Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

sərəncam vermək məqsədilə insanlar və əmlak arasında baş verən qarşılıqlı fəaliyyət nəzərdə
tutulur. Mülkiyət hüququ ilə bağlı nisbətən mükəmməl tərif məşhur iqtisadçı A.Onore tərəifndən 
təklif olunmuşdur. Onun təqdimatında mülkiyyət hüququ 11 elementdən ibarət olsa da, Qərbin 
əksər iqtisadçıları onu daha da təkmilləşdirmək məqsədilə məhdudlaşdıraraq aşağıdakı 4 formada 
təklif edirlər:
1) Əmlakdan istifadə hüququ;
 2)Əldə edilən səmərədən bəhrələnməq hüququ;
3) Onun forma və substansiyasnını dəyişmək hüququ ;
4) Qarşılıqlı surətdə razılaşdırılmış qiymətlə onu başqa şəxslərə vermək hüququ2.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mülkiyyət münasibətlərinə  belə yanaşma daha çox hüquqi xarakter 
daşıyır və iqtisadi təqdimat üçün metodoloji əsas ola bilməz. Qərb iqtisadçıları çıxış müddəalarının 
təhlilinə əsaslanmaqla adətən özəl mülkiyyət rejiminə müraciət edirlər. Özəl mülkiyyət hüququ bu 
baxımdan səlahiyyətlərin arifmetrik məbləği kimi deyil, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan ayrı-ayrı 
komponentlərdən təşkil olunmuş mürəkkəb struktur olaraq çıxış edir. Bunu aşağıdakı sxemdən 
daha aylın görmək mümkündür.
MÜLKIYYƏTIN ƏLDƏ OLUNMASI > İSTIFADƏ HÜQUQU VƏ SƏRƏNCAM HÜQUQU
MÜLKIYYƏT HÜQUQU > SAHIBLIK HÜQUQU VƏ SƏRƏNCAM HÜQUQUNUN 
MƏHDUDLAŞDIRILMASI
Sxem 1.1. Mülkiyyət münasibətlərinin qarşılıqlı şərtləndirilməsi və fərqləndirilməsi
İqtisadi ədəbiyyatlarda geniş yayılmış yanaşmalardan biri də mülkiyyətə yiyələnmə və
özgəninkiləşdirmə vasitəsilə tərif verilməsidir. Rus iqtisadçısı S.İ.Sdobnovun fikrincə, mülkiyyət 
öz-özlüyündə maddi nemətlərə yiyələnməyin konkret tarixi formasını ifadə edən ictimai-iqtisadi 
münasibətlər sistemidir. Yiyələnmə prosesi təkrar istehsalın bütün fazalarında çıxış edir  və bu 
prosesin sonunda mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi baş verir, beləliklə də istehlak bazasında 
istehsal olunmuş məhsul özgə malına çevrilir*.
Nəhayət, qeyd olunan baxışları yekunlaşdıraraq, bu nəticəyə  gəlmək mümkündür ki, hazırda 
mülkiyyət hüquqi kateqoriya hesab olunmaqla, iqtisadi mahiyyətinə görə özündə sahiblik, 
sərəncam vermə və istifadə hüququnu birləşdirməklə bazarın sərbəst və müstəqil subyektinə
çevrilir. 
Hazırda müasir dünya iqtisadiyyatında korporativ idarəetmə modeli əsasında mülkiyyət 
hüquqlarının bölgüsü və yenidən bölgüsü məsələləri aktuallaşmaqdadır. Bu prosesin mərkəzində
mülkiyyət sahibləri ilə menecerlərin qarşırıqlı əlaqələri və bu əsasda onların korporativ idarəetmə
və nəzarət mexanizminə əsaslanan münasibətlər sistemi durur. Bu münasibətlərin 
transformasiyasının sadə sxemi aşağıdakı kimidir.

---

SƏHMDAR (səhmdar mülkiyyəti) > KORPORASIYA (korporativ mülkiyyət)  > MÜLKIYƏT 
OBYEKTI
Sxem1.2. Mülkiyyət hüquqlarının transformasiyası 
Nəzəri alətlərin tətbiqindən asılı olmayaraq korporativ idarəetmənin başlıca məsələsi korporativ 
münasibətlərin məlum iştirakçılar dairəsinin muzdlu menecerlərin potensial özbaşınalığından 
(qeyri-effektiv fəaliyyətindən) qorumaqdan ibarətdir. Bu məsələyə münasibətdə fikir ayrılığı 
korporativ  münasibətlər sferasına bu və ya digər kateqoriyada potensial iştirakçıların cəlb edilmə
dərəcəsində ola bilər. Məhdud mənada korporativ idarəetmə sahibkar-səhmdarların müəssisənin 
idarə edilməsi üzrə maraqlarının menecerlərin fəaliyyəti vasitəsilə təmin edilməsidir.
Bəzi tədqiqatçılar korporativ idarəetməyə xarici investorların qoyduqları sərmayələrdən 
götürəcəkləri gəlirlərə menecerlər vasitəsilə təminat əldə edilməsi kimi də yanaşırlar. Nəhayət ki, 
daha geniş mənada korporativ idarəetmə maliyyə və qeyri-maliyyə investorlarının korporasiyaların 
fəaliyyətinə yönəltdikləri qoyuluşlarına görə maraqlarının uçotu və müdafiəsi sistemi deməkdir. 
Qeyri-maliyyə investorlara xidmətçiləri (korporasiya üçün xüsusi vərdişə malik olanları), 
malgöndərənləri (korporasiyanı spesifik avadanlıqla təmin edənləri), yerli hakimiyyəti (vergi və
infrastrukturlarla bağlı nümayəndələri) aid  edirlər*.
Hazırda korporativ idarəetmənin əsas problemlərindən biri səhmdar autsayderlərlə menecerlər 
arasındakı münasibətlərin "prinsipal-agent" münasibətləri çərçivəsində kəskin xarakter almasıdır. 
Səhmdarlar tərəfindən menecerlərin monitorinq probleminin həlli də çətinləşməkdədir. Emitentin 
şəffaflığı yalnız potensial investorlar üçün deyil, həm də de-fakto xarici səhmdarlar üçün də
problem olaraq qalmaqdadır*.
Korporativ idarəetmənin daha vacib məsələsi ilk növbədə autsayderlər və insayderlər, ikincisi, 
sahibkarlar və muzdlu menecerlər arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsidir.2
Müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər haqqında informasiyaya çıxışın səviyyəsinə
görə korporasiyanı idarəedənlər iki qrupa ayrılır: autsayderlər və insayderlər. Onların imkanlarını 
bərabərləşdirmək üçün səhmdarların ümumi yığıncağından vasitə kimi istifadə olunur. Bu vasitənin 
köməyi ilə autsayderlər korporasiyanın fəaliyyətinin birbaşa monitorinqini aparmaq imkanları əldə
etməklə yanaşı, həmçinin korporasiyanın gələcək planlarının, bir sözlə taleyinə daxil olan bütün 
məsələlərin müzakirəsində və idarəetmə qərarlarının qəbulunda iştirak edirlər.
Hazırda Azərbaycanda autsayderlərlə insayderlər arasında idarəetmə hüququ və nəzarətinin yenidən 
bölgüsündə ikincinin xeyrinə üstünlüklər mövcuddur. Bu müəssisənin idarə edilməsinin 
mülkiyyətin idarə edilməsi ilə sıx əlaqəsindən irəli gəlir. Bir sözlə, Azərbaycanda kim sahibdirsə, o 
da idarə edir.
Korporativ idarəetmənin qərb modelində bu problem müxtəlif cür həll edilir. Ümumiyyətlə, qərbdə
korporativ idarəetmə sahəsində iki aparıcı model vardır. Onlara aşağıdakılar aid edilir.*

---

Alman Modeli
IDARƏ HEYYƏTI  <  MÜŞAHIDƏ ŞURASI  (müzdlu işçilər) <  ÜMUMI YIĞIMCAĞI  <  
SƏHMDARLAR 
Amerika Modeli 
İDARƏ HEYYƏTI >BOARD (Outside directors and Inside derectors) > 
MÜFƏTTİŞ KOMİTƏSİ    
MÜKAFATLANDIRMA ÜZRƏ KOMİTƏ  
KASSASİYA KOMİTƏSİ
Sxem 1.3. Korporativ idarəetmə modelləri
Sxemdən göründüyü kimi, alman modeli əhəmiyyətli dərəcədə anqlosakson modeldən fərqlənir. 
Almaniyada Müşahidə Şurası və İdarə Heyəti bir-birindən ciddi surətdə ayrılmışdır. Bu modeldə
İdarə Heyəti cari işlərlə məşğul olur və Müşahidə Şurası onların fəaliyyətinə nəzarət edir. Müşahidə
Şurası rübdə bir dəfə iclas keçirməklə nəzarətedici və ya uçot və hesabat şöbələrindən informasiya 
alır. Anqlosakson sistemdə isə menecer və onların nəzarətçiləri eyni Board`da otururlar. Onlar 
Alman modelindən fərqli olaraq tez-tez iclas keçirir və altkomitələr nəzarətçiləri informasiyalarla 
təmin edirlər. Bu sistemin başlıca çatışmazlığı onunla izah olunur ki, bir çox anqlosakson 
şirkətlərdə konsernin rəhbəri (GEO) və baş nəzarətçi (Chairman) eyni şəxs olur. Bir sıra 
üstünlüklərə baxmayaraq, müasir qərb şirkətləri alman modelinə üstünlük verirlər. Bunun başlıca 
səbəbi Müşahidə Şurasında muzdlu işçilərin iştirak hüququ ilə izah olunur. Son dövrlər müstəqil və
informasiya ilə daha yaxşı təmin olunmuş Müşahidə Şurasının hüquq və öhdəliklərinin 
artırılmasımeyli müşahidə olunmaqdadır*.
Hər iki modeldə səhmdarlar haqqında qanuna müvafiq olaraq sahibkarların qarşılıqlı münasibət 
problemi onların hər birinin ümumi yığıncaqda iştirak etmədən də səsvermə hüququ təmin olunaraq 
(onlara əvvəlcədən gündəliklə bağlı zəruri informasiyalarla, illik hesabatlarla tanış olmaq, hətta 
səsvermək imkanları yaradılır) həll edilir.
Özəlləşdirmə prosesinin tədqiqatı dövlətsizləşdirmə və kommersiyalaşdırma proseslərinin təhlili ilə
birgə aparılır. Bu aşağıdakılarla əsaslandırılır:
Birincisi, belə olan halda iqtisadiyyatın bazara keçidi zamanı həyata keçirilən sistem 
dəyişikliklərində onun yeri və rolu təyin  edilir;
İkincisi, bu zaman həmin bu anlayışların sərhədlərinin fərqli və oxşar xüsusiyyətləri 
müəyyənləşdirilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, özəlləşdirmə dövlətsizləşdirmə sahəsində kompleks tədbirlər siyahısına 
daxildir. Bu fikrə münasibətdə bir neçə yanaşma mövcuddur. Belə ki, tanınmış rus iqtisadçısı 
E.Q.Yasin dövlətsizləşdirmə dedikdə çoxukladlı iqtisadiyyata keçiddə özündə idaretmənin 
mərkəzsizləşdirilməsini, mülkiyyət münasibətlərində və formalarında dəyişikliyi əks etdirən ümumi 
prosesləri nəzərdə tutur. Özəlləşdirmə sahəsində tədqiqatları ilə digər rus tədqiqatçısı, i.e.d., 
professor B.Akbaşevın fikrincə, dövlətsizləşdirmə aşağıdakı tədbirləri əhatə edən transformasiya  
prosesidir:

---