsusiyyəti hesab oluna
bilər.
Nəticə
İnkişaf etmiş sənaye dövlətlərinin özəlləşdirmə təcrübəsi onu göstərdi ki, bu ölkələrin timsalında
mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi əsasən üç üsulla həyata keçirilmişdir. Onların arasında ən geniş
yayılanı fond birjası vasitəsi ilə müəssisələrin səhmlərinin bütün arzu edənlər arasında satışınının
təşkilidir. İkinci üsul - şirkətin kapital payının özəl şəxslərə satışıdır. Bu üsul daha çox ağır maliyyə
vəziyyətindən çətinlik çəkən müəssisələrdə tətbiq olunmuşdur. Burda başlıca məqsəd təklif olunan
kapitalla payçının maraqlandırılmasına yönəlmişdir. Belə üsulla özəlləşdirməyə misal kimi "Britiş
reylin" mehmanxana şəbəkəsini göstərmək olar. Nəhayət, üçüncü üsulla özəlləşdirmə səhmlərin
məhdud şəxslər dairəsinə - müəssisənin işçilərinə və ya menecerlərə - satılması hesab edilir. Qərbdə
özəlləşdirmənin gedişi zamanı ən çox tətbiq olunan özəlləşdirmə forması
baş idarəyə məxsus olan
və əsas istehsal fəaliyyətinə münasibətdə periferik (zahiri) rol oynayan "törəmə" müəssisələrinin
satışı hesab olunur. Bu forma daha çox İtaliya və İspaniyaya xarakterik olsa da, sonradan Böyük
Britaniya və Fransada da tətbiq edilmişdir.
Bələliklə də inkişaf etmiş dövlətlərdə özəlləşdirmə təcrübəsinə yekun vuraraq, onu qeyd etmək
mümkündür ki, bu proses ayrı-ayrı ölkələrdə dövlət bölməsinin fərqli şəkildə ixtisarı ilə nəticələnsə
də ÜDM-də dövlət xərclərinin ciddi azalması ilə müşahidə olunmamış, hətta bəzi ölkələrdə artım
qeydə alınmışdır.
Cədvəl məlumatlarına əsasən demək olar ki, inkişaf etmiş ölkələr üzrə dövlət
xərclərinin ÜDM-də
payının orta gostəricisi 1980-ci ildə 42 faizə qarşı artaraq 1996-cı ildə 47,3 faiz təşkil etmişdir.
Bu tendensiya Niderland, Böyük Britaniya və İrlandiya istisna olmaqla bütün ölkələrdə müşahidə
edilmişdir.Adı çəkilən ölkələrdə isə təhlil olunan dövr ərzində dövlət xərclərinin ÜDM-də xüsusi
çəkisi azalmışdır. Fikrimizcə, bu azalma tendensiya-sında özəlləşdirmənin rolu yüksək olmüşdur,
digər ölkələrə gəlincə, orda dövlət xərclərinin artımına
doğru gedən prosesləri bazar
iqtisadiyyatının getdikcə vüsət alan sosial orientasiyası ilə izah edilə bilər.
Bu qlobal, ümumbəşəri xarakter almış, geniş coğrafiyaya malik prosesin sənayecə inkişaf etmiş
dövlətlərdəki roluna və tarixinə qısaca ekskurs etdikdən sonra, həmin təcrübədən çıxış edərək
Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin perspektivinə mövcud iqtisadi reallıqlar çərçivəsində
müsbət təsir göstərmək imkanına malik olan xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməsini vacib hesab edirik.
Nəzərə almaq lazımdır ki, Avropa qitəsinin Qərb hissəsində özəlləşdirmə ilə bağlı kifayət qədər
təcrübə toplansa da, onun Azərbaycan praktikasında olduğu kimi tətbiqi ziyanlı nəticələr verə bilər.
Əvvəla, Azərbaycanda həmin dövlətlərdə olduğu kimi səhmlərin real məzənnəsini müəyyənləşdirən
nə fond birjaları, nə də ki, ona tələbin formalaşmasında mühüm rol oynaya
biləcək sərbəst kapital
bazarı yoxdur.
İkincisi, özəlləşdirmənin gedişində xüsusi rol oynamaq imkanına malik investisiya mühiti və ona
təminat məsələləri bizim ölkəmizdə külli miqdarda maliyyə vəsaitlərinin səfərbərliyə alınmasını
tələb edir və onun həcmi ilə nəticənin səmərəliliyi arasındakı mütənasiblik xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir.
Qərb dövlətlərinin özəlləşdirmə təcrübəsi onu da sübut etdi ki, müəssisələrin fəaliyyətinin iqtisadi
effektliyi mülkiyyət hüquqlarından çox rəqabətdən asılıdır. Çünki, özəlləşdirmə heç də birdən-birə,
proses başa çatan kimi avtomatik surətdə ictimai istehsalda xərclərin aşağı düşməsi mexanizmi
yarada bilməzdi. Belə olan halda da nəticədə bu prosesdən qısa
müddət ərzində daha çox ölkə
vətəndaşının uda bilməsi şübhəli görünür. Bu məqsədə tez nail olmaq dərəcəsi özəlləşdirmədən
sonrakı dövrdə mülkiyyət hüquqlarının yenidən bölgüsü, investisiya mühitinin əlverişli əsaslarla
qərarlaşması və bu istiqamətli çoxsaylı amilərdən asılıdır.
2.1.Latın Amerikası ölkələrində özəlləşdirmə
Latın Amerikası ölkələrində özəlləşdirmə təcrübəsi həddindən artıq rəngarəngdir. Bu qitədə
özəlləşdirmə ilə bağlı situasiyalar yalnız ayrıca dövlətlər üzrə deyil, həm də ölkə daxilində müxtəlif