RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 ənənəviliyi, anonimliyi, kollektivçiliyi, varisliyi, tarixiliyi, transformativliyi və s. əsas rol oynayır. Qeyd edək ki, bu xüsusiyyətlər folklora aiddir. Bütün şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin dövrümüzə qədər gəlib çıxmasında bu xüsusiyyətlərin böyük rolu olmuşdur. Bu xüsusiyyətlər folklor üslublarının şifahi nitqdə formalaşmasına təkan vermişdir. Deməli, lirik, epik və ya dramatik mətnlər bu xüsusiyyətlərin hamısından istifadə edərək üslubun formasını yarada bilmişdir. Bir sözlə, üslub folklorda formanın yaradıcısıdır. Folklor yaradıcılığı öz tarixi inkişaf dövrünü başa vurduqdan sonra sabit mətn şəklini, mətnin xüsusiyyətlərini qazanaraq janrlaşmaya məruz qalır. Bu da əvvəldə dediyimiz kimi, yazıya alındıqdan sonra mətnin variantlarının çoxalması ilə bağlıdır. Bu, janrlaşmanın ikinci əlamətidir. Şifahi xalq yaradıcılığı janrlarının yaranmasında əsas rol oynayan isə əcdadlarımızın düşüncəsində mifoloji şüurdan tarixi şüura keçidin baş verməsidir. Ədəbiyyatdakı janrları yaranma xüsusiyyətinə görə şifahi xalq yaradıcılığındakı janrlarla müqayisə etmək olmaz. Şifahi xalq yaradıcılığında janrların formalaşmasında fərdilik ümumiliyi yaradan bədii keyfiyyətdir. Biz yuxarıda şifahi xalq yaradıcılığının tarixi inkişaf yolundan qismən danışdıq. Şifahi xalq yaradıcılığının tarixi inkişaf yolu əcdadlarımızın mif düşüncəsi ilə birbaşa bağlıdır. Mif düşüncəsi dedikdə əcdadlarımızın yaşadığı tarixi zamanın konkret çevrəsində onların təbiət, ibtidai cəmiyyət və kosmos haqqındakı təsəvvürlərinin məcmusu başa düşülməlidir. Həmin zaman çevrəsindəki bu təsəvvürlər müəyyən minilliklər içində təfəkkürün qədim formasını təşkil edir. Dəqiq bəlli olmayan neçə minilliklərdən sonra mifik təfəkkür dünyagörüş şəklindən çıxaraq müəyyən əxlaq və 24 davranış tipinə çevrilir, ibtidai cəmiyyətin yaşam norması üçün vacib olan şifahi nəql olunan rəvayət formasını alır. Bundan sonra həmin rəvayət şəklini almış şifahi mətn formasındakı mif dünyagörüşü təfəkkürdə konkret növlərə parçalanır. Tədqiqatçılar mifin növlərini aşağıdakı bölgüdə təqdim edirlər: 1. Etioloji miflər. Belə miflərdə yaradılışın, hadisələrin, əşyaların, toponimlərin və s. yaranmasının səbəbi izah edilir. 2. Esxatoloji miflər. Bu miflərdə dünyanın sonu haqqında məlumatlar verilir. Belə mifləri qiyamət mifləri də adlandırırlar. 3. Təqvim mifləri zaman, aylar, günlər, illər haqqında bilgiləri, ilin fəsillərinin, gecə və gündüzün insan həyatında oynadığı rolu, əkinçiliklə, qədim mədəniyyətin digər növləri ilə bağlı ritualları və s. əks etdirir. 4. Kosmoqonik miflər qədim əcdadlarımızın kosmosla bağlı düşüncələrini əks etdirir. Əcdadımızın kosmoqonik düşüncəsinə (astral miflərə) bürclər, Ay, Ulduz, Günəş, yağış, külək, bulud, ildırım, səma haqqında mifoloji təsəvvürlər daxildir. 5. Dini miflər isə cənnət, cəhənnəm, mələklər, dini şəxsiyyətlər haqqındakı mətnləri əhatə edir. 6. Totem mifləri də əski düşüncədə insanla heyvanın hər hansı formada qohumluğunu yaşadan qədim mətnlərdir. Belə mətnlərdə müəyyən heyvanlara yaradıcı, demiurq kimi baxılır, insan nəsilinin əmələ gəlməsində totemin rolu işıqlandırılır. 7. Zoomorfik miflər. Bu miflərdə şəxsləndirmə və metaforiyaya yer verilir, həmin xüsusiyyətlərdən daha çox zoomorfik və antropomorfik miflərdə istifadə olunur. 8. Antropoqonik miflər. Belə miflərdə dağ, daş, ümumiyyətlə, təbiət şəxsləndirilir, insana məxsus 25 xüsusiyyətlər əşya və predmetlərin üzərinə köçürülür, onlar canlı təsəvvür olunur. Bu miflərin əcdad miflərinə çox yaxınlığı vardır. Antropoqonik miflərdə ilk insanın yaranması daha çox dini məzmundadır. Belə miflərdə ilk insanın Allah tərəfindən gildən yaradıldığı təsvir edilir. L.Y.Şternberq əkiz miflərini antropoqonik miflərə aid edir. Belə miflərdə əkiz insanlar ilahi və yer qadınından doğulur. 9. İlk insan (əcdad) haqqında miflər. İlk insan haqqındakı miflərdə də etiojilik hiss olunur. Lakin burada etiolojilik səbəb deyil. Bu cür mifləri etioloji miflərin içindən ayıraraq, müstəqil mif növü kimi yanaşmaqla əcdadlarımızın soyunun kimlərdən başlandığının fərqindəyik. Qədim türk təsəvvüründə ilk insan Oğuz, Ağoğlan, Ay-Atamla Ay-Anamın izdivacından doğulan Yalngık oğludur. Bu cür miflərə Oğuz, Ağoğlan, Yalngık oğlu haqqında mətnləri misal göstərmək olar. 10. Ruhlarla bağlı miflər. Belə miflər əcdadın o dünya haqqında təsəvvürlərinə bağlanır. Bu miflərdə ruhlar xeyirxah və bədxah ruhlara ayrılır. Ruhtutma haqqında mətnlər də bu miflərə daxildir. Ruhlarla bağlı mifləri animistik təsəvvürlər yaratmışdır. Animistik təsəvvürlərə görə bütün canlı, əşya və predmetlərin özünəməxsus ruhu vardır. 11. Etnoqonik miflər. Bu miflərdə nəsil, qəbilə, tayfa və ya etnosların yaranmasından danışılır. 12. Dünyanın yaranması haqqında miflərdə də adından göründüyü kimi, ilk insanların kosmoqonik təsəvvürləri özünə yer etmişdir. Belə miflərdə də yaradılışın səbəbləri izah edilir. Dünyanın yaranması haqqında bitkin fikirlərə “Avesta”da daha çox rast gəlinir. Quranda da dünyanın ilk dəfə Allah tərəfindən 6 günə yaradıldığı fikri irəli sürülür. Mifin sadaladığımız növlərini əcdadlarımızın Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|