R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

Asrlar
Davrning
nomlanishi
Manbalarda
tilning
turlicha
nomlanishi
Asosiy adiblari va
yozma yodgorliklari
1.
X - X I V
O 'z b e k
tilin in g
ilk 
ta r a q q iy o t 
davri
tu r k iy , 
eski 
tu r k i y
til, 
tu r k iy , 
tu r k iy
x o q o n iy , 
s h a r q iy
t u r -
kiv, c h i g 'a t o v
tili
M a h m u d
K osli- 
g 'a riy , 
Y u s u f
B a- 
la s o g 'u n iy , 
A h m a d
Y u g n a k iy , 
A h m a d
Yassaviy, 
R a b g 'u z iy , 
D u r b e k , 
Q u t b
X o -
ra z m iy asarlari
2.
X I V -
X I X
O 'z b e k
tili nin g
t a k o -
millashish
davri
eski 
o 'z b e k
tili, tu r k iy til, 
c h i g 'a t o v tili, 
O 'r t a
Osiyo 
t u r k c h a s i, 
N a v o iy
tu r k c h a s i, 
s h ar q iy
t u r k c h a
X o r a z m iy 
« M u -
h a b b a t n o m a » s i
(1 3 5 3 - y .) d a n b o sh la b
N i y o z - M u h a m m a d
(K o m i l )
X o r a z m i y -
g a c h a
( X IX
asr 
ik k i n c h i ya rm i)
3.
X I X -
XX
Milliy
a d a b iy
tiLning
sh a k l la n a
bosh lash i
ya ngi 
o 'z b e k
tili, tu r k iy til, 
sort tili
M u q i m i y , 
F u r q a t
a s a r la r i d a n
b o sh la b
o 'z b e k ja d i d a d a b iy o ti 
ilk n a m u n a l a r i g a c h a
4.
X X -
X X I
O 'z b e k
milliy adabiy 
tili
hozirgi o 'z b e k
tili
A b d u lla
Q odiriy, 
H a m z a ,
Ayniy, 
O y b e k la r d a n
m u o s i r
a d ib l a rg a c h a
H O ZIR G I 0 ‘ZBEK TILI VA U N IN G SHEVALARGA
M UNO SABATI
0 ‘zbek tili 
k o ‘p dialektli. 
Bu uning m urakkab tarixiy 
taraqqiyot yo'lini bosib o ‘tganligi, bugungi o 'z b ek millati o ‘tm ishda 
xilma-xil etnik tarkibga ega bo'lganligi bilan belgilanadi.
16

---

O 'zbek milliy tilini tashkil etuvchi tu rli-tum a n shevalarni uch 
lahjaga birlashtirish m um kin. Bular: 1) qarluq-chigil-uyg'ur lahjasi;
2) qipchoq lahjasi; 3) o 'g 'u z lahjasi.
Lahjalar o 'z aro farqli xususiyatga ega. Bu farqlar, aytilganidek, 
lahjalarning 
h ar 
biri 
dastlab 
har 
xil 
qabila 
yoki 
qabila 
birlashmalarining tili bo'lganligi bilan bog'liq. Bu tarixiy jarayonni 
har to m o n la m a to 'g'ri anglagan E.Polivanov o'zbek tilining ko'p 
dialektli til ekanligini nazarda tutib: «O'zbek milliy tili (o'zbek 
lahjalarining bir butunligi, yaxlitligi sifatida) yagona tizimning, 
aslida hech qachon am alda bo'lm agan o'zbek bobo tilining 
dialektologik parchalanish yo'Ii bilan emas, balki farqlanuvchi til 
tizimlarining birlashuvi yo'li bilan paydo bo'lgan», - degan edi. 
O 'zbek xalqining shakilanish tarixi bilan yuzaki tanishishdan ham 
shunday xulosaga kelish mumkin.
O'z bek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil- 
uyg'u r lahjasi hozirgi o'zbek milliy adabiy tilining m e ’yorlarini 
belgilashda m u h im ahamiyat kasb etgan deb, odatda, alohida 
ajratiladi. Buning boisi shundaki, o'zbek xalqining shakllanishida 
qarluq 
etnik tarkibi 
Qoraxoniylar davridan boshlab alohida 
mavqega ega edi.
O 'zbek tili bu lahjasining nomlanishida (qarluq-chigil-uyg'ur 
lahjasi) bir m u n c h a anglashilmovchilik mavjud. Birinchidan, bu 
atamadagi 
[chigil]
so'zi ortiqcha, chunki chigillar qarluqlarning bir 
bo'g 'ini, xolos. Bu b o 'g 'in qanchalik katta va, Koshg'ariy so'ziga 
ko'ra, ahamiyatli bo'lm asin, qarluq toifasiga mansub.
Ikkinchidan, atam a tarkibidagi 
[uyg'ur]
so'zining ham qadimgi 
uyg'urlarga hech qanday aloqasi yo'q. Bu atam a o'zbek tili bilan 
birgalikda turkiy tillar g'arbiy xun tarm og'ining qarluq guruhiga 
m ansub bo'lgan hozirgi uyg'u r tiliga ishora qiladi, xolos. Shuning 
uchun hozirgi o'z bek milliy adabiy tili m e ’yorlarining bu lahja 
xususiyati bilan yaqinligi bejiz emas. Lahjaning qayta nomlanishida 
tarixchi va shevashunoslarning xulosasi zarur.
A.K.Borovkov qayd qilib o'tganidek, o'zbek tilining birorta 
shevasini ham adabiy tilga har jihatdan asos bo'lgan deb aytib 
bo'lmaydi. Buning bosh sababi shundaki, hozirgi o'z bek milliy 
adabiy tili uzoq adabiy ishlov a n ’anasining (jumladan, eski turkiy, 
eski o'zbek, yangi o'zbek adabiy tillarining) bevosita davomi va XX 
asrda u (yozuv va adabiy ishlov a n ’anasiga ega bo'lm agan xalqlarda 
b o ig an id ek ) ta m o m a n yangi bir hodisa sifatida yuzaga kelmagan: 
milliy adabiy til kamida ming yillik adabiy ishlov mahsuli. 
Ikkinchidan, 
o'zbek tilining barcha lahjalari o'zbek tilm ing

---

taraqqiyotiga m a 'lu m bir darajada hissa qo'shgan. Birining adabiy 
tilga ta'siri bir sohada kuchliroq bo'lsa, boshqa sohada o'zga bir 
shevalar guruhining t a ’siri ko'proq seziladi. Masalan, Andijon, 
F arg 'o n a shevalari o'zbek tiliga xos eng k o 'p tarqalgan gramm atik 
shakllardan birini — hozirgi za m on fe’lining 
[-yap
] affiksi vositasida 
yasaluvchi shaklini bergan deyiladi. Lekin bu shakl qipchoq 
lahjalarida h am aynan shunday qo'llanadi. Shunisi xarakterliki, bir 
qarashda adabiy tildan b irm uncha uzoqroq deb t a s a w u r qilinadigan 
qipchoq lahjasi morfologivasi singarm onizm dan, y a ’ni fonetik 
o'ziga xoslikdan xoli olinsa, adabiy til morfologivasi bilan qariyb 
bir xil. Yoki adabiy tilga fonetik jihatdan asos deyilgan Toshkent 
shevasida [x] va [
h
] tovushlari, qaratqich va tushum kelishiklari 
shakllari 
farqlanmaydi. 
Qipchoq 
shevalarida 
esa 
ular qat'iy 
ajratiladi. Qipchoq shevalarining adabiy til lug'atini, xususan, uning 
chorvachilik atamalari tizimini rivojlantirishda, adabiy tilning 
uslubiy imkoniyatlarini boyitishda katta hissasi bor. Masalan, 
[qirqim], [o'tov], [to‘l\, [sarimoy], [chakki],
[
chalop
], 
[uloq], [sovliq]
kabi u m u m iy va chorvachilik atamalari, 
[quyruq],
[
bovur\, [patir],
I
tovoq], [kulchatoy
], 
[lochira]
singari pazandachilik atamalari adabiy 
tilga qipchoq shevalaridan kirib kelgan.
Adabiy tilning rivojlanishiga o 'zbek tilining o 'g 'u z lahjasi ham
m a ’lum darajada hissa qo'shgan. Buning uchun adabiy tildagi 
[yoshulli], 
[o'g'lon],
[ 
buy on
| , 
[ 
qay din \, 
\qorago‘z]
kabi qator 
so'zlarni misol sifatida keltirish kifoya.
D em ak, 
o'z bek 
milliy 
adabiy 
tilining 
shakllanishi 
va 
taraqqiyotida tayanch m anba bo'lgan tarixiy a n ’an a bilan bir 
qatorda barcha lahja ham da shevalarning o'ziga xos o'rni bor.