Raxbari najot bismillaxir roxmanir roxim

NAJOT YO’LI

RAXBARI NAJOT

BISMILLAXIR ROXMANIR ROXIM

AMMO BAD O’TMISHDAGI XOL-AXVOLLARNI BILAN DONOLARGA MALUMKIM, BIZNING OTA- BOBOLARIMIZ HAR BOBDA, AYNIQSA ILM VA MARIFATDA OLAM AXLI UCHUN IBRAT VA NAMUNA BOLGANLAR. ULARNING ILMU MARIFATLARI [QILU QON] NING TAKRORITAKRORI VA XOSHIYAXONLIGI BOLMAY, BALKI ULAR XAR BIR ILIMNING ASOSIY MOHIYATINI YAXSHI BILIB, UNDAN YAXSHIGINA ISTIFODA VA ISTEMOL QILARDILAR. ULAR TEZDA MALAKA VA MAXORATGA EGA BO’LIB, MO’TABAR KITOBLARNING TALIF VA TAFSILOTLARIGA QODIR BO’LGANLAR. BAZILARI O’NTA, YIGIRMATA VA XATTO YUZ ADAD KITOB TASNIF QILGANLAR. ULARNING KO’PI[JAXON]ILMI XAZINASINI TOLDIRGAN.

MUALLIFLAR ESA ASIRLARNI VALENEMATLARI BOLMISH ASR PODSHOXLARI NOMIGA XAM XADIYA QILADILAR. SHU BAXONA BILAN ULAR MAMLAKAT VA MILLATLARNI ILMIYASARLARI BILAN KELAJAK UCHUN QOLDIRIB, ULARNING MUKOFOTLARISHUKURINI BAJO KELTIRADILAR.
BORIB-BORIB ZAMON O’ZGARADI, SAYU XARAKATLAR, ILMGA BO’LGANINTILISHLAR SUSAYIB, TALQINCHILIKA AYLANADI, [[IJOD QILMOQ]] [DEGAN TUSHUNCHA] ZARARLI VA ALOQASIZ MANZUMLAR CHORDEVORIDA QOLIB KETDI. FOZIL ARBOBLARI XAM PODSHOX NOMIGA BIROR-BIR YOLG’ON QASIDA YOZIB PESHKASH QILMOQDAN BOSHQA BIR XUNAR TOPMADILAR. AGARDA ELLIKYILDA BIRON-BIR QALAM SOHIBI CHIQQAN BOLSA HAM ,U Y [[[TAZQIRAT USH SHUARO]]] ,,SHOIRLAR ZIKRI’’ YOKI DEVON YOZGAN BOLIB CHIQARDIK, ASARINI O’QITGAN ODAM NA DINGA VA NA DUNYOSIGA FOYDA OLARDI. MAMLAKATIMIZDA BUNDAY TUSHKUNLIK DAVR UZOQ MUDDAT DAVOM ETDI.
XUDOGA SHUKURKIM, XAZRATI PODSHOXI AMIR SAYYID MUXAMMAD OLIMXON DAVRIDA BUXORO MAMLAKATI XALQI XAM RO’ZNOMALAR ORQALI OLAM AXVOLIDAN XABARDOR BOLIB, SHUNI BILDIKKI, BOSHQA MAMLAKATLARDA YILDA BIR-IKKI KITOB YOZIB XALQQA MANFAT KELTIRADIGAN MINGLABYORUG’ OLAMLAR YASHAR EKAN. SHUL SABABDAN BUXORO SOHIBI QALAMLARI XAM XARAKATGA KELIB, TIRISHQOQLARNI KO’RSATIB, IKKI-UCHTA FOYDALI KITOB YOZIB NASHR QILDILAR.
BANDA SHULARNING ENG KAMTARLARIDAN BIRI BO’LAMAN. BU NAVBATDA XAM USHBU AXLOQIYA MAJUMOASINI TARTIB BERIB, [[RAXBARI NAJOT]] DEB NOMLADIM.
ABDURAUF FITRAT
SHABONU-L-MUAZZAM, 1332 YIL
AXVOLIMIZ BAYONI
XAYOTNING [YAKKAMA-YAKA] KURASH MAYDONIDA VA JAXON XALQLARI ORASIDA ISLOM OLAMINING FARSAX-FARSAX ORQADA QOLGANLIGINI BAYON QILISHGA EXTIYOJ YOQDIR. BIZ TURKISTONLIKLAR ESA BOSHQA ISLOMIY JAMIYATLARGA NISBATAN DUNYONI JAXON PARISHONNLIKKA TUSHIB, YOLIMIZDAN ADASHGANMIZ. AJABO, BU PARISHONLIKNING SABABI NEDIR?
TURKISTONLIKLARNING AKSARIYATI BU SAVOLGA JAVOB BERISHDA IKKI TOIFAGA BU PARISHONLIKNI ILIMSIZLIK VA TANBALLIK OQIBATI DEB BILADI. XAQIQATDANN XAM ASL SABABI, ANA TUSHKUNLIGIMIZNING ASOSIY SABABIDIR.AJABO, BU SABAB NIMA EKAN?
BU MASALA XUSUSIDA IKKINCHI TOIFA TURKISTONLIKLARNING NUQTAI NAZARIDA BAXS MAVZUGA KIRITSAK, ULARNING NIMA DEYISHLARI MALUM BOLADI. ORQADA QOLGANIMIZ XUSUSIDA BU TOMONNING ASOSIY QISMI QUIDAGI FIKIRLARNI KELTIRISHADILAR;

1. 
   PARISHONLIGIMIZ VA TUSHKUNLIGIMIZGA SABAB YO’Q, BU ILOXIY XOXISHDIR.
   
2. 
   XUDO BU DUNYO KOFIRLAR UCHUN JANNAT, MUMINLAR UCHUN DO’ZAX QILIB YARATILGANDIR.
   
3. 
   QIYOMAT YAQINDIR, MUSILMONLAR BU DUNYODA ASTA SEKIN KAMAYIB BORMOQDALAR.
   
4. 
   XAZRAT PAYG’AMBARIMZ ,,QULLI YAMIN BATTAR’’ DEB AYTGANLARDEK , MUSILMONLARNING KUNI KUNDAN BATTAR BOLIB BORMOQDA.
   

MALUMKI BU MULOXAZALAR BILKUL PUL VA BOTILDIR.
UNGA JAVOB BERISH U YOQDA TURSIN, BALKI ULARNI ESHTMOQLIK UZI TUG’RI EMAS.BANDA XAM MALUM MUDDAT XALQ VA MILLATNING XAROBLIGI SABABLARINI SO’ROQQA TUTDIM , AMMO XECH KIMDAN QONIQARLI JAVOB OLA BILMADIM. OQIBAT, BIZ TURKISTONLIKLARNING MUSILMONLIGIMIZ VA MUQADDAS KITOBGA EGA EKANLIGIMIZ VA SHU KITOBNI YAGONA RAXNAMOIMIZ DEB TASDIQLASHIMIZ XOTIRAMGA KELDI. ENDI SHU MUAZZAM VA MUKARRAM DASTURULAMOL BOLMISH KITOBGA TAVAJJUX QILISHDAN BOSHQA CHORA QOLMADI. BU XUSUSIDA U [QURONI KARIM] BIZGA RAXNAMOLIK QILADIMI- YOQMI DEB KAMOLI QALB VA VJUDI BEBIZOAT ILA QURONI AZIM MUTOLASIGA MASHG’UL BOLDIM VA MATLABIMGA ERISHDIM. KURONI KARIM AVVAL MENING SAVOLIMGA SHU TARIQA JAVOB BERDI; ,, ALBATTA, NEMAT BERILGAN QAVM O’ZLARINI O’ZGARTIRMAGUNLARICHA ALLOX ULARNING XOLINI O’ZGARTIRMAS>>.
INSOF YUZASIDAN ISLOM OLAMIGA DIQQAT BILAN QARASAK : OZ SONLI ARAB QABILALARI RASULI ALLAYXUSALOM XIDOYATI BILAN SHARAF TOPG’UVCHI ISLOM DINIGA KIRIB, 23 YIL MOBAYNIDA , YANGI XAZRATI NABIY ZAMONLARIDAN TO XAZRATI UMAR VAFOTLARIGACHA BO’LGAN MUDDAT DUNYONING IKKI YIRIK DAVLATI BO’LGAN ERONU RUMIYNI MAG’LUB QILDILAR. SHUNDAN BANI UMAYYA XALIFALIGI ASRIGACHA ISLOM SALTANATINING XUDUDLARI CHIN (XITOY)DAN XINDGACHA, MISIRDAN ANDALUSIYAGACHA CHO’ZILDI. UMMAVIY VA ABBOSIY XALIFALARI BAGDODU ANDALUSIYADA AJOYIB MADRASAYU FAYZLIK MAKTABLAR OCHDILAR . O’Z ZAMONASINING OLIM VA FAN ARBOBLARINI DINIY MAXZABIGA QARAMAY BIR JOYDA JAMLANDILAR . QISQA VAQT ORASIDA BU IKKI ULUG’ ISLOM POYTAXTLARI DUNYODAGI ILM VA MARIFAT MARKAZIGA AYLANDI. NAFAQAT TURKISTONLI MUSILMONLAR , BALKI FARANGISTONLIK NASRONIYLAR HAM ILM TAHSILI VA BILM OLISH YASHASH UCHUN BAG’DODU ANDALUSIYAGA KELA BOSHLADILAR.
AJABO, SHUNCHA BUYUKLIK (NE XOLIDA?). SHUNCHA AZIMAT VA ULUG’LIK VA JAXOLATGA DUCHOR BO’LDI?
XOZIR UMUMIY ISLOM OLAMINING AXVOLIDAN O’TIB, O’ZIMIZNING ( SHU KUNGI) XOLIMIZNI TAQDIR QILSAK . BIR VAQTLAR MAMLAKATIMIZ MADANIYAT QUYOSHINING MANBAYI , MARIFAT DARYOSINING MANBAYI SIFATIDA TAYINLANGAN EDI. FOROBIYLAR , BUXORIYLAR, ABU ALI IBN SINOLAR, ULUG’BEKLAR MAMLAKLAKATIMIZNI JAXON SAXNASIGA CHIQARGAN EDILAR. BIZNING MAMLAKATIMIZ MINGLAB MASHXUR OLIMLARNI CHOR- ATROFGA YETKAZIB BERIB, QOSHNILARNING XAM SHARAFINI OVOZA QILIB, DUNYOGA TARQATGAN EDI. SANOATIMIZ SHU DARAJADA EDIKI XALIFALAR SHUNCHA AZIMAT VA SHAVKATLI BO’LISHLARIGA QARAMAY, LIBOS, KIYIM-KECHAKLARINI BIZNING MAMLAKATIMIZDAN OLIB KETADILILAR.
AJABO, BU MEROSU SAODATNING BALAND CHO’QQISIDAN QANDAY QILIB TUSHIB QOLDIK?! BU XUSUSIDA O’ZIMIZNING ULAMOLARIMIZDAN SO’RASAK , <> , <> VA <>DEGAN GAPLARDAN BOSHQASINI AYTMAYDILAR . LEKIN QURONI KARIMGA MUROJAAT QILSAK ,TOG’RI, YAXSHI JAVOBGA YOZMA-YOZ QILIB, BIZGA UNI KO’RSATIB QO’YADI. AGAR SHUNGA XAM QANOT QILMASAK, UNDA MANA JAVOBI: SABAB SHUKI , O’TGAN QAVMLARNING BOSHLARIGA AZOB YUBORILDI. (NEGAKI)XAR QAVM SOLIX AMALLARNI YOMON ODATLARGA ALISHTIRAR EKAN, ALLOX O’Z NEMATLARINI ULARDAN TORTIB OLIB, O’YINGA AZOB YUBORAR.
XO’SH XOZIR QAYSI DALILNI QABUL QILAMIZ? ULAMOLARIMIZNING SO’ZLARINI QABUL QILIB, BOSHIMIZGA KELGAN KELAYOTGAN XAR BALONI ILOXIY RIZO DEB KETAVERAMIZMI, YO QURONI KARIM FARMOISHLARINI JON QULOG’IMIZ BILAN ESHTIB, SHU BAXTSIIZLIKLARIMIZGA SABAB YOMON AMMALLARIMIZDAN DEB XISOBLAYMIZMI ?!
BU SAVOLGA XAM QURONI KARIM KAMOLI QATIYAT VA MAXOBAT BILAN JAVOB BERDI: <> << SIZLARGA YETGAN XAR BIR MUSIYBAT O’ZLARINGIZ NOSOZ FELU AMALLARINGIZDANDIR, GUNOXLARINGIZ EVAZIGA MUSIBATLAR YUBORILSA, XOLINGIZGA VOYDIR! SIZLARNING AMALINGIZ TUFAYLI BU DUNYO MUSIYBATLARDAN XALOS BOLMAS EDI. SIZLARGA ALLOXDAN O’ZGA XIMOYACHI MADADKOR, BALOLARNI DAVF ETUVCHI YO’QDIR>>.
Chunonchi, tarix kitoblarida mana bu voqea mufassal keltirilgan :<Chunonchi, shu oyatdan xam anglashiladiki, bizning etiborsiz va xoru zor ekanligimizning xaqqiqiy sababi o’zimizning nosoz amolimizdandir. O’zimizni musilmon deb bilamiz-u, lekin muxim islom axmoqlarini tamoman tark qilamiz. Agar iloxiy dargoxiga ruju qoyib, axvolimizni islox qilib, Quroni karim axmoqlarini o’zimizga yagona raxbar deb bilsak, tarraqiyyotga umidvor bolish mumkin, illo bizni bu parishonlikdan xech bir avliyoning karomati xalos etmadi! “Senga etgan yaxshilik Alloxdandir, musiybat esa o’zingizdan ” deyiladi Quroni karimda.
Allox bergan nematlarning eng buyugi AQLdir, shu aqil odamlarni maxluqlar orasida mukkaram va Musharraf qilgandir. Xudovandi taborak va tavvalo bizga aqilni xaqqini botildan, manfatni zarardan ajrata olishi uchun, nimaiki xaq va foidali bo’lsa, tark etish uchun bergan. Bas, sen aqlu donishmandning raxnamoligida foidaga erishsang, u foidani (aql bergan) Alloxdan ko’r. Zero, foida aql maxsuliy bo’lib uni allox senga baxshida etgandir. Agar aqilga xilof yo’lga yurib Zarar ko’rsang, u zararni o’zingdan ko’r. zero, sen Allox raxnamo qilgan aqlga muxolif bo’lding va shundan Zarar topding. Buni ifodolovchi oyati karima shudir: “ Yaxshilik va taqvo qilganlar (yani Allox rizoligi yo’lida yurganlar)ga mukofotimizni ziyod qilamiz, farqu zalil qilamiz, ular Jannat axlidan bo’ladilar. Va kufrga ketib, zulm qilganlar (yani Allox rizoligiga xilof yurganlar) jazolarni olurlar, faqiru zalil yurarlar, ularniAlloxning g’azabidan xech kim xalos qilolmaydi”.
Albbatta, ushbu masala xususida kuplab oyat va xadislar keltirish mumkin, biz “xonada bo’lsa bir kas, unga bitta xarf xam bas,, maqoliga muvofiq shular bilan kifoyalandik. Qani, shundan keyin xam ko’xna raftorimizni davom ettiraversak, badbaxlik va besaodatligimizdan kerakli ibrat olmasak va Allox rizoligi uchun yurmasak, nima bo’lar ekan?!
Albatta, ushbu masala xususida ko’plab oyat va xadislar keltirish mumkin,biz “xonada bo’lsa bir kas, unga bitta xarf xam bas” maqoliga muvofiq shular bilan kifoyalandik. Qani, shumdan keyin ham ko’xna raftorimizni davom ettiraversak, badbaxlik va besaodatligimizdan kerakli ibrat olmasak va Allox rizoligi uchun yurmasak, nima bo’lar ekan?!
“Biz shaxarlarning xalok bo’lishini istaganimizda o’sha katta shaxar amrimizni yubordik, ular bizni farmonimizga amal qilmadilar, binobarin, bizning g’azabimizga mustaxiq bo’ldilar. Bas, o’sha shaxar va uning axolisini xarob qildik”.
“Ko’p qavmlar mening rizoligimga xilof ish qildilar, muxlat berdim, shoyd tavba qilsalar deb, ular tavba qilmadilar. Keyin g’azabimga duchor qildim. Butun olamlar mening farmonimga tobedir. Aytgin, ey Muxammad, men sizlarni Alloxning g’azabidan ogoxlantirish uchun yuborilganman…”
Yoki “Vaqti kelib Firavn g’azabimizni keltirgan edi, biz intiqom oldik va ularni batamom g’arq qildik, ularni bu olamdan yo’q qilib yubordik , sarguzashtlarni o’zlaridan keyin keluvchilarga ibrat qildik ”, - deyiladi muqaddas kitobda. Bu oyati karimlardan malum bo’ladiki, iloxim amirga itoatsizlikning oqibati xalokat ekan . Darvoqe, islom olamining qaysi bir joyiga falokat etkan bo’lsa, ularning sababi iloxiy axkomlarga tajovuz qilinganligidadir. Abbosiy xalifalar vaqtlarini isrofgarchilik va saxovat bilan o’tkazmaganlarigacha maxf bo’lmagan edilar. Eronliklar Quron xukumatlari chegarasidan chiqmagunlaricha davradan tushgan emas edilar. Xind musilmmonlari islom xaqoyiqlarini xurofot va bani Isroilning afsonalari evaziga fido qilmasa, majusiylardan xam battar xolga tushmas edilar…
Axir insof va tammul qilib aytish kerakligi, biz o’zimizni musilmon deb bilamiz-u, lekin isloxot ammallarini ko’rib , bilib turib ko’plariga amal qilamiz , iloxiy xukumatlardan kamol beboshlik bilan chiqib ketamiz, ittifoqimiz yo’q, taqbo qilamiz; o’rtamizda o’zaro yordam yo’q, riboxurlik bajarish yolida birga qadam bosmaymiz; riboxurlik qiliamiz, sharob ichamiz , g’iybat va xasad qilamiz. Shariat man etgan barcha ishlarni qilamiz va ( shuning uchun ham) axloqiy razilliklarga giriftormiz . Vujudimizdagi shuncha nuqson bilan o’zimizni qomil musilmon deb bilamiz, birorv bizni bu insofsizlikdan man qilsa, uni kofir deymiz. Xar nafasda 70 marta musilmonman deb lof uramizu , xayotimizga esa, “bir komil musulmonchalik amal qilaylik ” degan o’y kelmaydi.
Bir muloxaza qiling; musilmon kishi Allox taoloning yagonaligiga, anbiyolarning nubuvvatiga, samoviy kitoblarga va qiyomat kuniga iymon keltirgan bo’lsa, yani bularning barchasi ishonsa, biz xammamiz bularning bariga iymon keltiramiz, deydi. Xa, bilamiz siz bularning barchasiga iymon keltirgansiz va arabcha “omonatu billoxi va maloikatixi”(yani Allox va uning maloikalariga iymon keltirdim)ni yaxshi o’qib tushinasiz. Lekin afsuslar bo’lsinki, men sizning iymoningiz samarasini ko’rmayapman, yani iymoningizga muvofiq amal qilmaysiz. Vaxolanki, xazrati payg’ambarimiz buyurganlar:”iymonu amal bir-biri bilan yaqindir (vobastadir),biri ikkinchisiz to’g’ri bo’lmaydi”(“al-jome as-sag’ir”-dan).
Shu masala yuzasidan yana bir misol keltiraylik. Siz Buxoroda mirshab borligiga va uning amriga xilof borgan xar bir kishini xibsga olishga shubxasiz ishonasiz. Endi qarang, shu mirshab “kechki vaqt uyidan chiqmanglar”,-deb buyruq bersa, siz mazkur xukumga qarshi kechqurun uydan chiqasizmi yoki yoq? Albatta chiqmaysiz. Xar kim uning xukmiga qarshi borsa, qamoq jazosiga mubtalo bo’lishiga ishonasiz. Musulmonlik lofini urib yurasizu, nazaringizda,yomon ko’ringan odamnikofirlikda ayiblaysiz. Agar Xaq taologa, qiyomatning xaqligiga shu mirshabga va xibisxonaga iymon keltirgandek iymon keltirasiz, agar iloxiy xukumlarga shu mirshab va xibisxonaga etibor berganchaik etibor qilsangiz, nega iloxiy amalarga xilof ish qilasiz?!
Tarsam karasi ba Kaba ey arobi,
K-in rax ki tu meravi ba Turkiston ast.

{Ey arobiy, qo’rqamanki, bu yo’l bilan Kabaga etmassan,

Bu seni eltayotgan yo’l turkiston yo’ldir!}.
Bandaning badbaxligimiz sabablariga bag’shlab aytgan shunga maruzasidan keyin muxtaram o’quvchilardan biron fikir chiqishiga shubxa qilaman. Lekin bu xastaliklarimizga qarshi qanday chora ko’rish kerak? Bu xarobot va jaxlu g’aflat girdobidan xalos bo’lib, tarraqiyot, saodat va tinchlikka erishmoq uchun nima qilmoq kerak? Bu xususda xam katta-katta ulamolarimizdan bazilari “axli islom bu xolatdan xalos topmaydi, zero bizning zamon – islom zaiflashgan oxir zamondir” deb aytadilar. Ulardan gaplariga dalil keltirishni so’rasak darxol “qulli yavmin badtar”iborasini pesh qiladilar. Lekin biz ularning gaplariga quloq solmay, masala yechimini Quroni Karimdan izlaylik.
“Ushbu Quronikki dunyo saodatidan bayon qiluvchilardir. Bu ochiq – oydin Kitobning dalolat va mavizalaridan baxra olganlar, ana o’shalar Alloxdan qo’rquvchilardir. Sizga xar bir musibat etsa, o’zingizni xaqir sanang(xisoblang, yani o’zingizga ishonchsizlik qilmang, betibor bo’lmang )va maxzun bo’lmang (xafa bo’lmang), agar Alloxga iymonsiz komil bolsa (quron ammallaringizga muvofiq amal qilsangiz)ikki kara saodati aloga erishasiz”. “ey iymon keltirganlar, ( men tomonimdan )Payg’ambar keltirgan xar bir amrni qabul qiling va sizlarga man qilgan narsalarga yaqin bormang, amir iloxiga xilof ish qilishdan qo’rqinki, zero,Alloxning azobi qattiqdir”. Bu oyati kalimalaridan malum bo’ladiki, agarda biz Quron xukumlariga amal qilsak, parishonlik va tarqoqlikdan Allox rizoligi bilan xalos bo’lamiz.
Gapni muxtasar qilsak, bugun boshimizga kelgan falokat va badbaxliklarning yagona sababi shuki, xikmatli xukumatlardan va oxirat saodati talabida bo’lsak, barcha g’arazli va fasod ishlarimizni bir tarafga qo’yib, samimiy qalb bilan unga mute bo’lib , Quron xukumlariga bo’ysinib , ijtimoiy xayotimizni shunga muvofiq tarzda tabriklaylik. Bandan ojizing kuchsizligi va bu (xabarlarni)bilmaganingizdan yuqoridagi maqsad uchun Quron xukumlari va xadislari jam qilib, shu varaqlardan bir risola tartib berdim. Agarchi bu risola (mening ojiz qalamimga mansubdir) etiborsiz bo’lsa xam, biroq Quron oyatlari va xadislardan iboratligidan arbobi diyonat nazariga tushadi, deb umid qilurman.
Men taniydiganlardan bazilari shu joyga yetganda kulib: “sen xoxlaganingni yozib, qudrating etguncha dod- faryod qilsang xam Turkistonimizda sening so’zlaringga etibor beradigon odam topilmaydi”,-deydilar. Bu birodarlarimizga beradigon javobim xam Quroni karimdan dir “kofir va gunoxkorlar Quroni karim oyatlarini o’qib, uni tushunib shundan keyin xam takkaburlik qilib,(aytilganlarga) pisand qilmay quloqlarni kar qilib olsalar vas hu gunoxlarida (qattiq) turib olsalar, xabar berginki, ey muxammad, ularga shiddatli azob bordir”.
Shu bilan band (Allox, barchamizga tavfiq bersin)o’z vazifamni zdo etishga kirishaman.

MUQADDIMA

XAYOT VA XAYOT G’OYASI
Koinotning xayotidan iboratligiga xech shubxa yo’qdir. Xayot bo’lmasa boshqa biror narsa xam bo’lmaydi. O’zi koinotning asl binosi xam xayotidir.shuning uchun xam biz risolamizning birinchi baxsini xayot mavzusiga bag’ishladik.
XAYOT NIMA?
Mutakallimlar (kalom) mazxabiga qaraganda, xayot xis va xarakatini talab qiluvchi sifatdir. Qadimgi xukamo fikriga binoan, xayot bu milozga tobe, xis va idrokning navi va tabiatidir.
Asrimiz xukamolari xam aytadilarki, koinot xayotdan iborat. Xech bir narsa yoqki, unda xayotdan bir asari bo’lmasa. Ammo mutakallimlar mazxabida bo’lgan qadimgi xukamolar qaysi bir jismda xis va xarakat bo’lsa , unda xayot xam bo’ladi, qaysi bir jismda shu ikkalasi bo’lmasa, xayot xam bo’lmaydi, deb aytadilar. Aslida xis va xarakati bor narsani “tirik” deydilar. Lekin bu xayot maxluqiy xayot deb ataladi. Inson xam aksar maxluqlar bilan shu manoda bir xil, farq qilmaydi. Lekin biz inson xayot va askar maxluqlarning o’rtasida katta farq borligini mushoxada qilar ekanmiz, quyidagi fikrlarga kelamiz. Agarda xozirgi o’tayotgan xayotimiz ustidan mujoxada qilsak, javob xam oson bo’lar edi. Lekin xayot manaviy bir soxadir, uni ko’rib va kuzatib bo’lmaydi. Shunung uchun bu farqlar sababini insoniyat tarixi va o’tmishdan qidiramiz. Bashariyat olami iptidosidan boshlab xozirgi shaklda edimi? Yani bani Odam xozirgidek shaxarlar, qalalar, madrasalar, shuncha ilmu sanat va saltanatlari bilan olamga kelganmikan? Xech qachon! Bechora iptidoiy odam kuchsiz, zaif bir maxluq edi. Bazan sovuqdan titrasa, bazan quyosh nurida qovrulib, yashin va chaqmoqdan yomg’ir va qordan, zulmat va vaxshiy maxluqlar xammalaridan kechayu Kunduz qo’rqib joni xalqumuga kelar edi. Buning ustiga soatma-soat ochlik va chanqoqlikdan qiynalar edi. Issiq-sovuqdan muxofaza qiladigan bir chodiri yo chalasi, qorong’uda yorituvchi bir chirog’