Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu məsələyə münasibətdə əks arqumentlər də söyləmək mümkündür. Belə ki, heç kimə sirr deyil ki, keçmiş sosialist ölkələrində əmək haqqı gəlirləri sərt məhdudlaşdırılmış və həddindən artıq zəif differensiallaşdırılmışdır. Bu şəraitdə məhz əlavə sosial funksiyalar və xidmətlər daha effektli əməyin stimullaşdırılması rolunda çıxış etmişdir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə bu funksiya və xidmətlər hətta ödənişli olsa da onun stimullaşdırıcı xarakteri sosial sferaya məxsus müəssisərin işçiləri üçün saxlanıla bilər. Siyasi yanaşma. Dövlət müəssisələri ilə müqayisədə özəl müəssisələr siyasi müdaxilələrə az məruz qalırlar. Şleyfer və Vişneyə (Shleifer, Vishne, 1994) görə, firmaların fəaliyyətinə siyasi müdaxilələr idarəetmə keyfiyyətinin aşağı düşməsinə, investisiyaların çatışmazlığına, məhsulların çeşidinin uğursuz seçiminə və bölüşdürülməsinə, bir sözlə izafi xərclərin və məhsuldarlığın yaranmasına gətirib çıxarır. Dövlət müəssisələri maraqlı siyasi qruplar tərəifndən təzyiqlərə daha tez reaksiya verir. Bu zaman həmin qrupların üstunlük verdikləri fəal elektoratın ömrü qısa müddətli və etibarsız olur. Bu məsələyə münasibətdə əks arqumentlər Nellis (Nellis, 1999) tərəifndən irəli sürülmüşdür. Onun baxışlarına görə institutsional boşluqda özəl mülkiyyətçilər uzunmüddətli dövrdə müəssisənin aktivlərini müdafiə etməyə maraq nümayiş etdirmirlər. Onların maraqları qısamüddətli və spekulyativ xarakter daşıyır. Bu zaman siyasi müdaxilələr daha uzunmüddətli olur və əsasən müəssisənin fəaliyyətini yaxşılaşdırmağa yönəlir. Stimullaşdırıcı yanaşma. Vikes və Yarrou (Vickers, Yarrow, 1988) sübut edir ki, özəlləşdirmə idarəetmədə ən yaxşı stimullara gətirib çıxarır. Onların fikrincə, dövlət müəssisələrinin menecerləri güclü stimullara və ciddi nəzarət mexanizminə malik olmurlar. Hökumətin nəzarəti bürokratik olmaqla yanaşı, həm də çevik deyildir (Nellis, 1999). İctimai mülkiyyət zamanı dövlət firmanın aktivlərindən istifadə üzərində nəzarətini saxlayır. Bu insayderləri firmada renta axtarışına həvəsləndirir. Dövlət siyasi təzyiqlər vasitəsilə təyin olunmuş əmək haqqlarının və məşğulluğun sabit və yüksək səviyyədə qalmasında maraqlı olduğundan, bu son nəticədə stimulların itirilməsinə gətirib çıxarır (Perotti, Guney 1993). Özəl müəssisələrin səhmdarları və menecerləri dövlətin təyin etdiyi menecerlərdən fərqli olaraq mənfəətin maksimumlaşdırılmasında daha güclü stimullara malikdirlər (Barberis et al.., 1993) Əks arqumentlər Deventer və Malatesta tərəfindən agentlər nəzəriyyəsi və "biletsizlər" prlobleminə əsaslanmaqla irəli sürülmüşdür. Onların fikrincə, özəl firmanın səpələnmiş səhmdarlarının öz menecerlərinin fəaliyyətinə nəzarət imkanları dövlət myəssisələrinin menecerlərinin imkanları ilə müqayisədə aşağıdır. (Dewenter, Malatesta, 1998). Bu arqumenti mülkiyyət formasının dəyişdirilməsi zamanı müəssisənin menecerinin həmin prosesdən kənarda qalması təcrübəsi daha çox gücləndirir. İnsan kapitalı baxımından yanaşma. Özəl müəssisənin sahibkarları firmanın idarəetmə sisteminin səmərəli təşkili məqsədilə ən yaxşı meneceri seçməkdə maraqlıdır. Dövlət müəssisələrinin sahibkarı timsalında çıxış edən hökumət isə daha çox təmsil olunduğu siyasi dairənin maraqlarını təmin edən, siyasi proseslərdə iştirakçıya çevrilən, müəssisənin lobbiçilik fəaliyyətindən bəhrələnmək imkanları yüksək olan menecerləri təyin edir. Özəl firmalar isə yüksək idarəetmə qabliyyətinə və təcrübəsinə malik menecerlərə üstünlük verirlər (Barberis et al.., 1993). Əks arqumentlərə görə, əgər yeni mülkiyyətçilər müəssisə-nin effektivliyinin yüksəldilməsində deyil, özlərinin şəxsi imkanlarının genişləndirilməsində maraqlıdırlarsa, onda onlar istəklərinə müvafiq menecerlər seçirlər. Rəqabətli yanaşma. Özəlləşdirmə müəssisənin işinin effektivliyinin yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən rəqabətin gücləndirilməsinə gətirib çıxarır. Kikeri və başqalarının qeyd etdiklərinə görə, kifayət qədər geniş yayılmış və səmərəsiz işləyən dövlət müəssisələrinin mövcudluğu özəl bölmənin və rəqabətin inkişafını ləngidir (Kikeri et al., 1994). Hökumət dövlət müəssisələri ilə rəqabət aparan özəl bölmənin fəaliyyətini tez-tez blokadaya alır.Kapital tutumlu dövlət müəssisələrinə hökumət kreditlərinin verilməsi özəl firmaların kredit bazarından sıxış- dırılmasına gətirib çıxarır. Bankirlər kredit əməkdaşlığında tərəfdaş seçərkən dövlət müəssisələrində hökumət təminatının mövcudluğunu nəzərə alaraq, onlara üstünlük verir ki, bu da özəl bölmənin durumuna pis təsir göstərir. Beləliklə də, resurslarla təchizat səviyyəsi aşağı olan və zəif idarəetmə mexanizmlərinə malik dövlət müəssisələri özəl firmaların xərclərini artıraraq, onların potensialının genişləndirilməsini məhdudlaşdırır. Özəl firmalar dövlət müəssisələri ilə müqayisədə maliyyə bazarlarının təsirlərinə daha tez məruz qalırlar, çünki dövlət müəssisələri Kornainin məlum "yumşaq büdcə məhdudiyyətində" işləyirlər (Barberis et al., 1996). Onlar tez-tez dövlətdən subsudiya və bazar dəyərindən aşağı faizlə kapital alırlar. Beləliklə də nəzəri yanaşmalardan çıxan nəticələrə görə, müəssisələrin işinin effektivlik səviyyəsinin yüksəldilməsində mülkiyyət formaları xüsusi rola malikdir. Özəlləşdirmənin effektini yoxlamaq üçün sənaye cəhətdən inkişaf etmiş və inkişaf ətməkdə olan ölkələr üzrə bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. Bazar strukturlarının fəaliyyəti baxımından aparılmış tədqiqatların nəticəsində sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə özəl bölmənin digər mülkiyyət formalarına nisbətən yüksək səmərəliliyi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə dövlət və özəl müəssisələr arasında çox da əhəmiyyətli olmayan fərqlər aşkara çıxarılmışdır (Kikeri et al., 1994). Bu iki əsas mülkiyyət formalarının komparativ əsasda emprik üsullarla təhlil obyektinə cəlbi çoxsaylı tədqiqatların predmetinə çevrilmişdir. Bu istiqamətdə Qalal və başqaları (Galal et al., 1994) Britaniyada, Çilidə, Malayziyada və Meksikada, Meqqinson, Neşa və Van Rendenburq (Megginson, Nash, van Randenborgh, 1994) Avstriya, Kanada, Fransa, Almaniya, Çili və digər 13 dövlətdə, La Porta, Lopes-de- Silanes (La Porta, Lopez-de- Silanes) Meksikada tədqiqat apararaq göstərmişdilər ki, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə yüksək fayda əldə etməyə imkan verir. Deventer və Malatesta (Dewenter, Malatesta, 1998) 32 ölkədən seçmə əsasında müəyyənləşdirdiyi 500 şirkətdə emprik üsulla apardığı tədqiqat nəticəsində belə qənaətə gəlmişdir ki, dövlət müəssisələri özəl firmalara nisbətən az effektlidir. Eyni zamanda onların arasından seçilmiş 63 özəlləşdirilmiş müəssisədə tədqiqatların nəticələri onu da təsdiq etmişdir ki, onların heç birində özəlləşdirmə özü-özünə fəaliyyəti yaxşılaşdırmamışdır. Qərb iqtisadçılarının praktiki gerçəklikdə müşahidə etdiyi mənzərə dövlət və xüsusi müəssisələrin effektliyinin müqayisəli təhlili istiqamətində aparılan tədqiqatları yekunlaşdırmağı tələb edirdi. Bu dövrdə mülkiyyət hüquqları, resurs-agentlər, siyasətsizləşdirmə haqqında nəzəriyyələr və "dövlətin dayanıqsızlığı" konsepsiyası bu istiqamətli tədqiqatların aparıcı elmi-nəzəri xəttini təşkil edirdi.* Britaniya alimləri C.Xaskel və S.Stsimanski dövlət müəssisələri və özəl şirkətlər üzrə müqayisəli şəkildə apardıqları tədqiqatların nəticəsində belə qənatə gəlmişdilər ki, onların idarəetmə sferası və marketinq fəaliyyəti arasında böyük fərqlər mövcud deyildir. Prinsipal fərq istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinin məqsədlərində və həmçinin idarəetmə heyətinin maddi maraqlarında müşahidə olunur. Özəl firmanın başlıca məqsədi maksimum yüksək mənfəət əldə etməkdən ibarətdir. Dövlət müəssisələri üçün isə bu məqsəd başlıca deyil, əsas məqsədlərdən biri hesab olunur. Belə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|