RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 düşüncəsinə hakim olan animizm, fetişizm, totemizm, antropomorfizm, şamanizm, magiya, simvolizm mərhələləri ilə əlaqələndirmək olar. 1. Animizm bizi əhatə edən hər şeyin təsəvvürdə canlı ruha malik olmasına əsaslanan düşüncədir. Animus – ruh deməkdir. Elmə animizm haqqında ilk nəzəriyyəni E.Taylor gətirmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, ibtidai insanların ictimai həyatında çoxlu ruhlar hökmranlıq edir. Onlar xeyirxah və şər ruhlara bölünür. 2. Fetişizm animizmə bağlı olan ibtidai dini təsəvvürləri əhatə edir – cansız cisimlərin, bitkilərin fövqəladə gücünə inanmağı əks etdirir. Bütpərəstlikdə də ağac fetişizmə xüsusi inam olmuşdur. “Bənidaş şəhərinin sirri” nağılında qadının əlindəki ağac fetişdir, onun vasitəsilə istədiyi adamı daşa döndərir. Fetişizmdə ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi inamı vardır. Nağılda insan daşa dönərkən ruhu daşın ruhuna çevrilir. 3. Totemizm – qədim insanların mifoloji şüurunda öz əksini tapan ən qədim inanc formasıdır. Tədqiqatçılar totemizmin Üst Paleolit dövründə – e.ə.VIII minillikdə yaranmasını qeyd edirlər. “Totem” sözü ocibne hindu qəbiləsinin dilindən götürülüb, hərfi mənası “onun nəsili” deməkdir (45, s.67). Totemizmdə kiçik insan qrupu (qəbilə) ilə totem arasında magik əlaqələrin olduğu düşünülür. Totem qəbilə allahı şəklində fəaliyyət göstərirdi. Totem nəsil anlayışı ilə bağlıdır, kiçik bir nəsilin, tirənin həyatının qohumluq əlaqəsi içində mövcud olmasını şərtləndirir. Burada qohumluq əlaqəsi dedikdə baba, ata, ana, oğul, nəvə, nəticə silsiləsi başa düşülmür, qohumluq ictimai həyatla bağlı olan termin kimi anlaşılmalıdır, yəni qəbilənin, toplumun görə bildiyi işin, yerinə yetirə bildiyi peşənin birləşdirdiyi insan qrupu bir-biriləri ilə ictimai qohumluq əlaqəsindədir. Məsələn, ovçuluq peşəsinə yaxşı yiyələnən qəbilə üzvləri 27 məhz bu cəhətdən bir-birinə qohumdur. Zənnimcə, qədim ovçu türk qəbilələrində totemin funksiyasını yerinə yetirən bozqurd olmuşdur. Deməli, onları qohum edən ovçuluq işini onlardan daha yaxşı bacaran bozqurddur. Müasir mənada başa düşdüyümüz “dayıoğlu”, “bacıoğlu”, “qardaş oğlu” və s. kimi qohumluq əlaqəsi isə ümumi mənada topluluğun şərtləndirdiyi qəbilədaxili sosial vəzifələri yerinə yetirir. Totemlə bağlı Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində ozanlar, dəmirçilər, bağbanlar, şərbablar, sərraflar və s. məhəllələr vardır ki, bu da qədim peşə kimi kiçik insan qruplarının üzvlərini bir-birinə qohum edir. Azərbaycanda hansı heyvanın hansı peşəni himayə etməsi bu vaxtadək öyrənilməmişdir. Məsələn, dəmirçiliklə qara öküz arasında totem əlaqəsi şamançılıqda nəzərdən keçirilir. Zənnimcə, bozqurdun da dəmirçiliklə əlaqəsinin işarəsi mətnlərdə qalmalıdır. Deməli, totemizmin ictimai mənşəyində iki əsas amil dayanır. Birincisi, totemizm ibtidai cəmiyyəti sənət, peşə yolu ilə bir-birinə qohum etməsi, ikincisi, qanqohumluğuna əsaslanan nəsilin bir heyvana sitayiş etməsi, onu özünə heyvan-əcdad hesab etməsi yolu ilə düşüncədə formalaşır. İkinci yolu totem dünyagörüşünə malik qədim insanların inanc yeri hesab etmək olar. “Oğuz Kağan” dastanında qurdun şüa şəklində ana bətninə daxil olması və insan yaradıcı xüsusiyyəti onu qəbilənin demiurqu, yaradıcısı olmasına gətirib çıxarmışdır. Totem-insan əlaqələrini aşağıdakı tapmaca da dəqiq göstərir. Tapmacada deyilir ki, mən atamın qızıyam, atam mənim oğlumdur. Bəs mən atamın nəyiyəm? Totemizm anaxaqanlıq dövrünün əsas sitayişi olmuşdur. Anaxaqanlıqda ata hüququnu totem yerinə yetirmişdir. Tapmacada da qız “mən atamın qızıyam” deməklə özünün totem yaradıcısına işarə edir. Ruh 28 haqqındakı əski təsəvvürlərə əsasən, totem ruhunun da uşaqlıq, gənclik və qocalıq dövrləri vardır. Ruha metamorfoza halı məxsus olduğundan tapmacada totem ruhunun uşaqlıq dövrü qızın gənclik dövrünə uyğun gəlir. Ona görə də qız “atam mənim oğlumdur” deyir. Totemin gənclik dövrü ilə qızın gənclik dövrü mifoloji zamanın tsiklik çevrəsində bir-birinə bərabər olduğundan qızın totemin arvadı olması, totemə ərə getməsi məntiqi düşüncənin nəticəsi kimi görünür. Anaxaqanlıqda nəsil arası qohumluq inçest əlaqələrinə söykənir. İnçest əlaqələrinə sahib qəbilələrdə it totemizmi üstünlük təşkil edir. İt sürüsündə daxili əlaqələr hökm sürür. Qurd totemizmində isə bunun əksini görürük. Totemizmdəki qanqohumluğunda fərdi mənada heç nə yoxdur, hər şey ümumidir. Totemizmin iki mərhələsi olmuşdur: bitki totemizmi, heyvan (quş onqonu) totemizmi. Hər iki inanc sisteminə – heyvana, quşa və bitkiyə, ağaca bağlılığa Azərbaycan ərazisində çox rast gəlinir. 4. Antropomorfizm mifoloji şüurun sonuncu mərhələsidir. Bu şüur mərhələsində antropomorfizm insan və təbiətin eyni mifoloji birlik çərçivəsində başa düşülməsi deməkdir. Bu düşüncədə insana xas olan xüsusiyyətlər təbiətin üzərinə köçürülür. Dağ insan kimi gülür, ağlayır, hətta insan kimi təsəvvür oluna bilir. Dağın qayınata olması düşüncəsi də buradan irəli gəlir. Dağın insan kimi təsəvvür olunması ruhun varlığı ilə bağlıdır. İbtidai düşüncədə hər bir əşyanın, varlığın, təbiət üzvlərinin ruhu vardır. Ruha metamorfoza xüsusiyyəti xasdır. Ona görə də düşüncədə dağ ruhu insan ruhuna asanlıqla çevrilir. Antropomorfizmi yaradan ruhun metamorfoza (çevrilmə) xüsusiyyətidir. Ruhun bu xüsusiyyəti insana məxsus danışma qabiliyyətini də özünə əxz edir. Məhz buna görə biz nağıllarda totem Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|