R usya’da m asal a raştirmalarinda
Yüklə 311,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIV/1 (Yaz 2014), s.9-22.
R USYA’DA M ASAL A RAŞTIRMALARINDA Ö NCÜ B İR İ SİM: A LEKSANDR N İKOLAYEVİÇ A FANASYEV A Leadıng Name In Folk Tale Researches In Russıa: Aleksandr Nikolaevich Afanasiev Muvaffak DURANLI *
ÖZ Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, Rus masallarını derleyen ve yayınlayan ilk Rus halk bilimcisidir, onun yayınladığı masalların bir kısmı Vladimir Dal tarafın- dan derlenmiş, bazıları Rus Coğrafya Kurumu’nun arşivlerinden alınmış ve A. N. Afanasyev tarafından konularına göre gruplandırılmıştır. Onun ilk yayını 1855 ve 1863 yılları arasında sekiz fasikül olarak yayınlanmış, bu ona Rusya’nın Grimm Kardeşleri tarzında bir ün kazandırmıştır. Onun çalışmalarının Rus kültür tari- hinde taşıdığı öneme karşın Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in yaşamı yoksul- luk içinde geçmiş, yayıncı karnını doyurmak için kütüphanesini bile satmak du- rumunda kalmıştır. A. N. Afanasyev, 1871 yılında, kırk beş yaşında Moskova’da veremden öldü. Anahtar kelimeler; derleme, yayın, masal, efsane. ABSTRACT Aleksandr Nikolaevich Afanasiev was a Russian folklorist who recorded and pub- lished Russian folktales for he first time. Some of the tales published by him compiled by Vladimir Dahl, others taken form the archives of the Russian Geo- graphical Society and grouped by Afanasiev according to their themes. His first collection was published in eight volumes between 1855 and 1863, earning him the reputation of a Russian counter art to the Brothers Grimm. Despite the fact that his works carried out a big importance for the history of Russian culture, Afanasiev’s life ended in penury, even forcing to sell his library to enable himself to eat. In 1871 he died from tuberculosis in Moscow aged 45. Key words; record, publication, folktale, legend.
* Doç. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, m_duranlı@hotmail.com MUVAFFAK DURANLI 10
Son yıllarda ülkemizde yapılan masallarla ilgili bilimsel çalışmalarda sıkça geçen ad- lardan biri Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’dir. Bu adın sıkça anılmasının nedenleri ara- sında, Rusya’da yapılan bütün masal çalışmalarında A. N. Afanasyev’in birincil kaynak ola- rak kullanılmış olması yatmaktadır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’i bu derecede önemli kılan unsur, onun Rus masallarının derlenmesi çalışmalarında öncü bir ad olmasının yanı sıra Rusya’da masal dışında da halk edebiyatının diğer türlerini sistematik olarak incelemiş ve yayınlamış olmasıdır. Makalemizde Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in (1826- 1871) genel hatlarıyla hayatı ve onun masal derleme, inceleme alanındaki çalışmalardaki önemine değinilmeye çalışılacaktır. Bu makaleyi hazırlarken “Kaynakça”yı oldukça sınırlı tutmaya çalıştığımı söylemek zorundayım. Zira neredeyse masal incelemesi üzerine yazılmış Rusça çalışmaların hepsinde Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in adı geçmektedir. Fakat çalışmaların içeriğinde Afanasyev’in masal yayını alanında ilk olması ve onun kaynakları zikredilmektedir. Bu ne- denle makalede kaynak olarak kullandığımız çalışmalar, Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’i pek çok yönüyle inceleyen, onu sadece övmekle veya zikretmekle yetinmeyen kaynaklardır. Rus dilbilimcisi Boris Andreyeviç Uspenskiy, A. N. Afanasyev’i Alman Grimm kardeş- lere denk görmektedir. Ona göre, “Aleksey Nikolayeviç Afanasyev, haklı olarak “Rus Grimm’i” olarak adlandırılmaktadır. Gerçekten de onun Rus halk masalları külliyatı, Grimm kardeşlerin Alman masal külliyatına çok benzemektedir. Daha da önemlisi, Grimm kardeşle- rin yayınından sonra dünya masal literatüründe Afanasyev’in külliyatı gibi bir külliyat yer almamıştır”. 1
Uspenskiy’in bu tanımlaması belirli bir haklılık payına sahiptir. Afanasyev’in biriktir- diği (derlediği değil) malzemenin tamamının yayınlanmadığı, bir kısmının daha arşivlerde düzenlenmeyi beklediği sıklıkla Rus araştırmacılar tarafından belirtilmektedir. “Rus Grimm”i adlandırması diğer bilim adamları tarafından da kabul edilmiştir. Ayrıca Afanasyev’in Grimm kardeşlerin Rusya’daki takipçileri arasında yer aldığı da dile getirilmiş- tir. Örneğin Yuri Sokolov, “Grimmlerin görüşleri… Rus bilim adamları F. İ. Buslaev, A. N. Afanasyev ve O. F. Miller tarafından XIX. yüzyıl ortalarındaki çalışmalarında geliştirilmiş- tir”
2 diyerek, Grimm kardeşlerin Rusya’daki takipçilerinin “Mitolojik Ekolü”n geliştirilmesi- ne katkıda bulunduklarını söyler. Aleksandr Afanasyev’in kendisi de çalışmalarının Grimm kardeşlerinin çalışmalarına benzetilmesinden ve onların Rusya’daki takipçileri arasında olmaktan hoşnut olmalıdır. Zira A. N. Afanasyev, masalların 1873 yılında yapılan birinci yayının birinci fasikülüne yazdığı önsözde Almanya’daki çalışmalara ve özellikle Grimm kardeşlere olan hayranlığını açıkça belirtmektedir. A. N. Afanasyev, Grimm kardeşlerin emeğini duyduğu saygıyı ve masalların halk edebiyatı içindeki önemini şu sözlerle dile getirmektedir. “Halk edebiyatının çeşitli anıtları (şarkılar, atasözleri, deyimler, dualar, alkışlar ve bilmeceler) arasında masallar en seçkin yeri almaktadır. Halk edebiyatının bütün diğer anıtlarıyla içerik ve yapı bakımından
1 B. A. Uspenskiy, “Zavetnıe Skazki A. N. Afanasyeva”, İzbrannıe Trudı, c. 2, Moskova, 1994, s. 129 2 Y. Sokolov, “Folklor”, Literaturnaya Entsiklopediya, 1939, c. II, Moskova, s. 778. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 11
sıkı bağlantılı ve eski efsaneleri icra eden masallar sanatsal ve etnografik açıdan pek çok il- ginçlik içermektedir. Edebiyat tarihi, filoloji ve etnografi için zengin bir materyal olan halk masallarının önemli görevi, uzun zaman önce Alman bilim adamlarının en yeteneklileri tarafından fark edilmiş ve ortaya konulmuştur. Onlar sadece halk masal ve efsanelerini top- lamakla kalmamışlar, aynı zamanda diğer halklarda aynı konuda yayınlanmış olan her şeyi güzel çevirileri ile Alman edebiyatına kazandırmışlardır… Elbette, Almanya’da olduğu gibi, halk edebiyatı anıtlarına böyle ciddi bir dikkat başka bir yerde gösterilmemiştir, bu açıdan Alman bilim adamlarının yararlılığı gerçekten de büyüktür, halkın yararı için ortaya koy- dukları bu soylu çalışma bizlere de yararlı bir örnek oluşturduğu için sevinmek gerekir”. 3
Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in Yaşamı Çalışmaları ile Grimm kardeşlere benzetilen Aleksandr Afanasyev, ne yazık ki döne- min Rusya’sında yönetim tarafından saygı görmemiştir. Üstelik masal çalışmalarının yanı sıra yürüttüğü diğer siyasi eğilimli yayıncılık faaliyetleri yüzünden zor bir hayat yaşamak zorunda kalan A. N. Afanasyev en verimli olacağı bir yaşta hastalanıp ölmüştür. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, yaşadığı kısa hayatın (1826- 1871) bir bölümünü kendisi kaleme almıştır. Yazdığı bu biyografinin giriş cümlelerinde neden bunu yazmaya gerek gördüğünü A. N. Afanasyev şu sözlerle açıklar, “Soylu bir insanın yazdıkları, eğer onun çocukluğunu, gençliğini ve yaşlılığını kuşatan zamanın, içinde olduğu toplumun ka- rakteristik çizgilerini yansıtırsa oldukça ilginç olabilir”. 4
yıllarını bu küçük kazada geçirir. Daha sonra babasının görev yeri değişikliği nedeniyle aynı vilayetin Bobrov kazasına taşınır. On bir yaşına kadar bu şehirde eğitim gören A. N. Afanasyev, okuma ve yazmayı kaza lisesi öğretmenlerinin birinin evinde öğrenir, sonra ise eğitimine buradaki iki rahibin yanında devam eder. Rahiplerin yanındaki bu eğitim, daha çok dini içerikli olmakla birlikte aynı zamanda katı bir disipline de sahiptir. Bu eğitimin yararsızlığını anlayan Aleksandr Afanasyev’in babası, çocuğunu bu tür bir eğitimden alır ve bundan sonrası yine bir öğretmenin gözetiminde devam eder. 1837 yılında on bir yaşındaki A. N. Afanasyev, Voronej Vilayeti Gimnazyumu’nda eğitimine devam eder ve bu dönemi için gerçek bir eğitim olur. 1844 yılında Moskova Üniversitesi Hukuk Fakülte- sine giren Afanasyev, okulu bitirdikten sonra Kasım 1849’da Dış İşleri Bakanlığı Moskova Birinci Arşivi’nde çalışmaya başlar”. 5
Aleksandr Afanasyev’in bu döneme kadar olan yaşantısı ve eğitimi, dönemin Rus- ya’sındaki sıradan bir insanın yaşantısından pek de farklı değildir. Tek farklılık, onun baba-
3 A. N. Afanasyev, “Predislovie k 1- mu vıpusku pervogo izdaniya Narodnıh russkih skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, Moskova, Nauka, 1985, c. 3, ss. 345- 346. 4 T. F. Puhova, “A. N. Afanasyev i Voronejskiy Folklor”, Nasledie A. N. Afanasyeva i problemı Ego İzuçeniya. Materialı Mejvuzovskoy Nauçnoy Konferentsii k 175- Letiyu so Dnya Rojdeniya, Voronej, 2003, s. 10- 11. 5 T. F. Puhova, agm, s. 14- 25. MUVAFFAK DURANLI 12
sının çocuklarının eğitimine verdiği önem ve evlerinde dönemi için zengin bir kütüphane- nin olmasıdır. Gerçekte A. N. Afanasyev’in yeri Dış İşleri Bakanlığı’nın Arşivi olmamalıydı. Onun üniversite ile bağlantısı, bilimsel çalışma disiplini Afanasyev’e farklı bir kariyer sağlayabilir- di, fakat Aleksandr Afanasyev’in muhalif tavrı onun üniversitede çalışmasına engel olmuştu. Üniversiteyi bitirdikten bir yıl sonra A. N. Afanasyev, “Gosudarstvennoe hozyaystvo Pri Petre Velikom” (Büyük Petro Döneminde Devlet Ekonomisi) adlı bir makale yayınladı. Bu makale, Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesi hocalarının dikkatini çekmiş ve A. N. Afanasyev’e Rus Yasama Tarihi Bölümünde “XVI- XVII. Yüzyıllar Rusya’sında Ceza Huku- kunun Gelişiminin Devlet Yapısına Etkisi” dersini okutma görevi verilmişti. Bu dönem üni- versitesinde devletin kontrolü hat safhaya ulaştığı için bu dersin Moskova Üniversitesini teftiş eden Halk eğitim bakanı kont Sergey Uvarov’un denetiminde okutulma kararı ise bi- lim üzerinde oluşturulan baskının kanıtı niteliğindeydi. 6
Dersi bir müfettişin katılımı ile okutmak ve her sözüne müdahale edilmesi A. N. Afanasyev’i oldukça tedirgin etmiş, Konta karşı çıkışları ise ne yazık ki üniversite kapılarının yüzüne kapanmasına neden olmuştu. “Üniversite hocası olma umudunu yitiren A. N. Afanasyev. Moskova Ticari Bilimler Akademisi’nde yasama hocası olmak için başarısız bir girişimde bulundu, daha sonra da Rus tarihi ve Rus edebiyatı dersini vermek üzere Ennes pansiyonuna girdi… 1849 yılında Konstantin Kavelin’in desteği ile Dış İşleri Bakanlığı Moskova Birinci Arşivi’nde göreve baş- ladı ve 1855 yılında Devlet yazışmalarının onaylanması komisyonunun başkanlık görevine getirildi, 1862 yılına dek bu görevde kaldı. Arşivdeki bu on üç yıllık süre A. N. Afanasyev için en verimli ve şanslı dönemdi. Kazandığı para ailesini geçindirmesine yetiyor, bilimsel çalışmaları, Moskova’daki kültür ve bilim çalışanlarıyla aktif iletişim kurması için ona ol- dukça serbest zaman veriyordu”. 7
si’nde hocası olduğunu belirtmektedir. Azadovskiy, Konstantin Kavelin’in sadece hukuk alanında çalışmakla sınırlı kalmadığını aynı zamanda halk kültürünün çeşitli alanlarına da ilgi duyduğunu belirtmektedir. Ona göre, hocasının bu ilgisi Aleksandr Afanasyev’e de yan- sımıştır. Kavelin ve Afanasyev arasındaki dostluk zaman içinde Konstantin Kavelin’in Afanasyev’in hayatının her alanında koruyucu rolü üstlenmesine dönüşmüştür. 8
Hatta A. N. Afanasyev’in ilk bilimsel çalışması olan “Dopolneniya i Pribavleniya K Sobraniyu Russkih Narodnıh Poslovits i Pritçey” adlı makalesi de K. D. Kavelin’in desteğiyle “Arhiv İstoriko- Yuridiçeskiy Svedeniy” (Moskova, 1850) adlı yayının ilk cildinde yayınla- nır.
9
6 L. G. Barag- N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 380. 7 L. G. Barag- N. V. Novikov, agm , s. 381- 382. 8 M. K. Azadovskiy, İstoriya Russkoy Folkloristiki , Moskova, 1963, s. 72. 9 M. K. Azadovskiy, age , s. 72. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 13
Aleksandr N. Afanasyev’in Arşiv görevi nedeni ile kazandığı serbest zaman onun ge- rek tarih, yasama, edebiyat gerekse birincil ilgi alanı olan halk inançları üzerine çalışmaları- na hız vermesini sağladığı söylenebilinir. Bu dönemde başta Moskova ve Peterburg olmak üzere farklı alanlardaki yazılara say- faları ayırmış pek çok derginin çıktığı bilinmektedir. Afanasyev’ın yazılarına yer veren der- giler arasında “Sovremennik”, “Oteçestvennıe Zapiski”, “Russkiy Vestnik”, “Biblioteka Dlya Çteniya”, “Knijnıy Vestnik”, “Filologiçeskie Zapiski”, “Russkaya Reç”, “Bibliografiçeskie Zapiski” ilk sırada yer almaktadır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, bu dergiler dışında “Vremennik obşçestva istorii i drevnostey rossiyskih, arhiv istoriko- yuridiçeskih svedeniy o Rossii, izd. Kalaçeva”, “İzvestiya akademi nauk po otdeleniyu russkogo yazıka i slovestnosti”, “Çteniya v obşçestve istorii i drevnostey rossiyskh, drevnosti arheologiçeskogo obşçestva” gibi yayınlarda da pek çok makalesini yayınlamıştır. 10
bir ortam sağlamakla birlikte bazı kısıtlamalar da getiriyordu. Bakanlık çalışanı bir memur olarak yayıncılık yapması mümkün değildi. O da “… N. M. Şçepkin ile birlikte “Bibliografiçeskie Zapiski” adlı derginin yayınına girişti. Dergi 1858’de (24 sayı), 1859 ve 1861 yılları arasında (yılda yirmi sayı olmak üzere), oldukça küçük bir tirajla yayınlandı… Resmi olarak yayıncı N. M. Şçepkin (1860’a kadar) gözükse de gerçek yayıncı Aleksandr Afanasyev’di”. 11
luğu eleştirel nitelikli çalışmalar, onun bilimsel ortamlarda adının duyulmasına ve dönemin muhalif hareketi Dekabristlerle iletişim kurmasına yardımcı oldu. Dekabrist hareketin Mos- kova bölgesindeki başkanlığını yurt dışında bulunan ünlü yazar A. İ. Herzen yapmaktaydı. Aleksandr Afanasyev’in yayın organı bu dönemde pek çok Dekabristin yazılarına da yer verdi. Onun dergisine sürekli yazanlardan biri sürgündeki Dekabrist İ. D. Yakuşkin’in oğlu Yevgeniy İvanoviç Yakuşkin’di. Bu dergi ve onda muhalif bir grubun yazılarının yayınlan- ması elbette yönetim tarafından da ciddi bir dikkatle izleniyordu. 12
Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in mitoloji alanındaki çalışmaları Rus Coğrafya Ku- rumu’nun ilgisini çekti ve bu kurumun üyeliğine seçildi. “Kurum, Afanasyev’e masal mater- yallerini yayınlanması görevini verdi. Coğrafya Kurumu’nun Arşivinden yayınlanması için 75 metin verildi. Geri kalan materyaller diğer kaynaklardan toplandı. Afanasyev’in kendisi Voronej bölgesinden ondan fazla masal derlememişti… O Voronejli arkadaşlarının kayıtla- rından da yararlandı. P. V. Kireevskiy’den sonra P. İ. Yakuşkin’in de kayıtlarını aldı. Sonun- da atasözlerinin yayını üzerine yoğunlaşan V. İ. Dal de ona pek çok masal verdi”. 13
10 L. G. Barag- N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 382. 11 L. G. Barag- N. V. Novikov, agm, s. 389. 12 L. G. Barag- N. G. Novikov, agm , 396. 13 V. Y. Propp, Russkaya Skazka , Leningrad, 1984. 76. MUVAFFAK DURANLI 14
Kurumun 23 Şubat 1852 tarihli bu kararı, Rusya’da masal yayını açısından önemli bir tarihtir. 14
nın V. Propp’a göre haklı bir nedeni vardı. V. Propp, bu nedeni ve Kurum’un bu görevi A. N. Afanasyev’e vermesini şu şekilde açıklamaktadır. Afanasyev’de bir külliyat oluşturma fikri gerçekte 1851 yılında belirmiştir. O, 14 Ağustos 1851 yılında devamlı yazı gönderdiği dergilerden biri olan “Oteçestvennıe Zapiski”nin redaktörü A. A. Kraevskiy’e bu düşüncesini açıklamıştır. Masal metinleri ve onların incelenme yazılarının dergide yer alıp alamayacağını sormuştur. Afanasyev, A. A. Kraevskiy’den olumlu bir cevap alsa da zaman içinde bir derginin böyle bir çalışma için ye- terli olmayacağını düşünmüş ve bu düşüncesini ileri bir tarihe bırakmıştır. Afanasyev’in masal yayınına girişme isteğinin Coğrafya Kurumu tarafından bilinmesi ve ayrıca bu zaman kadar masal olmasa da halk edebiyatının diğer türleri ve mitoloji üzerine çalışmaları Coğraf- ya Kurumu’nun ilgi alanında olmuştur. 15
Propp, Coğrafya Kurumu’nun Afanasyev’i seçmiş olmasını haklı bulsa da, Afanasyev’i gerçek bir derlemeci değil, iyi bir yayıncı olarak gördüğünü belirtmektedir. Ona göre, “Ma- salların ilk olarak yayınlanmasının en büyük temsilcisi V. İ. Dal olmuştur. Dal bilinçli bir şekilde halk masallarını işlemiş ve onları yayınlamıştır. O iki kitap çıkarmıştır… Bu çalışma- lar folkloristler tarafından ilgi görmemiş ve sanatsal bakış açısından çok zayıf bulunmuştur. Bunun yanı sıra Dal’in elinde çok fazla masal derlemesi vardır. Biz, Dal’in Afanasyev’e ken- disinin ve diğer kişilerin derlediği binlerce masal metnini verdiğini biliyoruz”. 16
Afanasyev, çalışmalarına yazdığı önsözlerde V. İ. Dal’in kendisi için ne kadar verimli olduğunu defalarca belirtmiştir. A. N. Afanasyev “Narodnıe Russkie Skazki”nin ilk yayınının dördüncü fasikülüne yazdığı önsözde “Sonuç olarak belirtmeliyim ki, V. İ. Dal’in derlediği bazı masallar çok il- ginçtir, ne yazık ki onlar içeriğindeki yapı nedeniyle yayınlanamaz. Bu tür masalların kah- ramanları daha çok rahipler ve ırgatlardır” diyerek, Dal’in verdiği bütün malzemeyi kulla- namadığını, ama bir kısım malzemeyi de yayın için düzelttiğini belirtmiştir. 17
Sonunda başta V. İ. Dal’in verdiği malzeme olmak üzere elde edilen kaynak Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev tarafından incelenerek yazıya aktarılmış ve artık yayın aşamasına gelinmiştir. Rus Halk Masallarının ilk yayını 1855- 1863 yılları arasında sekiz fasikül olarak çık- mıştır, bu fasiküllerden ilk üç fasikül Afanasyev hayattayken üç kez, dördüncü fasikül ise iki kez yayınlanmıştır. 18
14 V. Y. Propp, “Predislovie”, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, 1957, s. 23. 15 V. Y. Propp, “Predislovie”, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, 1957, s. 22. 16 V. Y. Propp, Russkaya Skazka , Leningrad, 1984. s. 74. 17 Afanasyev, age, 1884- 1985, III cilt, s. 355. 18 L. G. Barag- N. V. Novikov, “Primeçaniya”, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva, 3 cilt, Moskova, Nauka, 1984, s. 432.
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 15
Bir taraftan masalların yayına hazırlanmasıyla ilgilenen A. N. Afanasyev, diğer taraf- tan da o güne kadar zengin bir arşive dönüşen efsanelerin yayın çalışmalarına başlamıştır. Onun tarafından derlenen, bir araya getirilen efsaneler, ilk olarak 1859 yılında Moskova’dan birkaç ay önce Londra’da A. N. Afanasyev’in “Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe A. N. Afanasyevım. İzdanie Polnoe” adıyla yayınlanmıştır. Bu yayın, A. N. Afanasyev’in yurt dı- şında yayınlanan ilk çalışmasıdır. A. N. Afanasyev’in bu dönemde ki siyasi oluşumlar içinde aktif bir rol alan arkadaşı G. İ. Kasatkin. yurt dışına çıkışında Aleksandr Afanasyev’in efsane çalışmasının bir kopyasını Alman kökenli Rus yazar, siyasi mülteci A. İ. Herzen’e verdi. Ülkedeki sansür ve siyasi baskılar nedeniyle yurt dışında yaşayan Herzen Londra’da “Volnaya Russkaya Tipografiya” (Özgür Rus Basımevi) adlı bir yayınevi kurmuştu. Bu yayı- nevi ülke içinde basılması mümkün olmayan pek çok eseri yurt dışında Rusça olarak basıyor ve bunlar bir şekilde ülkeye sokuluyordu. Fakat Aleksandr Afanasyev’in efsane çalışmasının yurt dışında yayınlanması, Rusya’daki sansür komitesini iyice kızdırdı, daha sonraki yıllarda aynı çalışmanın Rusya’daki yayınlanmasına yasak getirildi. 19
sözde A. N. Afanasyev, çok genel hatlarıyla efsaneyi (günün anlayışı çerçevesinde) özetle- dikten sonra, efsanenin neden önemli olduğu üzerinde durur. Ona göre “Eğer efsaneler hal- kın arasında günümüze kadar yaşadıysa, uzun yıllar içinde farklı değişimlere uğradılarsa, sonunda onlarda geç dönem etkilerin belirgin izleri fark ediliyorsa o zaman efsane tarihin eski döneminde halkın şiirsel yaratıcılığının bir ürünü olarak bizim için ilginçtir”. 20
Aynı sayfada A. N. Afanasyev’in halkın geçmişinden gelen ve onun doğayla ilişkisini yansıtan efsanelerin Hristiyanlığın kabulü ile bir kenara atılmamıştır. “Halkın hayal gücü, hayvanlar dünyasına eskiden olduğu gibi yaklaşmayı, hayvanları akıl ve irade ile donatmayı sevmiş, dini kitaplarda anlatılan olayları alarak onları kendi eski efsanelerine yerleştirmiş- tir” 21
göstermektedir. Londra baskısında otuz üç anlatı yer alır. Çalışmanın hemen yarıya yakın bir bölümü (ss. 113- 203) dipnotlara ayrılmıştır. Dipnotlarda her anlatının varyantları, özellikle de V. İ. Dal’in derlediği varyantlar, anlatının künyesi ve özelliği ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Aleksandr Afanasyev’in “Narodnıe Russkie Legendı” adlı bu çalışması Londra’dan son- ra 1860 yılında Rusya’da yayınlanır yayınlanmaz sansür kurulu tarafından yasaklandı. Baş- tan beri devam eden bu yasaklama nedeniyle, Rus efsaneleri 54 yıl boyunca tekrar yayın- lanmadı. 1914 ve 1916 yılında Moskova’da S. K. Şambinıy’ın redaksiyonu ve önsözüyle “Narodnıe Russkie Legendı” tekrar basıldı. Hemen hemen Moskova ile aynı zamanda 1914 yılında İ. P. Koçergin’in redaksiyonu ile Kazan’da Y. N. Podzemskiy yayın evi tarafından
19 L. G. Barag- N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 391 20 A. N. Afanasyev, Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe Afanasyevım. İzdanie Polnoe, Lond- ra, 1859, s. VII. 21 A. N. Afanasyev, age , s. VII MUVAFFAK DURANLI 16
yayınlandı. Bu yayında efsane metinlerinin yanı sıra Afanasyev’in hatıraları, portresi de yer almıştır. Sansür kurulunun 1860 yılındaki bu kararı, yoğun çalışma dönemi sonrasında gelen yorgunluk Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’i kısa bir süre içinde olsa bulunduğu ortamdan uzaklaşmaya itti ve o da hayatında ilk kez Rusya dışına çıktı. Bu çıkış oldukça kısa bir dö- nemi içermekteydi. 1860 yazında çıktığı yurt dışı gezisinden A. N. Afanasyev, aynı yılın sonbaharında geri döndü. A. N. Afanasyev’in biyografisi üzerine çalışan araştırmacılar, onun bu sürede Londra’da Herzen ile temas kurmuş olabileceğini ileri sürmekte, ayrıca bu yurt dışı seyahatinde Aleksandr Afanasyev’in hayranlık duyduğu Grimm kardeşlerle de doğrudan tanışma imkanına sahip olduğunu düşünmektedirler. Ne yazık ki bu konuda kesin kayıtlar bulunmamaktadır. Bu kısa seyahatin Aleksandr Afanasyev’in hayatına etkisi oldukça ağır oldu. 1862 yılında Rus yazar ve siyaset adamı Nikolay Gavriloviç Çernışevskiy tutuklandı. Çernışevskiy’in tutuklanması bir başlangıç oldu. Bundan sonra A. İ. Herzen ile kişisel bağ- lantıları olanlar takibe alındı, sonunda sıra Aleksandr Afanasyev’e geldi. Bu tutuklama kam- panyasının önde gelen adlarından bir olan A. F. Golitsın, A. N. Afanasyev’le ilgili olarak şu raporu yazdı. “Bu memur, yani Afanasyev, görev yeri nedeniyle, hükümetin izni olmaksızın dışarı çıkarılamayacak bazı belgeleri arşivden alıp kötü niyetli insanlara ulaştırarak onlara yardımcı olmaktadır. Bu durumu yüce imparatorun görüşüne sunmak ve dikkati çekmek durumundayım”. 22
Afanasyev Arşiv’deki görevinden alındı. İlk üç dört yıl sürekli bir iş bulamadı. Ekonomik sıkıntılar yaşamaya başlayan Aleksandr Afanasyev, uzun yıllar içinde topladığı kütüphanesi- ni satmaya çalıştı, 1863 yılında Voronej il Kütüphanesine bu öneriyi götürdü, fakat oradan olumsuz cevap alınca kütüphanesini özel kişilere satarak bir süre geçimini bu şekilde sağla- dı. 23
Uzun uğraşlar sonunda A. N. Afanasyev ilk olarak Şehir Duması’na sekreter olarak işe girdi, ölümünden bir yıl önce de bir bankada çalışmaya başladı. Bütün bu olumsuzluklar ve baskılar onun çalışma disiplinini etkilemedi. Aleksandr Afanasyev, 1863 yılında “Narodnıe Russkie Skazki”nin sekizinci fasikülünü yayınladı. 1864- 1865 yılları aralığında A. N. Afanasyev, ilerideki büyük çalışmasına girecek mi- toloji ile ilgili makaleler yazmaya devam etti. Bu makaleler arasında “Poyetiçeskie Predaniya S Svetilah Nebesnıh” (Gök Cisimleri İle İlgili Şiirsel Efsaneler) adlı makale
adlı yayının 1864 yılı 8. Sayısında yer aldı. Bu dönemin ikinci makalesi “Skazka i Mif” (Masal ve Mit), dönemin seçkin dergisi
nin 1864 yılında yayınlanan I- II. Sayılarında yayınlandı.
22 L. G. Barag- N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 399. Araştırmacılar burada raporun kaynağı ola- rak İ. A. Jelyakova, “İz zapisok proşlogo stoletiya”, Promotey , Moskova, 1972, c. 9, s. 206’yı göstermişlerdir. 23 L. G. Barag- N. V. Novikov, agm , s. 400 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 17
Aleksandr Afanasyev’in halk arasında gökkuşağı ile ilgili inançları değerlendirdiği “Narodnıe Poyetiçeskie Predstavleniya Radugi” (Gökkuşağı İle İlgili Halkın Şiirsel Tasav- vurları) adlı makale yine
adlı derginin 1865 yılı I. Sayısında yayınlan- dı. Aleksandr Afanasyev’in bu dönemdeki dördüncü makalesi, “Dlya Arheologii Russkogo Bıta. Primer Vliyaniya Yazıka Na Obrazovanie Narodnıh Verovaniy i Obryadov” (Rus Ya- şamının Arkeolojisi İçin. Halk İnançlarının ve Törenlerinin Oluşumuna Dilin Etkisinin Ör- neği), dönemin arkeoloji ve etnografi alanındaki yazılara yer veren “Drevnosti Moskovskogo Arheologiçeskogo Obşçestva” adlı yayının 1865 yılı birinci cildinde yer almıştır. Mitoloji ve halk inançları ile ilgili bu makalelerin yanı sıra Aleksandr Afanasyev, aynı zamanda masal yayın çalışmalarına da devam etti. A. N. Afanasyev’e göre, “Russkie Narodnıe Skazki” çocuklar için hazırlanmamıştı. Bu nedenle Afanasyev, elindeki zengin malzemeden çocuklar için olanları yayınlamaya kara verdi ve “Russkie Detskie Skazki” (Rus Çocuk Masalları) adlı külliyatın yayınıyla ilgilenmeye başladı. 24 Bu çalışma 1870 yılında, Aleksandr Afanasyev’in ölümünden bir yıl önce Moskova’da yayınlandı. “Russkie Detskie Skazki” adlı çalışmasına A. N. Afanasyev, yirmi dokuz hayvan masalı, on altı büyü masalı ve on altı gündelik masal koydu. Toplam altmış bir metin. Fakat A. N. Afanasyev, artık tehlikeli adlar listesindeydi ve bu nedenle her çalışması sansür kurulu tara- fından dikkatle izleniyordu. Çocuk Masalları 1870 yılında yayınlanır yayınlanmaz İç İşleri Bakanlığı kurul üyesi, sansür komitesine başkanlık eden P. A. Vakar yayın bakanlığına görü- şünü bildirdi ve bu külliyattaki yirmi dört masalın içerik açısından zararlı olduğuna işaret etti.
25
Sansür kurulunun engellemeleri uzun süre etkili oldu, bu nedenle A. N. Afanasyev’in bu çalışması ilk yayınlanmasından 16 yıl sonra, 1886 yılında ikinci kez yayınlanabildi. Aleksandr Afanasyev’in masal yayınlarıyla eş zamanlı sürdürdüğü mitoloji üzerine ça- lışmaları, bazen eklemeler bazen de ilk yayınlandıkları şekilleriyle A. N. Afanasyev’in 1865- 1869 yılları arasında üç cilt olarak yayınladığı “Poyetiçeskie Vozzreniya Slavyan Na Prirodu” (Slavların Doğaya İlişkin Şiirsel Görüşleri) adlı çalışmanın temelini oluşturdu. Aleksandr Afanasyev’in “Poyetiçeskie Vozzreniya Slavyan Na Prirodu” adlı çalışması- nın üzerine bir dil incelemesi oluşturan Anatoliy Fedoroviç Juravlev, Afanasyev’in bu ese- rinden kısa bir süre önce (1864 yılında) Alman bilim adamı W. Schwartz’ın “Die poetischen Naturanschauugen der Griechen, Römer und Deutschen in ihrer Beziehung zur mythologie” adlı eserinin yayınlanmış olduğunu belirtmektedir. Hemen hemen Afanasyev’in eseriyle yakın bir başlık içeren bu eserden A. N. Afanasyev’in ne derecede etkilenmiş olduğu tartış- malı bir durumdur. 26
24 L. G. Barag- N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 401. 25 L. G. Barag- N. V. Novikov, agm , ss. 418- 419. 26 A. E. Juravlev, Yazık i mif, Lingvistiçeskiy kommentariy k trudu A. N. Afanasyeva “Poyetiçeskie vozzreniya slavyan na prirodu ”, Moskova, İndrik, 2005, s. 25. MUVAFFAK DURANLI 18
Yaşadığı sıkıntılar, yoğun çalışma dönemleri Aleksandr Afanasyev’in zayıf olan sağlı- ğını daha da kötüleştirdi. 1870 yılında doktorlar teşhisi koymuştu: Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev verem hastasıydı. A. N. Afanasyev, 1871 yılı yazında Samara yakınlarında bir kaplıcada kımız tedavisi gördü, Moskova’ya dönüşünden iki ay sonra 23 Eylül 1871’de vefat etti. 27
Makalenin başında da belirttiğimiz gibi, Rusya’nın Grimm’i A. N. Afanasyev hem ya- şarken hem de ölümü sonrasında resmi makamlardan gerekli saygıyı görmedi. 1874 yılında arkadaşları tarafından toplanan paralarla heykeltıraş V. S. Brovskiy, A. N. Afanasyev’in Pytanitskiy mezarlığındaki mezarının üstüne bir anıt yaptı. 28
Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in ölümünden Sonra Çıkan Yayınları Aleksandr Afanasyev’in çok tartışma yaratan bir başka çalışması ise Rusça kaynaklarda “Russkie Zavetnıe Skazki” veya kısa adı “Zavetnıe Skazki” olarak bilinen eseridir. Normal bir masalın bile Rusya’da gerek kendi adı ve siyasi yaklaşımları gerekse masa- lın içinde taşıdıkları nedeniyle yayınlanmasının zorluğunu bilen A. N. Afanasyev, bazı ma- salların hiçbir şekilde Rusya’da yayınlanmayacağını düşündüğü için bu tür masalları ayrı bir el yazması çalışmada toplamış ve onlara “Narodnıe Russkie Skazki Ne Dlya Peçati. 1857- 1862” (Yayın İçin Olmayan Rus Halk Masalları) başlığını vermişti. Bu çalışmanın el yazma nüshası 1862 yılında G. İ. Kasatkin’in eline geçti, el yazmasını Cenevre’ye ulaştıran Kasatkin ne yazık ki onun yayınlandığını göremedi. Kasatkin’in ölü- münden beş yıl sonra 1872 yılında yayın gün ışığına çıktı. “Zavetnıe Skazki” adı bu çalışma- ya G. İ. Kasatkin tarafından verilmiştir. Ayrıca yayın yılı olarak da “mrakobesiya” 29 kelimesi eklenmiştir. Çalışmanın başında yer alan önsöz G. İ. Kasatkin tarafından yazılmış ve “Filobibl” takma adıyla imzalanmıştır. 30
da 77 masal metni yer almaktadır, ayrıca bu masalların yirmi kadar varyantı da çalışmaya konulmuştur. B. A. Uspenskiy’e göre “Russkie Zavetnıe Skazki” bir taraftan bünyesine erotik masal- ları, diğer taraftan da anti- kilise içerikli masalları almaktadır. 31
ginç bir ayrıntıyı vurgulamaktadır. Ona göre, “… Anti- kilise karakter Afanasyev külliyatı-
27 L. G. Barag-N. V. Novikov, “A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok”, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva , c. 1, 1984, s. 406. 28 L. G. Barag-N. V. Novikov, agm , s. 406. 29 Bu kelime çeviri olarak “iblislerin karanlığı” anlamına gelmektedir. Kelime Rusça literatürde “kültüre, bilime ve aydınlanmaya düşman olan kişi veya grup” anlamını almıştır. S. İ. Ojegov, Slovar Russkogo Yazıka , Moskova, 2005, s. 355. 30 L. G. Barag-N. V. Novikov , agm, , s. 395. 31 B. A. Uspenskiy“Zavetnıe skazki A. N. Afanasyeva”, İzbrannıe trudı, C. 2, Moskova, 1994, s. 129-130. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 19
nın künye sayfasında da çok ifadeli bir şekilde gösterilmiştir: yayın yeri Valaam manastırıdır (Rusya’da Ortodokslara ait saygın ve en katı manastırlardan biri), yayın manastırdakilerin elinden geçmiş gibi gösterilmiştir, … Böylece yayın da Aleksandr Afanasyev’in kiliseye ve dine karşı saygısı duymadığını gösteren bir anlam kazanmaktadır”. 32
hazırlanmış dört kitap şeklinde yayınlanmıştır. Dördüncü kitap dipnotları içermektedir. Bu çalışmada çok az metin vardır ve ilk kez, daha sonraki bütün yayınlarda takip edilecek olan belirli bir sınıflandırma sistemine göre masallar yer almaktadır. 33
Rus folklor tarihi üzerine çalışmalarıyla tanınan M. K. Azadovskiy, birinci yayında hiçbir sınıflandırma olmadığını, metinlerin gelişigüzel verildiğini, fakat ikinci yayının sınıf- landırma sistemiyle başarılı bir çalışma olduğunu vurgulamaktadır. Onun tanımlamasına göre, “Başlangıçta hayvan masalları, sonra büyü masalları, onların ardından novelistik masal- lar ve son olarak fıkralar gelmektedir. Efsanevi tipteki masallar özel bir yayın için ayrılmış- tır. Bu düzenleme temelde tamamlanmış bir sınıflandırmadır, daha sonra da Afanasyev’in bu şekildeki sınıflandırması A. Aarne tarafından benimsenmiş (Aarne ona resmi bir karakter vermiştir) ve gerek Avrupa’da gerekse Amerika’da bütün masal araştırmacıları tarafından kabul edilmiş, masal konularının çağdaş sınıflandırmasının temelinde bu yer almıştır”. 34
Aleksey Evgenyeviç Gruzinskiy tarafından hazırlanan 1897 yılındaki üçüncü yayında metinler, ikinci yayındaki başlık ve numaralandırma sistemine göre verilmiştir. 1913 yılındaki yayınlanan birinci ciltte yayınlanmamış materyallerle ilgili yeni bilgi- lerin yanı sıra A. N. Afanasyev’in hayatı ve bilimsel faaliyetiyle ilgili geniş bir yazı yer almış- tır. 1922 yılında gerçekleştirilen Berlin yayını “Narodnıe Russkie Skazki i Legendı” başlı- ğını taşımakta olup iki ciltti. Bu yayında Andreas von Lowıs of Menar’ın önsözü ve dipnotla- rı yer almaktadır, bu yayına masal varyantları girmemiş, fakat masalların yanı sıra Afanasyev’in “Narodnıe Russkie Legendı” çalışmasından 13 efsane metni (1914 Moskova yayınına göre) alınmıştır. Bu çalışmada A. N. Afanasyev metinlerine verilen dipnotlarda ilk olarak A. M. Smirnov, A. Aarne, ayrıca İ. Bolte ve Y. Polivka’nın listelerine göre masalların karşılaştırmalı Doğu Slav ve uluslar arası konu materyaline göndermeler yapılmıştır. M. K. Azadovskiy, N. P. Andreyev ve Y. M. Sokolov tarafından hazırlanan A. N. Afanasyev masallarının tam olan yayını üç kitap şeklinde (İlk Sovyet yayını) 1936- 1940 yıllarında çıkmıştır. Bu yayında masal metinlerinin bir kısmı, Coğrafya Kurumu Leningrad Arşivi’nde ko- runan el yazması kopyalarla karşılaştırılmıştır. El yazması materyaller bazı konu ve varyant- ların özellikleri açıklamak için kullanılmıştır. Masal metinlerinde çağın yazım kurallarına uygun olarak bazı imla değişiklikleri de yapılmıştır. Üçüncü kitapta “Russkie Zavetnıe Skazki”den 33 metin alınmıştır; bunlardan bir kısmı ilk olarak yayınlanmıştır.
32 B. A. Uspenskiy, agm , s. 131. 33 L. G. Barag, N. V. Novikov, “Primeçaniya, ” Narodnıe Eusskie Skazki A. N. Afanasyeva, 3 cilt, Moskova, Nauka, 1984- 1985. c. I, 1984, s. 432-433. 34 M. K. Azadovskiy, age , s. 74. MUVAFFAK DURANLI 20
1957 yılındaki üç ciltlik yayın, V. Y. Propp tarafından hazırlanmıştır. A. N. Afanasyev metinleri Propp tarafından günün imlasıyla verilmiştir. “Zavetnıe Skazki” metinleri bu yayı- na girmemiştir. Propp her cilt için hazırladığı dipnotlarda Afanasyev’in kendi hazırladığı dipnotlardaki açıklamaları vermiş ve bazı motiflerin varyantlarına göndermeler yapmıştır. Propp’un yayınının birinci cildinde 178 masal metni, ikinci ciltte 129 metin ve sözlük, üçüncü ciltte ise 272 masal metni yer almıştır. Üçüncü cildin metinlerden sonra gelen “Ek- ler” bölümünde, A. N. Afanasyev’in birinci yayının birinci fasikülüne, birinci yayının ikinci fasikülüne, birinci yayının dördüncü fasikülüne hazırladığı önsözler verilmiştir. Bunlardan sonra A. N. Afanasyev’in “Eruslan Lazareviç” masalı ile ilgili olarak yazdığı inceleme de bu ciltte yer almıştır. Bu ekler dışında, A. Aarne’nin uluslar arası sistemi ve bu sistemden sonra yayınlanan N. P. Andreyev’in listesinde tespit edilen Rus halk masallarının başlıca külliyat- larında yer alan paralelliklere göndermelerle birlikte Afanasyev külliyatındaki konu listesi verilmiştir. 1957 yılında V. Y. Propp tarafından hazırlanan bu yayından sonra da Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in masalları yayınlanmaya devam etmiştir. Bu yayınlarda hemen hemen Propp’a kadar olan yayın ilkelerine uyulduğu görülmektedir. SONUÇ Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, zor bir yaşamı sürdürmek zorunda kalmış, fakat halkının kültürüne duyduğu saygı yüzünden çalışmalarından taviz vermemiş bilim adamla- rının örneğini temsil etmektedir. Onun yaşadığı çağın yönetimi, başta masal olmak üzere pek çok halk edebiyatı örneğini görmezlikten gelmeye ve yasaklamaya çalışmıştır. Zira ma- salda iyi çarların yanı sıra halkı soyan, onu ezen kötü çarlar da vardır. Masal, ne bir yönetimi ne de bir kişiyi memnun etme amacında değildir. O, bize yaşamda iyinin ve kötünün yan yana yer aldığını gösterir. Bazen iyi bir çar, kızını fakir ve dürüst bir çobana verir, onunla ülkesini, zenginliğini paylaşır. Çoban, kral olur. Başka bir masalda kötü çar, kral yaptıklarının karşılığını bulur. Masalda kötü kalpli üvey anne de, çocuğu olmadığı için bir yetimi evlat edinen yaşlı kadın da vardır. Masaldaki bu gerçeklik, toplumun durağan kalmasını ve kendi hiyerarşik sisteminin korunmasını isteyen yöneticiler için kabul edilemez niteliktedir. Bu nedenlerden dolayı masalın yok sayılmaya çalışıldığı bir dönemde “masal derlemek” ve “yayınlamak”, A. N. Afanasyev gibi cesur araştırmacı ve bilim adamlarını durduramamıştır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev’in çalışmaları gerek Rus gerekse farklı kültürler üzerine çalışacak bilim adamları için günümüzde de önemini korumaktadır. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz 2014. 21
KAYNAKÇA AFANASYEV A. N., Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe Afanasyevım. İzdanie Polnoe , Londra, 1859.
AFANASYEV A. N., “Predislovie k 1- mu vıpusku pervogo izdaniya Narodnıh russkih skazok”, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva , Moskova, Nauka, 1984- 1985; cilt 3, 1985, s. 345- 353.
AZADOVSKİY M. K., İstoriya Russkoy Folkloristiki, Moskova, 1963. BARAG L. G., NOVİKOV, N. V., “A. N. Afanasyev i Ego Sobranie Narodnıh Skazok”, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva , Moskova, Nauka, 1984- 1985, c. 1, 1984, s. 377- 426. BARAG L. G., NOVİKOV, N. V., “Primeçaniya”, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva , Mos- kova, Nauka, 1984- 1985. c. I, 1984, s. 432- 505. JURAVLEV A. E., Yazık i mif, Lingvistiçeskiy kommentariy K Trudu A. N. Afanasyeva “Poyetiçeskie
PROPP V. Y., Russkaya Skazka, Leningrad, 1984. PROPP V. Y., “Predislovie”, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, 1957. PUHOVA T. F., “A. N. Afanasyev i Voronejskiy Folklor”, Nasledie A. N. Afanasyeva i problemı Ego İzuçeniya. Materialı Mejvuzovskoy Nauçnoy Konferentsii k 175- Letiyu so Dnya Rojdeniya, Voronej, 2003. SOKOLOV Y., “Folklor”, Literaturnaya Entsiklopediya
Hudojestvennaya Literatura, s, 775-790. USPENSKİY B. A., “Zavetnıe skazki A. N. Afanasyeva”, İzbrannıe Trudı
MUVAFFAK DURANLI 22
Yüklə 311,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|