R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
əhalinin yüksək təbii artımı ilə səciyyələnən və sərbəst əmək ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan Respublikasında iş yerlərinin sayının mövcud əmək ehtiyatlarına uyğunluğunun təmin edilməsi kimi mühüm iqtisadi və sosial problemin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsində istehsalın ərazilərdə təşkilinin mütərəqqi forması olan məhəlli ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafının müstəsna əhəmiyyəti vardır. 2) Regionların, ayrı-ayrı dövlətlərin və iqtisadi rayonların təsərrüfatının qarşılıqlı əlaqədə kompleks inkişafı. Bu qanunauyğunluq xalq təsərrüfatının kompleks inkişafı, rayonlararası əhəmiyyətə malik olan və ictimai əməyin ərazi bölgüsü sistemində ölkənin bütövlükdə və onun iqtisadi rayonlarının ixtisaslaşmasını müəyyən edən istehsalın qarşılıqlı surətdə əlaqədar sahələrinin məcmusunun ahəngdar inkişafını, region və dövlətlərin ərazisində yerləşən müəssisələrin tələbatını iqtisadi cəhətdən səmərəli ödəyən istehsal sahələrinin eyni vaxtda inkişafını nəzərdə tutur. Đqtisadi rayonların təsərrüfatının ərazi kompleksini tamamlayan sahələr, eyni zamanda xidmət sahələri xalq təsərrüfıtının ixtisaslaşmış sahələrinin qarşılıqlı əlaqədə olmasını müəyyən edir. Təsərrüfatın bu cür inkişafı istehsal vasitələri və istehlak malları istehsalı arasında, sənaye və kənd təsərrüfatı, istehsal və bütün nəqliyyat növləri ilə daşımalar arasında, xalq təsərrüfatı ilə xammal və əmək ehtiyatları arasında düzgün ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə kömək edir. Müasir mərhələdə ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi tələbi ilə əlaqədar olaraq, ayrı-ayrı regionların təsərrüfatlarının kompleks inkişafı müxtəlif miqyaslı ərazi-istehsal birləşmələrinin formalaşması və inkişafı probleminin aktuallığı getdikcə artır. Region, dövlət və iqtisadi rayonların təsərrüfatlannın kompleks inkişaf etdirilməsi malik olduqları ehtiyatlardan və imkanlardan daha səmərəli istifadə edilməsi əsasında onların inkişafi qarşısında duran bir sıra mühüm sosial-iqtisadi problemlərin həllinin sürətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bəzi dövlətlərdə indiyə qədər təsərrüfat sahələrinin inkişafının komplekslilik səviyyəsinin aşağı olması nəticəsində məhsuldar qüvvələrin qeyri-qənaətbəxş şəkildə yerləşməsi və sosial- iqtisadi inkişaf fərqlərinin mövcud olması davam etməkdədir. Elə bu səbəbdən də Azərbaycanın zəngin yerli xammal sərvətlərindən istifadənin ancaq
ilkin emal
səviyyəsində məhdudlaşması, onların hazır məhsul istehsalı üçün sonrakı işlənməsinin zəif həyata keçirilməsi uzun müddət davam etmişdir. Nəticədə istehsal potensialı zəif olan regionlarda real imkanların olmasına baxmayaraq, sənayenin müvafıq sahələrinin meydana gəlməsi müəyyən müddət mümkün olmamışdır. Respublikanın suverenlik əldə etdiyi şəraitdə məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişaf səviyyəsinə görə regionlar arasında tarixən yaranmış fərq təkcə iqtisadi və sosial inkişaf sahəsindəki uyğunsuzluqlardan biri kimi yox, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi qiymətləndirilməlidir. Ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşdırılması rayonların kompleks inkişafının səmərəsini yüksəldir. Həmin komplekslərdə təsərrüfat qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir, təbiətin mühafizəsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi vəzifələri yerinə yetirilir. Müxtəlif ərazilərin aqrar-sənaye komplekslərinin formalaşdırılması çərçivəsində aqrar-sənaye inteqrasiyası buna kömək edir. Məqsədli iqtisadi proqramların yerinə yetirilməsi ölkənin xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkilinin müxtəlif səviyyələrində kompleksliyin yüksəldilməsinə səbəb olur. 3) Respublikaların, ayrı-ayrı rayonların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinin bərabərləşdirilməsi, şəhərlə kənd arasında mühüm fərqlərin ləğv edilməsi xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkilinin əsas qanunauyğunluqlarından biridir. Hər bir iqtisadi rayonun təsərrüfatının hərtərəfli inkişafı rayonlararası ixtisaslaşması ilə yanaşı, kənd və şəhər əhalisinin həyat səviyyəsinin daha da yaxınlaşmasına, şəhər ilə kənd arasında sosial- iqtisadi və mədəni-məişət fərqlərinin aradan qaldırılmasına kömək edir. Đqtisadi islahatların ardıçıl həyata keçirilməsi şəhərlə kənd arasında olan qeyri-bərabərliyin ləğv olunmasmı təmin edir. Rayonların iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşməsi ümumən
ərazidə xalq
təsərrüfatının inkişafının daha da
sürətlənməsinin ən mühüm amillərindən biridir. Eyni zamanda ayrı- ayrı iqtisadi rayonlarda istehsal olunan milli gəlirə, adambaşına düşən sənaye məhsuluna, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının
səmərəsinə, əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə və sairəyə görə bir- birinə getdikcə daha çox yaxınlaşma müşahidə olunur. Đstehsalın məskunlaşmaya doğru hərəkəti dövlətlərin və ayrı- ayrı
iqtisadi rayonların iqtisadi inkişaf
səviyyələrinin bərabərləşdirilməsinin mühüm vasitələrindəndir. Uzun müddət belə hesab edilirdi ki, məskunlaşma avtornatik olaraq istehsala doğru meyl edir. Buna görə də istehsal harda gəldi yerləşdirilə bilər. Lakin tədricən məlum oldu ki, məskunlaşmanı bir çox qeyri-xammal istehsal sahələrinin, işçi qüvvəsinin cəmləşdiyi yerlərdə də yerləşdirmək daha məqsədəuyğundur. Bir çox hallarda yeni sənaye müəssisələrinin yerləşdirildiyi yeri dəyişmək və lazımi yarımfabrikatları daşıyıb gətirmək əhalini onıın tikildiyi yerə cəlb etməkdən daha asan olur. Bu zaman sosial cəhətlər, əhalinin xidmət sahələri müəssisələri ilə təmin olunması mühüm rol oynayır. Elə buna görə də hazırda demoqrafik şərait elədir ki, əhali iqtisadiyyatın inkişaf etdirildiyi rayonlarda yerləşdirilir, həm də adambaşına düşən sənaye məhsulu istehsalının səviyyəsi aşağı olduğu rayonlara «yeridilir». Məlum olduğu kimi, sənaye və kənd təsərrüfatı əməyi özünün müəyyən qarşısı alınmaz spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Kənd təsərrüfatında istehsal vasitəsi torpaq sayrlır. Müəyyən iqlim şəraitində kənd təsərrüfatı işlərinin mövsümi olması, onların gedişinin təbii şəraitin xarakteri ilə sıx bağlıhğı ilə əlaqədardır. Buna görə də şəhərlə kəndin yamlaşmasından söhbət getdikdə istehsalda və məişətdə istehsalın mexanikləşdirilməsində, mənzil tikintisində, təhsilin, istirahətin, mədəni-məişət xidmətinin təşkilində kənd həyat tərzinin şəhər həyat tərzinə yaxınlaşması nəzərdə tutulur. Lakin xalis coğrafi fərqlər də mövcuddur. Kənd yerlərindən şəhərlərə nəqliyyat ilə gəlməyin mümkünlüyü şəraitində bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan kənd yaşayış məntəqələrinin şəbəkəsi inkişaf edir. Hər bir iqtisadi rayona xalq təsərrüfatı sahəsində ixtisaslaşma xasdır, yəni onun təsərrüfatları göndərdiyi məhsulun müəyyən hissəsinin müqabilində həmin ərazinin hüdudları daxilində istehsal edilməyən və ya kifayət qədər istehsal olunmayan məhsullar alır. Bir qayda olaraq ixtisaslaşma məhsulları istehsalı həmin ərazi üçün daha əlverişli olur və buna görə də onun xüsusi qayğılarının obyektinə çevrilir. Əməyin bölgüsü və ölkənin ayn-ayrı hissələrində xalq Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|