RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 heyvanların və zoomorf quşların danışa bilməsini görürük (ibtidai insanlarda ruh və nitq məsələsi hələ araşdırılmamışdır). 5. Simvolizm – mifoloji şüurdan sonra yaranan bədii şüurun yaratdığı poetik imkanların toplusudur. Buraya şəxsləndirmə, alleqoriya, mübaliğə, metafora və sair daxildir. Bunlar mifin bədii işarələridir. Simvolizm daha geniş mənada simvol-işarələr sistemidir. Mif özü mətnin işarəsidir. Totem işarədir. Totemizm geniş mənada ibtidai cəmiyyətlə totem arasında olan ictimai münasibətlərin işarəsidir. Simvolu ilk yaranan sözün işarəsi kimi də götürmək olar. Simvolizm ibtidai insanın davranışında söz+nitq+mifoloji təfəkkür adlanan müxtəlif işarə sistemi ilə onun öz dünyagörüşünü idarəetmə vasitəsidir. Simvolizm animizmə, fetişizmə, totemizmə və magiyaya məxsus bütün işarə kodlarını əhatə edir. 6. Magiya – sözün qüdrəti ilə obyekti təsir altına salmaq üsullarının məcmusudur. Magiya ağ magiya və qara magiyaya bölünür. İlkin dövrlərdə magiyadan qədim insanlar təbiəti ram etmək vasitəsi kimi istifadə etmişlər. Müxtəlif ayinlərdə, rituallarda magiyadan yararlanaraq, əfsun, sehir və caduların köməyi ilə ən vəhşi heyvanlar belə ram edilmişdir. 7. Şamanizm ibtidai dini dünyagörüş kimi həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Şamançılığın monqol inancı olmasını əsas götürüb qədim türkün inancı kimi qəbul etməyənlər də vardır. Türk tədqiqatçıları göytürklərdə şamançılığın ibtidai dindən ziyadə, sehir və cadu kimi qəbul olunduğunu yazırlar (45, s.82). Sehir və cadunun təbiəti ovsunlamaq vasitəsi olması şamançılığın ikinci dərəcəli vəzifəsidir. Onun əsas vəzifəsi ruhların köməyi ilə dünyanı idarə etməkdir. Ruh tutmaq şamançılıqda daha geniş yayılmışdır. Şamançılığı animizmin ən yüksək 30 pilləsi də hesab edirlər. Şamanizm inanc toplusu deyil, öz qanun-qaydaları, vahid sistemi, öz ritualları, mif mətnləri ilə zəngin olan dünyagörüşüdür. Şaman ruhlarla əlaqədə olanda halı dəyişir, bu zaman o, çağırdığı ruhun vəziyyətini hiss edərək, psixi yox, telepatik (telepatiya – uzaqdan hissetmə duyğusunun güclü olması – R.Əliyev) hallar keçirir (45, s.78). Şamanın türklərdə adı qamdır. Dədə Qorqud qam vəzifəsini yerinə yetirir. Şamanların xəstə ruhları sağaltmaq vəzifəsinin olmasına əsasən, sonradan onların müəyyən üsullarla (xalq təbabəti və s.) xəstələri müalicə etmə bacarığına malik olmaları düşünülmüşdür. Şaman dünyagörüşü şaman miflərini yaratmışdır. Belə miflərdə əcdadlarımızın ruh haqqında bəsit fikirləri əks olunmuşdur. Ümumiyyətlə, mif yaradıcılığına nəzər yetirdiyimiz zaman onların yuxarıda bəhs etdiyimiz mifoloji şüurun keçdiyi inkişaf mərhələlərini mütləq bir dərəcədə əks etdirdiyini görürük. İbtidai insanların mif şüuru qeyd etdiyimiz həmin mərhələlərdən keçir və onların izləri mif mətnlərində yaşamaqda davam edir. Bu miflərin vasitəsilə əcdadlarımız inanmışlar ki, insan öləndən sonra onun ruhu bu və ya digər dərəcədə ölüb-dirilmə ilə bağlı ola bilər (buna inisiasiya da deyilir). Əgər insan öz ruhu vasitəsilə hansısa varlığın, əşyanın özünə çevrilə bilirsə, bu, onun yeni bədəndə, yeni biçimdə yaşamaq imkanının olmasını göstərir. Mifdə belə çevrilmələr totem miflərinə xas olub, inkarnasiya vasitəsilə baş verir. İnkarnasiya olunma, əsasən, totem miflərinə xas xüsusiyyətdir. Şərq mifologiyasında inkarnasiyaya tənasüx də deyilir. Tənasüx ərəb sözü olub çevrilmə mənasına uyğun gəlir. İnkarnasiya prosesində ölüb-dirilmə (inisiasiya) mütləq iştirak edir. İnisiasiyaya proses zamanı hər hansı 31 obyekt, subyekt, əşya və predmetin bir quruluşdan, bir substansiyadan digərinə çevrildiyi anda düşüncədəki ani ölümün işarəsi kimi baxmaq olar. Bu anilikdən sonra dirilmə prosesində alınan yeni şəkil, forma mifoloji şüurda yeni obrazın yaranmasına təkan verir. Biz totem miflərində totemin birbaşa insana çevrildiyini görürük. D.E.Xaytun, S.A.Tokarev, M.Eliade, L.Q.Şternberq və başqaları qədim totem bütlərdən danışarkən onların ikisifətli olduğunu, iki heyvanın üzünün cizgilərini əks etdirdiyini yazmışlar. Totem bütlərin mifoloji şüurda yaradıcı olma xüsusiyyəti onun iki heyvan sifətindən birinin insan surəti ilə əvəzlənməsini, həm də totem-tanrı formasında yüksək dərəcədə əcdadlarımız tərəfindən qəbul olunmasını ortaya qoymuşdur. Özünü onun nəsilindən hesab edən ibtidai insanın şüurunda totemin insanabənzər ikinci sifətinin forması düşünülmüş, inkarnasiya prosesinin başlanmasında təsəvvürdəki fizioloji bağlılıq da rol oynamışdır. Nəticədə biz öküzbaşlı qəhrəmanların, qurdbaşlı igidlərin arxaik düşüncədə yarandığını müşahidə edirik. Hətta Oğuz haqqında qədim miflərdə onun öküz formasının inkarnasiya olunduğunu, ibtidai şüurda öküzbaşlı Oğuzun tanrı səviyyəsinə qaldırıldığını da görürük. Animizm, fetişizm, totemizm və antropomorfizm bir-biri ilə bağlı olduğu kimi, həmin mərhələləri əks etdirən miflərin də arasında əlaqə vardır. Bütün bu dörd mərhələ ruhun müvazinəti ilə bağlı olduğuna görə, mif mətnlərində də kortəbii düşünülən ruh anlayışı inisiasiyanı (ölüb-dirilməni) və inkarnasiyanı (insana çevrilməyi) şərtləndirən fövqəltəbii güc kimi anlaşılmış, sonrakı proseslərin baş tutmasında həlledici rol oynamışdır. İnkarnasiyanın baş tutması isə mifoloji şüurda baş verən proseslərlə bağlıdır. Bu prosesi belə şərh edə bilərik: Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|