Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

32 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

onun dövründə mövcud olmuş, əslində, bütün sahələrini zən-

ginləşdirmişdir. Dövlət və  cəmiyyət məsələsi də filosofun 

diqqətindən kənarda qalmamışdır. Onun dövlət və  cəmiy-

yətin öyrənilməsinə  həsr edilmiş  əsərləri arasında başlıca 

yeri, şübhəsiz, “Siyasət” tutur. 

İdeal polisin nəzəri quruluşunu vermək Aristotelin “Siya-

sət”də qarşısına qoyduğu son vəzifədir. Aristotelin ideal 

polisini eramızdan  əvvəl IV əsrdəki yunan polisləri, onların 

mövcudluğunun xarici və daxili şərtləri ilə birləşdirən tellərin 

axtarılması özünü tamamilə doğrultmuş olardı. Əlbəttə, Aris-

totelin risaləsinin məzmunu ilə onun yaşadığı dövr arasında 

əlaqə bununla bitmir. “Siyasət”də əsaslandırılmış fikrə görə, 

polis xoşbəxt həyata, yəni fəzilətə uyğun həyata nail olmağa 

kömək edən birliyin ali formasıdır; burada polis anlayışı 

özünün  ən sadə elementlərinə parçalanır. Antik cəmiyyətin 

dayaqlarından birinin – şəxsi mülkiyyətin tərəfdarı olan 

Aristotel bu fikri onunla əsaslandırırdı ki, mülkiyyətə tələbat 

insana təbiətən xasdır. 

Aristotel dövlət quruculuğunun müxtəlif nəzəriyyələrinin 

nəzərdən keçirilməsinə Platonun layihəsinin təhlilindən baş-

layır. O, həmin layihənin praktikada həyata keçirilməsinin 

çətinliyini xüsusi vurğulayır və Platonun nəzəri mövqeyini – 

real surətdə mövcud olan çoxluqla hesablaşmadan, dövlətdə 

tam birlik tətbiq etmək niyyətini tənqidə tutur. Platonun 

“Qanunlar”ında Aristotel əsassız iddialar, bəzi hallarda isə, 

ətraflı düşünülməmiş müddəalar tapır ki, bunlar da həyata 

keçirilərkən müəyyən çətinliklər törədə  və arzuedilməz 

nəticələr verə bilər. 

Dövlət quruluşları növlərinin tədqiqinin əvvəlində Aristo-

tel, ümumiyyətlə, dövlət haqqında məsələni araşdırır. O, 

---

 

 

33

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

hərdən yunan polislərinin təcrübəsinə müraciət edərək, ilk 

növbədə, “vətəndaş” anlayışını təhlil edir. Aristotel öz rəyini 

belə ifadə edir: “Vətəndaşın bir neçə növü var ... Vətəndaş, 

əsasən, vətəndaş hüquqlarının məcmusuna malik olan kəs-

dir”. Aristotelin mühakimələrində böyük rol oynayan etik 

baxış onu əsl vətəndaş  fəzilətinin yaxşı insan fəzilətinə 

münasibəti məsələsi ilə  dərhal məşğul olmağa sövq edir. 

Aristotel belə  nəticəyə  gəlir: bu fəzilətlər bir dövlətdə eyni, 

digərində isə müxtəlifdir. Beləliklə, burada filosofun ümumi 

müddəası özünü büruzə verir: mücərrəd xarakterli mülahizə-

ləri  əsas tutaraq, nəzəri məsələləri birmənalı  şəkildə deyil, 

gerçəkliyin, o cümlədən siyasi reallığın mürəkkəbliyini və 

müxtəlifliyini nəzərə almaqla həll etmək. 

Yəqin etmək çətin deyil ki, Aristotelin işlətdiyi hər bir si-

yasi terminin arxasında tamamilə konkret məzmun var. Filosof 

öz sxemini reallığın bütün müxtəlifliyini əhatə edə bilən çevik 

sxemə çevirməyə çalışır. O, öz dövründəki dövlətləri misal 

gətirərək və tarixə  nəzər salaraq, əvvəla, dövlət quruluşunun 

ayrı-ayrı növlərinin daxilindəki hər cür müxtəlifliyin müm-

künlüyünü təsdiqləyir, ikincisi, qeyd edir ki, bəzi dövlətlərin 

siyasi quruluşu müxtəlif dövlət quruluşlarının  əlamətlərini 

özündə birləşdirir və padşah hakimiyyəti ilə müstəbid haki-

miyyəti arasında oliqarxiyaya meyilli aristokratiya, demokra-

tiyaya yaxın politiya və s. kimi aralıq formalar mövcuddur. 

“Siyasət”in son iki kitabında vətəndaşların xoşbəxt həyat 

sürdükləri  ən yaxşı dövlət quruluşunun layihəsi  şərh edilir. 

Aristotel “Siyasət”də yazır: “Dövlət ancaq yaşamaq naminə 

yox, əsasən, xoşbəxt yaşamaq üçün yaradılır”

1

. 

                                                 

1

 

Аристотель. Политика. Сочинения в 4-х т. М., 1984, т. 4, стр. 455-457, 

459-462.

 

---

 

 

34 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

 

Demokratiya ona ciddi yanaşanların 

qarşısında, demək olar, həlledilməz 

problemlər qoyur, demokratiyaya 

nifrət edənlərdən ötrü isə, demək 

olar, hədsiz imkanlar açır. 

 

Vatslav Havel

 

Bu cür layihələr hazırlanması Aristotelin dövründə yenilik 

deyildi: bu baxımdan filosofun sələfləri olmuşdur və onların 

nəzəriyyələri “Siyasət”in ikinci kitabında araşdırılır. Aristo-

telin sözlərindən, habelə Platonun bizə yaxşı  məlum  əsərlə-

rindən göründüyü kimi, bu layihələrin müəllifləri öz təklif-

lərinin  əməli surətdə  həyata keçirilməsi barədə düşünmür-

dülər. Odur ki, belə layihələr Aristoteli qane etmirdi. O, ideal 

quruluş barədə öz təlimini şərh edərkən bunu əsas tuturdu ki, 

bu təlimdə həyata keçirilə bilməyən heç nə yoxdur. 

“Siyasət”də  təsvir olu-

nan ideal dövlət quruluşu 

əvvəlki  şərhdə aristokrati-

ya adlandırılan quruluşa 

ümumən yaxındır. Aristo-

telə görə, belə polisdə tam-

hüquqlu vətəndaşlar fəzilə-

tin inkişafına təkan verən və deməli, dövlətə xoşbəxt həyatı 

təmin edən tərzdə yaşayırlar. 

Qədim Afinada xalq yığıncağı – eklessiya əmlak vəziy-

yətindən və ad-sanından asılı olmayaraq, Afinanın 20 yaşdan 

yuxarı tamhüquqlu vətəndaşlarından ibarət olurdu. Qadınla-

rın və mateklərin, yəni gəlmə sakinlərin afinalıların yığın-

cağında iştirak etmək hüququ yox idi. Beləliklə, yalnız Afina 

vətəndaşları siyasi sahədə tamhüquqlu vətəndaşlar sayılırdı 

ki, onlar da bu qədim yunan polisi sakinlərinin ümumi sa-

yının 1 faizini təşkil edirdi. 

Təbii ki, demokratik prinsiplərin antik anlamı müasir nor-

malara uyğun gəlmir, çünki antik filosofların nəzəriyyəsində 

söhbət xeyli dərəcədə dövlətin idarə olunmasında qulların və 

əhalinin kasıb təbəqələrinin iştirakı hüququndan gedir. Antik 

---