R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent
Yüklə 13,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
ııaturfəlsəfə terminlərində (F.V.J.Şellinq və başqaları) təkamül (tarixilik) ideyasını təsdiq etmişdir. Hüquqşünasların alman tarixi məktəbinin təlimi belə olmuşdur. Bu hüquqşünaslar çox şeyləri müasirləri olan filosoflardan əxz etmişdilər. Hüququn mürəkkəb təkamülünün daha dərindən başa düşülməsi spe- kulyativ-mclafizik fəlsəfədən imtina edildikdən və hüququn müqayisəli- tarixi öyrənilməsinə keçiddən sonra mümkün olmuşdur. XX yüzilliyin başlanğıcında dövlət-hüquq elmində aıtıq belə bir fikir möhkəm təsdiqi tapmışdı ki, humanitar biliklərin bu sahəsində ınüqa- yisəli-tarixi metod kimi bir-birilə əlaqədə tez-tez tətbiq edilən müqayisəli və tarixi metodlar böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Yurispıudcnsiyada mü qayisə!i-tarixi metoddan lap başlanğıcda hüquqşünaslar dövlətə və hüquqa sosioloji yanaşmanı nəzərə alaraq istifadə etdilər. R.Davidin qeyd etdiyi kimi, müqayisəli hüquqa bir çox alimlər tərə findən hüquq sosiologiyasının aspektlərindən biri kimi baxılmış və indi də baxılmaqdadır. Belə mövqeyə bir qədər tərəddüdlə yanaşan R.David yenə də belə hesab edir ki, müqayisəli hüquqla hüquq sosiologiyası ara sında həqiqətən do çoxlu toqquşma nöqtələri mövcuddur, eləcə do bir sıra ümumi sahələr vardır. Bu faktın etiraf edilməsi onunla bağıdır ki, sosio logiya kimi müqayisəli hüquq da insanların sosial cəhətdən şərtləşən fəaliyyətinin qarşılıqlı təsirinin və bu və ya digər ictimai sistemdə təşək kül tapmış insan davranışı tənzimləyicilərinin tipik xüsusiyyətlərinin axtarışına istiqamətləndirilmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, müxtəlif döv lətləri və xalqları birləşdirən vahid dünya bazarının olmasından irəli gəlir. Belə şəraitdə siyasətçilər və sahibkarlar onların xüsusi sistemindən əhə miyyətli dərəcədə fərqlənən siyasi-hüquqi, iqtisadi və etno-mədəni sis temlərlə təmasda olurlar. Təbii olaraq, bu fərqlər, hüququn köməyilə so sial proseslərin idarə olunmasım çoxşaxəliliyini təmin etməyə xidmət edən hüquqşünaslara da aid olunur. Hüquqa müqayisəli-larixi yanaşmanın ən parlaq nümunəsinə adət hüququ (adətlər üzrə hüquq) xidmət edir. Bəzən adət hüququna belə tərif verilir. Adət hüququ - bu, sosial cə hətdən normal hesab olunan iradları, məlum birgəyaşayış normalarını isə pozitiv və həqiqi sayan həmin sosial orqanizmin bütün üzvlərinin və ya onun ancaq bəzi hissələrinin kollektiv vərdişidir. Başqa sözlə, adət hüququ dedikdə, sosial həyatda uzunmüddətli tətbiq edilmələri sayə sində məcburi qüvvə əldə edən hüquqi adətlərin və ya adətlərdə 112 ehtiva olunan hüquqi qaydaların və sosial qrupun, sinfin və ya bütün xalqın daxilində mövcud olan vərdişlərin məcmusu başa düşülür». Hər cür adət adət hüququ deyildir. Adət hüququna ancaq yuridik cə hətdən həqiqi olan, yəni məcburi olan və irad müəyyən etmək qabiliyyəti olan adət aid edilir. Adət hüququnun müqayisəli-tarixi öyrənilməsi bazasında hüquqi et- nologiya formalaşmışdır. Hüquqi ctnologiyanm fərqləndirici cəhətini aı- xaik hüququn (primitiv hüququn) öyrənilməsinə müraciət təşkil edir. Arxaik (primitiv) hüquq, məsələn, Cin və müsəlman sivilizasiyaları və mədəniyyətləri istisna olmaqla, industrialaqədərki cəmiyyətlərin həyatına daxil olur. Adət hüququ anlayışı arxaik cəmiyyətlərlə məhdudlaşmır. Ondan müa sir beynəlxalq hüququn mənbələrindən birinin göstərilməsi üçün do istifadə olunur. Beynəlxalq adətlər haqqında danışılarkən qeyd olunur ki, onlar eyni qaydaların mahiyyətinə görə eyni olan hallara daimi və eyni şəkildə tətbiqi əsasında beynəlxalq münasibətlərdə müəyyən edilirlər. Beləliklə, beynəlxalq adətləri adət hüququ ilə qarışdırmaq olmaz. Dövlətlər arasında adət hüququ yarana bilməz, çünki dövlətlər elə mühiti təmsil edirlər ki, məcburi normaya keçən adətlər nəzərə çarpmadan inkişaf edə bilərlər. «Adət» probleminin həlli üçün hüquqşünaslar «adətlər» və «adi» terminlərini fərqləndirməyə çalışmışlar. Bunu əvvəllər beynəlxalq hüquq üzrə məşhur mütəxəssis L.F.L.Oppcnhcym (1858-1909) etmişdir. O, Al maniya və İsveçrədə professor, 1908-ci ildən isə Kcmbric universitetində kafedra müdiri olmuşdur. Oppcnhcymin fikrincə, «adotlor»lo «adi»ni qa rışdırmaq olmaz. Beynəlxalq hüquq sahəsinin hüquqşünasları müəyyən hərəkətlərin edilməsinin aydın və uzun sürən praktikasının belə hərəkət lərin (beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq) məcburi və ya düzgün olduğuna əminlik işarəsi altında təşəkkül tapdığı vaxt adət haqqında danışırlar. Digər tərəfdən, müəyyən hərəkətlərin edilməsi praktikası belə hərəkət lərin (beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq) məcburi və ya düzgün olduğuna əminliyin olmadığı zaman təşəkkül tapdığı vaxt adi haqqında danışırlar. Beləliklə, beynəlxalq yurisprudensiya dilində «adət» termini həcminə görə «adi» termininə nisbətən daha məhduddur. Məsələn, davranış tərzi adi ola bilər, lakin adi-hüquqi ola bilməz. Deməli, dövlətlərin beynəl xalq münasibətlər sahəsində müəyyən davranışı beynəlxalq adət hüquq normasından irəli gəlməyən adidən ibarət ola bilər. «Adət» termini hüquqşünaslar tərəfindən tez-tez istifadə olunsa da, 113 bu termin onlann əsas elmi lüğətinə məxsus deyildir. Onun tərifi, hər şey dən əvvəl, heç də hüquqşünaslar deyil, etnoloqlar, psixoloqlar və sosio loqlar tərəfindən verilməlidir. Burada təəccüblü heç nə yoxdur. İstənilən elmi fənnlərdə biz tez-tez və fayda ilə, lakin hansısa özügöriinən ak siomlar kimi intuitiv səviyyədə istifadə olunan çoxlu termin və anla yışlara təsadüf edirik. Bu problemi parlaq şəkildə məşhur polyak məntiqçisi və metodoloqu Alfred Tarski (1902-1983) təhlil etmişdir. «İntuitiv həqiqətlər» prob leminin həlli üçün ona iki dili - predmet dilini (və ya dil-obyekti) və təd qiqatçı dilini (metadil) fərqləndirmək lazım gəlmişdir. Predmet dilində heç do həmişə əhəmiyyət verilməyəni başa düşməyin, aydın olmasının, dəqiqloşdirilmosinin və müəyyənliklə ifadə olunmasının mümkün olma sından ötrü tədqiqatçının dili predmet dilindən zəngin olmalıdır. Başqa sözlə, tədqiqatçının dili predmetin dili ilə üst-üstə düşə və ya tamamilə ona keçirilə bilməz, çünki əks təqdirdə hər iki dil bir (eyni) dilin növünə çevrilə bilər. Nəticədə isə müxtəlif semantik paradoksları təhlil və izah etmək qeyri-mümkün olar, çünki öz ifadə imkanlarına görə daha zəngin olan dil sistemi bizim üçün əlçatmaz ola bilər. Bu halda bizə yadda saxlamaq kifayətdir ki, tədqiqatçı dilinin köməyilə predmetin dili öyrənilir, dil haqqında biliklər müqayisədə ana dili daha zəngin təzahür edir. Deyilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, yıırisprudcnsiyanm pred met dili (və ya, başqa sözlə, onun predmet sahəsi) metadilin köməyilə öyrənilməlidir. Bu halda bizim üçün belə dil qismində (sözün geniş mə nasında) fəlsəfənin və hüquq sosiologiyasının müvafiq metodlarının, üsullarının və idrak formalarının dili çıxış edir. Məhz bu dillərin kömə yilə subyektlə dərketmə obyekti arasında tədqiqat «dialoqu» aparılır. Bu halda fəlsəfə və sosiologiya konkret yuridik fənn çərçivəsindən çıxmağa və onun digər elmi fənnlərlə (o cümlədən qeyri-hüquqi xarakterli fənnlər- lə) əlaqəsini qiymətləndirməyə imkan verir. Yuxarıda göstərilənləri adət hüququnun sosial-tarixi kökləri ilə əla qədə dövlətoqədərki ictimai təsisatların və şəxsən dövlətin qarşılıqlı mü nasibəti haqqında məsələnin nümunəsində konkretləşdirmək olar. Əgər adət hüququ təbii (təbii-tarixi) olaraq formalaşırsa, dövlət həyatı şəra itində tamamilə başqa bir mənzərə - məhz məqsədyönlü və şüurlu hii- quqyaratma mənzərəsi müşahidə olunur. Dövlət ictimai münasibətlərə hüquqi forma verərək həmçinin yeni yaranan, artıq hüquq münasibətləri 114 qismində çıxış edən ictimai münasibətlərə əks təsir göstərir. Bununla da hüquqyaratma dövlətin nəinki mühüm funksiyası, həm do onun xarakterik əlaməti olur. Lakin bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, müasir «hüquq yaratma» anlayışı tarixən yaxın keçmişdə təşəkkül tapmışdır. Bu vaxt «dövlət» anlayışı «vətəndaş cəmiyyəti» anlayışından ayrılmışdı. Tarixin ötən mərhələləri üçün hüquqyaratmanm və hüququn tətbiqinin bir-birini əvəz etməsi səciyyəvidir. Müasir hüquqyaratmada dövlətin artan roluna baxmayaraq, cəmiy yətin hüquqyaratma təşəbbüsü tam şəkildə dövlət institutlarının sərən camına verilməmişdir. Bu barədə hüquq sosiologiyası nümayəndələrinin tədqiqatları da şəhadət verir. Avstriya hüquqşünası Yevgeni Erlixin hüquq sosiologiyası. Hü ququn bir çox tarixçiləri Avstriya hüquqşünası Yevgeni Hrlixi (1862- 1922) tam əsasla hüquq sosiologiyasının banilərindən biri hesab edirlər Y.Erlix «hüquq sosiologiyasının əsası» (1913) kimi təməlli bir kilabm müəllifidir. Bu kitab 1933-cü ildə ingilis dilənə çevrilmiş və R.Paundun ön sözü ilə nəşr olunmuşdur. Y.Erlix o dövrdə Avstriya-Macarıstanın tərkibinə daxil olan Bukovi- nanın (indiki Ukrayna) Ccmovtsı şəhərində anadan olmuşdur. Samborc (Ukraynanın indiki Lvov vilayəti) şəhərində seminariyada oxumuşdur. Onun atası Simon Erlix bu şəhərdə vəkil işləyirdi. 1686-cı ildə Vena universitetini bitirən Erlix hüquq doktoru alimlik dərəcəsi aldıqdan sonra Venada vəkilliklə məşğul olmuşdur. 1896-cı ilin noyabrında hüquq sahə sində elmi fəaliyyətinə görə ona professor rütbəsi verilmiş, 1900-cü ildə isə 1899-cu ildə nəşr olunmuş «Alman imperiyasının mülki məcəlləsində məcburiyyət hüququ» monoqrafiyası əsasında Roma hüququnun ordinar professoru rütbəsini almışdır. Y.Erlix 1900-cü ildən Birinci Dünya müha ribəsinin başlanmasınadok Ccmovtsdə yaşamış və orada Frans İosif uni versitetində işləmişdir. O, həmin universitetdə 1901-ci ildən hüquq fakültəsinin dekan vəzifəsini tutmuş, 1906-cı ildən isə həmin universitetin rektoru olmuşdur. 1903-cü ildə onun məşhur «hüququn azad tapılması və azad hüquq elmi» kitabı işıq üzü görmüşdür. Həmin kitab yurispru- densiyada azad-hüquqi hərəkətin guşə daşı hesab olunmuşdur. Şimali Bukovinanm Rumıniya tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra, noyabr ayında Erlix alman millətinin nümayəndəsi kimi universitetdən xaric edilmişdir. Lakin sonralar Rumıniya hakimiyyət orqanları ona univer- 115 Yüklə 13,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|