Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

29

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

yaxşısıdır, hamı azadlıq alır, hər kəsin öz həyatını istədiyi 

kimi qurmaq imkanı var, lakin digər tərəfdən, guya, “həyatda 

qətiyyətli adamların və qayda-qanunun olmaması” nəticəsin-

də belə dövlətdə  hər  şey dağılıb gedir. Demokratiyanın 

dəyişkənliyini və mütəhərrikliyini Aristotel də qeyd edir. O, 

sadə, təbiətə yaxın  şəraitdə yaşayan xalqlarda demokratik 

quruluşu ən qüsurlu sayır. Demokratiyanın digər növləri ona 

qeyri-konstruktiv dəyişmələrə meyilli kimi görünür, özü də 

o, xalqın hökmranlığı görüntüsü yaratmaqla dövləti bir yığın 

demaqoqun idarə etdiyi ictimai quruluşu  ən pis quruluş ad-

landırır. Burada möhkəm qanunlar yoxdur, yalnız daim də-

yişən göstərişlər var və bu göstərişlərdə  məhkəmə sistemi 

ədalət mühakiməsi üzərində təhqirə çevrilir. 

Hamılıqla qəbul olunduğu kimi, demokratiya (qədim 

yunanca  demos xalq və  kratos hakimiyyət), xalq haki-

miyyəti hər bir ictimai təşkilatın quruluşunun  əsas for-

malarından biridir və öz üzvlərinin onun idarə olunmasında 

və  səs çoxluğu ilə  qərarlar qəbul edilməsində  bərabər-

hüquqlu iştirakına  əsaslanır.  İctimai quruluşun idealı bun-

lardır: azadlıq, bərabərlik, insan ləyaqətinə hörmət, həm-

rəylik və s.; xalq hakimiyyəti uğrunda sosial və siyasi 

hərəkat. Demokratiya yarandığı vaxtdan dövlətlə, deməli, 

məcburetmə ilə bağlıdır və  ən yaxşı halda, çoxluğun azlıq 

üzərində hakimiyyətidir, çox vaxt isə, yaxşı təşkilatlanmış, 

az-çox dərəcədə xalqın nəzarəti altında olan imtiyazlı 

azlığın idarəetmə formasıdır. 

Demokratik rejim insanın siyasi azadlığının yüksək 

dərəcəsi, onun dövlət idarəçiliyinə  təsir göstərməyə imkan 

verən hüquqlarının real surətdə  həyata keçirilməsi ilə 

səciyyələnir. Bir qayda olaraq, siyasi elita kifayət qədər 

məhduddur, lakin o, geniş siyasi bazaya arxalanır. 

---

 

 

30 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

Əsrlər boyu Qərb mütəfəkkirləri demokratiyanı onun 

müxtəlif formalarında təsəvvür etmişlər. Demokritin, Pla-

tonun, Aristotelin əsərləri bu və ya digər dərəcədə  həmin 

formaların şərhi ilə bağlıdır. 

Demokrit (eramızdan  əvvəl 460-360-cı illər) yunan qul-

darlıq demokratiyasının tərəfdarı idi: “Xalq hakimiyyəti döv-

ründə yoxsulluq hökmdarların dövründəki firavanlıqdan nə 

qədər üstündürsə, kölələrə azadlıq da bir o qədər üstündür”. 

Demokratiyanın əleyhdarı və quldar aristokratiyanın tərəfdarı 

olan Sokrat isə (eramızdan  əvvəl 468-399-cu illər) hesab 

edirdi ki, fəzilət və bilik alicənab insanların imtiyazıdır, 

“əkinçilər və digər işçilər isə özlərinin kimliyini bilməkdən 

çox-çox uzaqdırlar... Ona görə  də  əgər özünü dərk etmək 

zəka qanunudursa, onda bu adamlardan heç biri ağıllı ola 

bilməz” və deməli, onlar dövlətin idarə olunmasında iştirak 

etməyə buraxılmamalıdır. Platon (eramızdan əvvəl 427-347-

ci illər) öz əsərlərində onun ideyalarını inkişaf etdirərək 

göstərirdi ki, demokratiya kütlənin, nanəcib demosun haki-

miyyətidir. Platona görə, istibdadla yanaşı, demokratiya da 

dövlət idarəçiliyinin  ən qeyri-məqbul formasıdır. Aristotel 

(eramızdan  əvvəl 384-322-ci illər)  əks mövqe tuturdu. O, 

əsərlərində diqqəti insanın güclü fəaliyyət göstərməsinin 

zəruriliyinə yönəldirdi. Azad insana isə praktik, yəni siyasi 

fəaliyyətlə dolğunlaşdırılmış həyatı və ya nəzəri, yəni idraki 

fəaliyyətlə dolğunlaşdırılmış həyatı layiqli hesab edirdi. Be-

ləliklə, Aristotelə görə, azad vətəndaşlar dövlət işlərində işti-

rak etməyə borcludurlar. Aristotel bu müddəanı əsaslandıra-

raq, “Siyasət” əsərində yazırdı: “Onları hakimiyyətdə iştirak-

dan kənarlaşdırmaq təhlükəlidir: dövlətdə çox adam siyasi 

hüquqlardan məhrum olduqda... belə dövlət  hökmən düşmən 

ovqatlı adamlarla dolu olur”. Aristotel demokratiyanın üstün-

---

 

 

31

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

lüyünü vurğulayarkən bunu onunla əsaslandırır ki, oliqarxi-

yalarla müqayisədə demokratiyalar daha böyük təhlükəsiz-

liyə malikdir və onların mövcudluğu daha uzunmüddətlidir. 

Sonralar bu mövzuya Plutarx da toxunmuşdur. O, “Qonaqlıq 

və yeddi müdrik” əsərində tarixi-fəlsəfi və sosial problemlər 

qaldırır. Onların arasında dövlət idarəçiliyinin forması məsə-

ləsi də var. Plutarx hansı dövlətin daha yaxşı olması barədə 

suala müdriklərin dili ilə belə cavab verir: 

Solon: “O dövlətdə xalq hakimiyyəti hər şeydən yaxşı və 

möhkəmdir ki, orada incidəni məhkəməyə  və  cəzaya təkcə 

incidilən deyil, incidilməyən də cəlb edir”. 

Fales: “O dövlət ki, orada nə yoxsul, nə  də  həddən artıq 

varlı vətəndaşlar var”. 

Biant: “Ən möhkəm xalq hakimiyyəti o yerdə olur ki, 

orada qanundan sanki müstəbiddən qorxan kimi qorxurlar”. 

Pittak: “O dövlət ki, səfeh adamların idarə etməsinə yol 

vermək olmaz, yaxşılar isə idarə etməyə bilməz”. 

Hilon: “Ən yaxşı dövlət o dövlətdir ki, orada qanunları 

daha çox, natiqləri daha az dinləyirlər”. 

Anaxarsis: “O dövlət ki, orada yaxşı qiymət xeyirxahlığa, 

ən pis qiymət əxlaqsızlığa verilir, qalan hər şey isə yarıbayarı 

bölünür”. 

Kleobul: “Ən ağıllı o xalqdır ki, o ölkədə  vətəndaşlar 

daha çox qanundan yox, məzəmmətdən qorxurlar”

1

. 

Aristotelin elmi fəaliyyətinin  ən xarakterik xüsusiyyətlə-

rindən biri onun çoxcəhətli olmasıdır. O, öz əsərləri ilə elmin 

                                                 

1

 Б.Рассел. История западной мысли. 

---