Ramiz Mehdiyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
möhkəmlənməsinə bizim yanaşmamız buna əsaslanır. Qarşıdurma oxu üzərində yerləşən dövlətlərin əksəriyyəti bu baxışın tərəfdarıdır.
1-ci fəsil. Zamanın imtahanından kəsilmiş Birləşmiş Avropa 1.Avropa Birləşmiş Ştatları: “böyük dövlət”, yoxsa fraqmentlərə bölünmüş regional oyunçu? Aİ-nin yaranması və onun təkamülü bəzi ekspertləri dövlətin rolunu və onun suverenliyini müqayisə məsələsinə yenidən nəzər salmağa məcbur etdi. İki dünya müharibəsindən sonra bəşəriyyətin gələcəyi məsələsi xüsusilə kəskin şəkildə qarşıda dururdu. Belə ki, Birinci Dünya müharibəsi Paris Paktının (və ya Brian-Kelloq Paktının) imzalanmasına gətirib çıxardı. Mahiyyət etibarilə bu müqavilə milli siyasətin aləti kimi müharibədən imtina olunmasını bəyan etdi. Bu sənədin imzalanması Avropada kollektiv təhlükəsizliyin təmin edilməsində ilk addım və böyük irəliləyiş hesab olunur. 1945-ci ildə nasizmə qalib gəlmiş ölkələr Birləşmiş Millətlər Təşkilatını yaratmaqla müharibədən sonrakı dövrdə dünya quruluşunun təməlini qoydular. Çox təəssüf ki, bu təşkilatın yaradılmasının 70-ci ilində biz onun böhrana uğramasının şahidləriyik. Texnologiyanın sürətli inkişafı bir tərəfdən insanların həyatının keyfiyyətinin yaxşılaşmasına, onların arasında ünsiyyətin artmasına, ətraf mühitə təsir imkanlarının müxtəlifləşməsinə, planetə bizim ümumi evimiz kimi baxmağa təkan verib, digər tərəfdən kütləvi qırğın silahlarının yayılmasını şərtləndirib, bəşəriyyətin özünün mövcudluğu risk dərəcəsinə çatıb. Şübhəsiz, texnoloji tərəqqi rifahdır və yəqin ki, bu prosesi dayandırmaq kiminsə ağlına gəlməz (əslində 12
bu heç mümkün də deyil). Lakin hər şey bu tərəqqinin faydalarından necə və nəyin naminə istifadə edilməsindən asılıdır. Bu konteksdə beynəlxalq münasibətlər sahəsində nəzəriyyəçilərin əksəriyyəti adətən idealistlərin və realistlərin yanaşmalarında mövcud fərqlərə istinad edir. Bu, onlara daha əsaslı görünən arqumentlərini işləyib hazırlamağa imkan verir. Lakin coşqun ideya müzakirələri fonunda bir neçə həyati əhəmiyyətli sual yaranır: -doğrudanmı beynəlxalq münasibətlər bu dərəcədə fundamental şəkildə dəyişib? -doğrudanmı bütün proseslərin əsasında insan və insani dəyərlər dayanır? -doğrudanmı beynəlxalq siyasət humanist prinsiplərə əsaslanır? Cavab axtarışı bizi müxtəlif konseptual yanaşma və baxışların ümumi nəticəyə təsirini daha dərindən dərk etməyə sövq edir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, nəzəriyyə bizim reallığı qavramağımızın qanunauyğunluqlarını əks etdirir və onun məqsədi bu reallığı izah etməkdir. Bundan əlavə, vurğulamaq lazımdır ki, təkcə nəzəri paradiqmalar əsasında tamın bütün xassələrinin açıqlanması problemin natamam, bəlkə də fraqmentar başa düşülməsinə səbəb ola bilər. Çünki beynəlxalq münasibətlər sahəsində bəzi mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, nəzəriyyə dünyanın mühafizəkar təcəssümüdür 4 .
Tomas Hobbsa görə “təbii vəziyyət” səhnəsini – “hamının hamıya qarşı müharibəsi”ni, “cəngəlliklər qanunu”nu əks etdirmir. Əksinə,
4 Braillard Philippe – Théorie des relations internationales, Paris, PUF, 1977, pp. 13-14. 13
suverenlik onun daşıyıcıları tərəfindən öz üzərinə müəyyən öhdəliklərin götürülməsi və bu “cəngəlliklərdə” qarşılıqlı hörmət əsasında davranışın ümumi qaydalarının hazırlanması deməkdir. Dövlət öz suverenliyini “qarşılıqlı anlaşma prinsipi”nin çərçivələri və müəyyən ümumi qaydalar ilə məhdudlaşdırmır. Maks Veberin dediyinə görə, “zorakılıq” və ya problemlərin həllinin güc metodlarının tətbiqi onun “spesifik vasitəsidir”. Beynəlxalq münasibətlər dövlətlərarası münasibətlərlə məhdudlaşmır, onlar daha geniş məna kəsb edir. Lakin onların əsas iştirakçısı, aktoru, nəhayət subyekti dövlətdir. Müasir şəraitdə təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi məhz dövlətdir. Lakin əgər bu tərif obyektivdirsə, onda necə deyə bilərik ki, dövlət özünün ilkin mahiyyətini itirib? “İctimai müqavilə”dən irəli gələn vəzifələr yalnız dövlət tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Dövlətin zəifləməsi yalnız ciddi problemlər yaradır. Müasir dünyada cərəyan edən proseslər, o cümlədən Əfqanıstanda, Somalidə, İraqda, Liviyada və Suriyada baş verən hadisələr göstərir ki, problemlər yalnız dövlətin zəifləməsi nəticəsində yaranır. Bu, hətta “uğursuz dövlət” termininin meydana gəlməsinə səbəb olub. Dövlət ölkənin milli təhlükəsizliyini təmin edən, beynəlxalq sistemin konfiqurasiyasını müəyyən edən, beynəlxalq hüququn inkişafını şərtləndirən və şəxsiyyətin optimal inkişafını təmin edən əsas vasitədir. İkincisi, dövlətin siyasətinin mahiyyətinin onu beynəlxalq aləmdə həyata keçirdiyi şəkildə tədqiqi bizim görmək istədiyimizdən tamamilə fərqli nəticələr verir. Beynəlxalq münasibətlərin realist və neorealist məktəblərinin tərəfdarları qeyd edirlər ki, dövlətlərin ziddiyyətli maraqlarına uyğun olan qlobal siyasət münaqişə xarakteri
14
daşıyır. Dövlətin mənafeləri bəziləri üçün “güc”, başqaları üçün “təhlükəsizlik” axtarışı ilə səciyyəvidir. Beynəlxalq siyasətdə güc onlar üçün həm vasitədir, həm məqsəddir, həm də dövlətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. “Güc” anlayışının əsasını təşkil edən elementlərin sayı-hesabı yoxdur. N.Spaykmandan və H.Morqentaudan başlamış Z.Bzejinskiyə qədər müxtəlif tədqiqatçıların əsərlərini nəzərdən keçirsək, onlarda təkamül müşahidə etmək olar. Tarix göstərir ki, məsələn, Hans Morqentaunun istinad etdiyi qüvvələrin tarazlığı prinsipi müəyyən sabitlik vəd etdiyinə baxmayaraq, qüsurlu olması ilə səciyyəvidir. Üçüncüsü, beynəlxalq sistemin daxilində bir-biri ilə siyasi, diplomatik və iqtisadi əlaqələr saxlayan ölkələr bu münasibətlərin tənzimlənməsi, sülhün və əmin-amanlığın müdafiəsi, onların daha möhkəm zəmin əsasında qorunması üçün müəyyən prinsiplər, normalar və mexanizmlər işləyib hazırlayıblar. Əlbəttə, bu, mənafelər anlayışını arxa plana keçirmir. H.Morqentau yazırdı: “Dövlət xadimləri, xüsusən müasir şəraitdə, xalqın dəstəyini qazanmaq üçün öz xarici siyasətini fəlsəfi və siyasi rəğbətə uyğun olaraq təqdim etməyə alışa bilərlər. Lakin milli maraqlara uyğun olaraq “rəsmi vəzifələrini” yerinə yetirərkən A.Linkoln kimi fikirləşə və hərəkət edə bilərlər, onlar bu maraqları dünyanın istənilən yerində öz siyasi prinsiplərini və əxlaqi dəyərləri həyata keçirmək istəyində “şəxsi istəklərindən” fərqləndirəcəklər ” 5 . Millətlər Liqasının, sonra isə həm də BMT-nin hüquq sistemində ifadə edilmiş vəzifələrin mahiyyəti hüquq prinsiplərinə və normalarına söykənən yeni beynəlxalq birlik yaratmaq ideyasını əsas
5 Philippe Braillard, Theories des relations internationales, Paris, 1977 p.88. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|