R. A. Norov t f. n., dotsent, Toshkent

3.3. O`zaro almashinuvchanlik asoslari
Moslashuvchanlik esa, ma'lum sharoitlarda belgilangan talablarni bajarish uchun nomaqbul ta'sir ko`rsatmasdan mahsulot, jarayon yoki xizmatlarni birgalikda qo`llanishiga yaroqliligi deb tushuniladi.
O`zaro almashuvchanlik – bir xil talablarni bajarish maqsadida bir buyum, jarayon, xizmatdan foydalanish o`rniga boshqa bir buyum, jarayon, xizmatning yaroqliligidan iborat.
Har xillikni boshqarish (unifikatlashtirish yoki birxillashtirish) deb, muayyan ehtiyojini qondirish uchun zarur bo`lgan eng maqbul o`lchamlarni yoki mahsulot, jarayon va xizmat turlarini tanlashga aytiladi.
O`zaro almashinuvchanlik mashinalardan foydalanishni soddalashtiradi. Mashinalarning ta'miri, amalda singan va yeyilgan detallarni almashtirish bilan cheklanadi. Bu esa, mashinalar yig`ish va ta'mirlash jarayonida yuqori malakali ishchilar talab qilinmaydi.
Uzel va detal konstruksiyasiga o`zaro almashinuvchanlik quyidagi asosiy talablarni qo`yadi:
- uzel va detallarning shaklini soddalashtirish ularni tayyorlashni arzonlashtiradi va kerakli aniqlikda ishlov berishni ta'minlaydi;
- tutashuvchi o`lchamlar sonini kamaytirish;
- chizmada o`lchamlarni to`g`ri qo`yish va ularning aniqligiga asoslangan talablarni yozish;
-detalni tayyorlash uchun asoslangan material tanlash.

Tashqi o`zaro almashinuvchanlik. Boshqa, yanada murakkabroq buyumlarga o`rnatiladigan tayyor buyumlarning va yig`ma qismlarning foydalanish ko`rsatkichlari bo`yicha, shuningdek birlashtiriladigan yuzalarning o`lchamlari hamda shakli bo`yicha o`zaro almashuvchanligi.

Ichki o`zaro almashinuvchanlik. Qismlar tarkibiga kirgan alohida detallarning yoki buyum tarkibiga kiruvchi qismlar va mexanizmlarning o`zaro almashuvchanligi.

Guruhli o`zaro almashinuvchanlik. Oldindan o`lchamlari bo`yicha novlarga ajratilgan elemenlar guruhlari doirasidagina kiritish va almashtirish mumkin bo`lgan xossa.
To`liqmas (cheklangan) o`zaro almashinuvchanlik talab etilgan aniqlikni hosil qilish uchun detallar guruhlarga ajratib tanlash, kompensatorlar o`rnatish, mashina va asboblardagi ba'zi qismlarning holatini rostlash. Moslash usullari va boshqa tadbirlar qo`llaniladigan o`zaro almashinuvchanlik.


To`liq o`zaro almashinuvchanlik. Buyumlarning talab etilgan darajada sifatli bo`lishi uchun detallarning geometrik, mexanikaviy, elektr va boshqa ko`rsatkichlari birlashtiriladigan har qanday detallarni va tarkibiy qismlarni qo`shimcha ishlovsiz, moslamasdan, to`plamasdan yoki rostlamasdan yig`ishga imkon beradigan aniqlikda bajarilganda amalga oshuvchi xossa.
O`lchamlar bo`yicha o`zaro almashinuvchanlik funksional o`zaro almashinuvchanlikning tashkil etuvchisi bo`lib, mashinadagi chiziqli va burchak o`lchamlari, tirqishlari, o`qlararo masofalari va shu kabi ko`rsatkichlari o`zaro bog’langan elementlar kompleksining umumiy aniqligi bilan belgilanadigan xossa.


Funksional o`zaro almashinuvchanlik. Buyumlarning vaqt davomida belgilangan chegarada maqbul va barqaror foydalanish ko`rsatkichlari bilan ishlash qobiliyatini yoki yig`ma qismlarning maqbul ko`rsatkichlar bilan sifatli ishlashini ta'minlaydigan xossa.

O`zaro almashinuvchanlik koeffitsiyenti. O`zaro almashinuvchanlik detallar va tarkibiy qismlarni tayyorlashga sarflangan mehnatning buyumni tayyorlashga sarflangan umumiy mehnatga nisbati.

O`zaro almashinuvchanlik prinsipi – boshlang`ich ilmiy- texnikaviy qoidalar majmuasidan iborat bo`lib, ular loyihalash, ishlab chiqarish va foydalanish jarayonlarida bajarilganda detallar, yig`ma qismlar va buyumlarning o`zaro almashuvchanligi ta'minlanadi.
Ob’yektlarning mos keluvchanligi – ob’yektlarning tayyor murakkab buyumda o`z o`rnini egallashi va foydalanishi sharoitlarida birgalikda yoki ketma-ket ishlaganda ularning talab etilgan vazifalarni bajara olish xossasi.
O`lcham – chiziqli kattalik (diametr, uzunlik, va h.k.) ning tanlangan o`lchov birliklaridagi sonli qiymati.
Haqiqiy o`lcham – joiz xatolik bilan o`lchash natijasida aniqlangan haqiqiy o`lchash.
Nominal o`lchash – chekka o`lchamlarni aniqlash va og’ishlarni hisoblash boshi bo`lib xizmat qiladigan o`lcham.
Chekka o`lchamlar – ikkita chekka joiz o`lcham bo`lib, haqiqiy o`lcham ular o`rtasida joylashishi yoki ularga teng bo`lishi lozim.
Og`ish – haqiqiy chekka va h.k o`lchashlarning nominal o`lchamdan algebraik farqi.
Haqiqiy og`ish – haqiqiy va nominal o`lchamlar o`rtasidagi algebraik farqi.
Chekka og’ish – chekka va nominal o`lchamlar o`rtasidagi algebraik farq.
Joizlik – eng katta va eng kichik chekka o`lchamlar o`rtasidagi farq yoki yuqori va quyi og’ishlar o`rtasidagi algebraik farqning mutlaq qiymati.
O`tqazish – bir detalni ikkinchisiga nisbatan siljish darajasi hisoblanadi.