Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən



Yüklə 5,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/253
tarix02.10.2017
ölçüsü5,08 Mb.
#2707
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   253

 

 

35



1‐ci fəsil 

 

Əzablı 



yollarla 

ulduzlara 

doğru 

filosofların dövlət-hüquq konsepsiyalarının  əsasında qanun-



çuluğun tanınması və quldarlığın zəruriliyi dayanır. Aristotel 

azad insanların dövlətindən bəhs edir, qulları  vətəndaş say-

mır. Onun fikrincə, insanların qeyri-bərabərliyi anadangəl-

mədir. Öz hərəkətlərinə özü cavab verə, özünün ağası ola, 

özündə mötədillik, nəfsini məhdudlaşdırma,  ədalətlilik və 

digər fəzilətlər tərbiyə edə bilməyən insan anadangəlmə qul-

dur və ancaq başqasının iradəsini yerinə yetirə bilər. Aristo-

telin dövlət konsepsiyası qısaca belədir. 

Filosof yazır: “Ali hakimiyyətin çoxluğun  əlində olması 

əlaməti oliqarxiyanın nə olduğu müəyyən edildikdə  də, 

demokratiyanın nə demək olduğu müəyyən edildikdə  də 

təsadüfi əlamətdir, çünki hər yerdə varlılar azlıq, kasıblar isə 

çoxluq təşkil edir; deməli, bu əlamət... fərqlərin  əsası ola 

bilməz. Demokratiya ilə oliqarxiyanın fərqi yoxsulluq və 

varlılıqdan ibarətdir; məhz ona görə  də hakimiyyətin var-

dövlətə – fərqi yoxdur, azlığın, yoxsa çoxluğun – əsaslandığı 

yerdə biz oliqarxiya ilə üzləşirik, kasıbların idarə etdikləri 

yerdə isə demokratiyanı görürük”

1



Aristotel “Siyasət” traktatının birinci hissəsində idarəet-



mədə  bərabərlik haqqında belə yazır: “Padşah təbiətən 

təbəələrindən fərqlənməli, amma onlarla bir soydan olma-

lıdır”. Daha sonra o, ikinci fəsildə öz fikrini belə davam 

etdirir: “Bütün vətəndaşların ya dövlətin həyatına aid hər 

şeydə iştirak etməsi, ya heç nədə iştirak etməməsi, yaxud da 

ayrı-ayrı  işlərdə  iştirak etməsi, digər işlərdə isə  iştirak et-

məməsi qaçılmazdır. Vətəndaşların heç nədə  iştirak etmə-

məsi, aydındır ki, mümkün deyildir, çünki dövlət bir növ 

                                                 

1

 Аристотель. Политика. Сочинения в 4-х т. М., 1984, т. 4, стр. 455-457, 



459-462. 


 

 

36 



Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 



yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

ünsiyyətdir, deməli, ilk növbədə, birlikdə müəyyən yer 



tutmaq zərurətidir; axı, bir dövlətin tutduğu yer özlüyündə 

müəyyən birlikdir, vətəndaşlar isə bir dövlətin icma 

üzvləridir (koinonoi)”. 

Aristotel dövlət idarəçiliyinin bir neçə növünü müəyyən 

edir. O, üç növü düzgün olanlar sırasına aid edir: padşah 

hakimiyyəti, aristokratiya və politiya. Digər üç növ yuxarıda 

göstərilənlərdən kənara çıxmalardır: padşah hakimiyyətindən 

– tiraniya, aristokratiyadan – oliqarxiya, politiyadan – de-

mokratiya. O, eyni zamanda hesab edir ki, dövlət idarəçiliyi-

nin qopub ayrılmış formaları arasında ən mötədili demokra-

tiya formasıdır, çünki bu, “dövlət quruluşunun elə bir 

növüdür ki, burada ali hakimiyyət xalq kütləsinin  əlində 

cəmləşmişdir”. 

Nəticədə o, dövlət idarəçiliyinin iki əsas növünü irəli sü-

rür – oliqarxiya və demokratiya. Demokratiya dedikdə o, elə 

bir quruluşu başa düşür ki, burada “azad doğulanlar və kasıb-

lar çoxluq təşkil edərək, ali hakimiyyəti öz əllərində saxlayır-

lar, oliqarxiya isə elə quruluşdur ki, burada hakimiyyət varlı, 

əsil-nəcabətli və azlığı təşkil edən adamların əlində olur”

1



Aristotel bərabərliyi demokratiyanın  əsas qanunu kimi 

müəyyən edir, burada “nə kasıbların, nə  də varlıların heç 

nədə üstünlükləri yoxdur; ali hakimiyyət nə bunların və ya 

digərlərinin əlində cəmləşməyibdir, lakin bunlar da, digərləri 

də  bərabərdirlər.  Əgər bəzi azadlıqların və  bərabərliyin 

demokratiyanın  ən mühüm əlamətləri olduğunu düşü-

nürlərsə, onda bu, başlıca olaraq, özünün təcəssümünü dövlət 

idarəçiliyində hökmən hamının iştirak etməsində tapardı. 

Xalq çoxluğu təmsil etdiyinə, çoxluğun qərarlarının isə 

                                                 

1

 

Аристотель. Политика, глава 4.



 


 

 

37



1‐ci fəsil 

 

Əzablı 



yollarla 

ulduzlara 

doğru 

həlledici  əhəmiyyəti olduğuna görə, bu cür dövlət quruluşu 



demokratik quruluşdur”

1



Aristoteldən, demək olar, iyirmi əsr sonra məşhur fransız 

dövlət xadimi, “Amerikada demokratiya” kitabının müəllifi 

Aleksis de Tokvil (1805-1859) əsərinin dördüncü 

hissəsində  bərabərlik haqqında yazmışdır: “İnsanları bir-

birindən asılı etməyən bərabərlik onlarda şəxsi həyatda 

ancaq özlərinin arzularını və iradəsini rəhbər tutmaq vərdişi 

və meyli əmələ  gətirir.  İstər özlərinə  bərabər insanlarla 

münasibətlərdə, istərsə  də  şəxsi həyatda daim istifadə 

etdikləri tam müstəqillik onlarda istənilən hakimiyyətdən 

narazılıq doğurur və tezliklə siyasi azadlıq anlayışı  və bu 

azadlığa sadiqlik formalaşdırır. Deməli, belə  zəmanədə 

yaşayan insanlar azad təsisatların ideyalarının qavranıl-

masına ən təbii surətdə meyillidirlər”

2



Lakin irəli getməyərək, Qərb mütəfəkkirlərinin orta əsr-

lərdən  İntibaha və daha sonra Maarifçiliyə keçid epoxasına 

aid baxışlarına qısaca nəzər salaq. Bərabərlik prinsipi 

xristianlığın aşılandığı, sosial bəla qarşısında itaətə mühüm 

yer verilən orta əsr fəlsəfəsinə yalnız Amerika və Fransa 

inqilablarının təsiri altında transformasiya olmuşdur. O 

dövrün  ən məşhur filosofu Foma Akvinalı (1225, yaxud 

1226-1274-cü illər) öz baxışlarını sosial bərabərliyin inkar 

edilməsi və silk fərqlərinin dəyişməzliyi  əsasında qururdu. 

Mütilik, ümumən, xristianların əsas fəziləti kimi qavranılırdı. 

Qərb dünyasının ideoloji postulatları  Əl-Qəzalinin və digər 

mütəfəkkirlərin, onun çağdaşlarının  əsərləri sayəsində 

dirçəliş dövrünü yaşayan  İslamın təxminən elə  həmin tarixi 

                                                 

1

 Аристотель. Политика, глава 4.  



2

  Алексис  де  Токвиль.  Демократия  в  Америке.  М.,  Прогресс, 1992, 

глава 4. 



Yüklə 5,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   253




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə