35
1‐ci fəsil
Əzablı
yollarla
ulduzlara
doğru
filosofların dövlət-hüquq konsepsiyalarının əsasında qanun-
çuluğun tanınması və quldarlığın zəruriliyi dayanır. Aristotel
azad insanların dövlətindən bəhs edir, qulları vətəndaş say-
mır. Onun fikrincə, insanların qeyri-bərabərliyi anadangəl-
mədir. Öz hərəkətlərinə özü cavab verə, özünün ağası ola,
özündə mötədillik, nəfsini məhdudlaşdırma, ədalətlilik və
digər fəzilətlər tərbiyə edə bilməyən insan anadangəlmə qul-
dur və ancaq başqasının iradəsini yerinə yetirə bilər. Aristo-
telin dövlət konsepsiyası qısaca belədir.
Filosof yazır: “Ali hakimiyyətin çoxluğun əlində olması
əlaməti oliqarxiyanın nə olduğu müəyyən edildikdə də,
demokratiyanın nə demək olduğu müəyyən edildikdə də
təsadüfi əlamətdir, çünki hər yerdə varlılar azlıq, kasıblar isə
çoxluq təşkil edir; deməli, bu əlamət... fərqlərin əsası ola
bilməz. Demokratiya ilə oliqarxiyanın fərqi yoxsulluq və
varlılıqdan ibarətdir; məhz ona görə də hakimiyyətin var-
dövlətə – fərqi yoxdur, azlığın, yoxsa çoxluğun – əsaslandığı
yerdə biz oliqarxiya ilə üzləşirik, kasıbların idarə etdikləri
yerdə isə demokratiyanı görürük”
1
.
Aristotel “Siyasət” traktatının birinci hissəsində idarəet-
mədə bərabərlik haqqında belə yazır: “Padşah təbiətən
təbəələrindən fərqlənməli, amma onlarla bir soydan olma-
lıdır”. Daha sonra o, ikinci fəsildə öz fikrini belə davam
etdirir: “Bütün vətəndaşların ya dövlətin həyatına aid hər
şeydə iştirak etməsi, ya heç nədə iştirak etməməsi, yaxud da
ayrı-ayrı işlərdə iştirak etməsi, digər işlərdə isə iştirak et-
məməsi qaçılmazdır. Vətəndaşların heç nədə iştirak etmə-
məsi, aydındır ki, mümkün deyildir, çünki dövlət bir növ
1
Аристотель. Политика. Сочинения в 4-х т. М., 1984, т. 4, стр. 455-457,
459-462.
36
Ramiz
Mehdiyev
Demokratiya
yolunda:
irs haqqında
düşünərkən
ünsiyyətdir, deməli, ilk növbədə, birlikdə müəyyən yer
tutmaq zərurətidir; axı, bir dövlətin tutduğu yer özlüyündə
müəyyən birlikdir, vətəndaşlar isə bir dövlətin icma
üzvləridir (koinonoi)”.
Aristotel dövlət idarəçiliyinin bir neçə növünü müəyyən
edir. O, üç növü düzgün olanlar sırasına aid edir: padşah
hakimiyyəti, aristokratiya və politiya. Digər üç növ yuxarıda
göstərilənlərdən kənara çıxmalardır: padşah hakimiyyətindən
– tiraniya, aristokratiyadan – oliqarxiya, politiyadan – de-
mokratiya. O, eyni zamanda hesab edir ki, dövlət idarəçiliyi-
nin qopub ayrılmış formaları arasında ən mötədili demokra-
tiya formasıdır, çünki bu, “dövlət quruluşunun elə bir
növüdür ki, burada ali hakimiyyət xalq kütləsinin əlində
cəmləşmişdir”.
Nəticədə o, dövlət idarəçiliyinin iki əsas növünü irəli sü-
rür – oliqarxiya və demokratiya. Demokratiya dedikdə o, elə
bir quruluşu başa düşür ki, burada “azad doğulanlar və kasıb-
lar çoxluq təşkil edərək, ali hakimiyyəti öz əllərində saxlayır-
lar, oliqarxiya isə elə quruluşdur ki, burada hakimiyyət varlı,
əsil-nəcabətli və azlığı təşkil edən adamların əlində olur”
1
.
Aristotel bərabərliyi demokratiyanın əsas qanunu kimi
müəyyən edir, burada “nə kasıbların, nə də varlıların heç
nədə üstünlükləri yoxdur; ali hakimiyyət nə bunların və ya
digərlərinin əlində cəmləşməyibdir, lakin bunlar da, digərləri
də bərabərdirlər. Əgər bəzi azadlıqların və bərabərliyin
demokratiyanın ən mühüm əlamətləri olduğunu düşü-
nürlərsə, onda bu, başlıca olaraq, özünün təcəssümünü dövlət
idarəçiliyində hökmən hamının iştirak etməsində tapardı.
Xalq çoxluğu təmsil etdiyinə, çoxluğun qərarlarının isə
1
Аристотель. Политика, глава 4.
37
1‐ci fəsil
Əzablı
yollarla
ulduzlara
doğru
həlledici əhəmiyyəti olduğuna görə, bu cür dövlət quruluşu
demokratik quruluşdur”
1
.
Aristoteldən, demək olar, iyirmi əsr sonra məşhur fransız
dövlət xadimi, “Amerikada demokratiya” kitabının müəllifi
Aleksis de Tokvil (1805-1859) əsərinin dördüncü
hissəsində bərabərlik haqqında yazmışdır: “İnsanları bir-
birindən asılı etməyən bərabərlik onlarda şəxsi həyatda
ancaq özlərinin arzularını və iradəsini rəhbər tutmaq vərdişi
və meyli əmələ gətirir. İstər özlərinə bərabər insanlarla
münasibətlərdə, istərsə də şəxsi həyatda daim istifadə
etdikləri tam müstəqillik onlarda istənilən hakimiyyətdən
narazılıq doğurur və tezliklə siyasi azadlıq anlayışı və bu
azadlığa sadiqlik formalaşdırır. Deməli, belə zəmanədə
yaşayan insanlar azad təsisatların ideyalarının qavranıl-
masına ən təbii surətdə meyillidirlər”
2
.
Lakin irəli getməyərək, Qərb mütəfəkkirlərinin orta əsr-
lərdən İntibaha və daha sonra Maarifçiliyə keçid epoxasına
aid baxışlarına qısaca nəzər salaq. Bərabərlik prinsipi
xristianlığın aşılandığı, sosial bəla qarşısında itaətə mühüm
yer verilən orta əsr fəlsəfəsinə yalnız Amerika və Fransa
inqilablarının təsiri altında transformasiya olmuşdur. O
dövrün ən məşhur filosofu Foma Akvinalı (1225, yaxud
1226-1274-cü illər) öz baxışlarını sosial bərabərliyin inkar
edilməsi və silk fərqlərinin dəyişməzliyi əsasında qururdu.
Mütilik, ümumən, xristianların əsas fəziləti kimi qavranılırdı.
Qərb dünyasının ideoloji postulatları Əl-Qəzalinin və digər
mütəfəkkirlərin, onun çağdaşlarının əsərləri sayəsində
dirçəliş dövrünü yaşayan İslamın təxminən elə həmin tarixi
1
Аристотель. Политика, глава 4.
2
Алексис де Токвиль. Демократия в Америке. М., Прогресс, 1992,
глава 4.
Dostları ilə paylaş: |