18
Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
ballaşma”, və ya “antiqlobalistlər” kimi informasiya
vasitələrindən yaxşı məlum olan hadisələri nəzərdə
tutmuruq. Bunlar qloballaşmaya qarşı yaranan təbii
reaksiyanın təzahürləri olsa da, bizi qloballaşma prosesinə
qarşıdurmanın mümkün olub-olmaması sualı maraqlan
dırır. Çünki prosesin tərəfdarları olduğu kimi, onun
əleyhdarları da mövcuddur.
“Qloballaşma” sözünün özü göstərir ki, bu proses çox
əhatəli, miqyaslı və total məzmunlu bir prosesdir. Onu
tədqiq edənləri haqlı olaraq belə bir sual maraqlandırır ki,
qloballaşma artıq keçilmiş yüzillik və minilliklərdə baş
verənlərin təkrarıdır, yoxsa insanların, millətlərin və
dövlətlərin qarşıdurmasını həll etməyə yönələn, pozitiv
yeni keyfiyyət məzmunlu bir prosesdir? Onun gedişində
kimlər udacaq və kimlər uduzacaq?
Qloballaşmanın gerçək əleyhdarları arasında Pekin
universitetinin alimlərini göstərmək olar. Onların yazdığı
“Çin “yox!” deyə bilər” kitabında qloballaşma prosesinin,
bu sözün ritorikası arxasında gizlənən, “amerikan-
laşma”dan başqa bir şey olmaması fikri şərh edilir.
Çin müəllifləri bir çox beynəlxalq münasibətlər
mütəxəssisini tənqid edärək göstərirlər ki, qloballaşmanın
“dönməz” xarakterinə dair söylənilənlər yanlışdır. Ta
rixdə bir neçə qloballaşma dalğası mövcud olmuşdur:
•
Birinci dalğa - İnsanın Şərqi Afrikadan bütün
dünyaya yayılması prosesi olmuşdur;
•
İkincisi - Qəbilə ittifaqlarının meydana gəlməsi;
•
Üçüncüsü - ilk dövlətlərin yaranması;
•
Dördüncüsü - Roma, Çin və s. imperiyaların for
malaşması;
•
Beşincisi - Kolumbdan üzü bəri - XX əsrə qə-
dərki dövr.
Kitabın müəlliflərindən biri Van Deysyan yazır: “Ən
geniş mənada tarixi aspektdə götürdükdə belə demək olar:
hər bir konkret dalğa bəşəriyyətin inkişafının mürəkkəb
və çoxçalarlı mərhələlərini əks etdinnişdir, ən ümumi
FosU I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 19
qanunauyğunluq kimi - insanların qarşılıqlı təsirinin
güclənməsi amili çıxış etmişdir. Onlar arasında əlaqələr
sürətlənmiş və hər hansı dövrdə aparıcı planetar qüvvə
formalaşmışdır.
İndi söhbət belə bir qüvvənin formalaşdınlmasından
deyil, bu qüvvənin kimi təmsil etməsindən gedir. Bir-biri
ilə vuruşan imperiyalar dövründə, iki-üç əsr ərzində
birləşmiş Çin imperiyası təşəkkül tapdı. O dövrün coğrafi
təsəvvürlərinə əsaslansaq qloballaşmanın bu dalğası başa
çatdı. Lakin, tezliklə yeni müharibələr başladı, yeni
mərhələnin yeni qlobal “məhsulu” ortaya çıxdı. Buna
görə də əsas suallar belədir:
1. Qloballaşmaya çoxluq başçılıq edir, yoxsa azlıq?
2. Qloballaşmaya azlıq başçılıq edirsə, bu insanlar
(dövlətlər) kimdirlər?”1
Müəllifə görə, XX əsrə qədər qloballaşmaya azlıq
başçılıq etmişdir - bunlar bir qisim ziyalılar öz mə
sləhətləri ilə onlara kömək etmiş, qalan əksəriyyət milli
müstəqillikləri uğrunda mübarizə aparmışdır. Marksizmin
yaranmasından sonra şərait dəyişmişdir: Marksın nə
zəriyyəsi qloballaşma prosesinə çoxsaylı insan kütlələrini
cəlb etmişdir. Marksizm nümunəsində XX əsr “çoxluğun
başçılıq etdiyi” qloballaşmanın nümunəsini vermişdir.
Azad təşkilatlanma formasını tapmadığı üçün bu
qloballaşma məğlub olmuşdur.
(Yeri gəlmişkən, “Tarixin sonu” əsərinin müəllifi
F.Fukuyamaya görə, tarixi faktlar sübut edir ki, qlo
ballaşmanın yeganə üsulu, nümunəsi “azlığın liderlik
etdiyi” qloballaşma ola bilər).
Qloballaşmanı tədqiq edən Çin müəllifinə görə, mü
asir qloballaşma da, dar mənada başa düşülən, yalnız
kapital və qərb dəyərlərinin intemasionallaşması kimi
başa düşülən, “azlığın liderlik etdiyi” prosesdir. Prosesin
belə məhdud, təbii-obyektiv deyil, subyektiv yönəldilən
1 Китай вступающий в XXI век. Общество и экономика. 1999, №9.
с.5.
20
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK
xarakteri, müəllifə görə dünyanın çox az ölkələrini əhatə
edir və XIX əsrdə olduğundan fərqli olaraq, daha geniş
kapitalist qloballaşmanın baş verməsinə mane olur.
Buna müvafiq olaraq da, öz mənafelərində maraqlı
olan qruplar tərəfindən qloballaşmanın miqyas və
əhəmiyyətinin süni şişirdilməsi və ya təhrif edilməsi bu
prosesin həqiqi mahiyyət və dəyərini şübhə altına alır.
Qloballaşmaya
sosial-mədəni
reaksiyanın
aşkar
təzahürü kimi antiqlobalistlərin fəaliyyəti, XX əsrin
sonlarından etibarən dünyada məlum hadisədir. Lider və
aparıcı dövlətlərin yüksək səviyyədə aparılan danı
şıqlarına mane olmağı əsas fəaliyyətləri hesab edən
antiqlobalistlərin də öz məntiqləri olmamış deyil.
Antiqloballaşma dalğasında siyasi mövqe və rütbə
qazanan siyasi elitasının nümayəndələri də az deyildir.
Məsələn: Yaponiyada Beynəlxalq Yarmarka tikintisi
əleyhinə çıxışları təşkil edən, heç kimin tanımadığı bir
insan Tokiyonun qubernatoru seçilə bilmişdir. Bunlar onu
göstərir ki, qloballaşma və aııtiqloballaşmanın mahiyyət
və məzmun aspektlərində mədəniyyət faktorunun çox
mühüm statusu vardır.
1.3. Mədəniyyət. Qloballaşmanın
mənəvi-mədəni faktorları
Mədəniyyətin qloballaşma prosesində fundamental
faktor kimi önə çəkilməsi hansı zərurətlə bağlı idi?
Bu suala ən qısa cavab verməyə cəhd etsək belə deyə
bilərik:
Qloballaşma, dünya iqtisadiyyatı, internet və kom-
pyüter insanın təbiət və mahiyyətinin ülvi və ya qüsurlu,
yaxşı və ya pis tərəflərini aşkara çıxarmağa kömək edə
bilər. Lakin bir şeyə qəti şübhə etmək olmaz. Bunların
heç biri hər hansı bir mədəniyyətə və müəyyən etnosa,
yaxud aparıcı sivilizasiyaya mənsub olmayan, onların
fövqündə, kənarda və ya avtonöm şəkildə mövcud olan
Fosil I. Qloballaşma. Modaniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 21
“ tə p - tə z ə ” in sa n y a ra d a b ilm ə z . H ə r b ir in sa n , tə m silç isi
o ld u ğ u m ə d ə n iy y ə t k im i ö z ə l “ g e n o tip ə ” , ö z ü n ə m ə x su s
in k iş a f m ə n tiq in ə m a lik d ir. D e m ə li, m ə d ə n i u n ifık a siy a,
b ir-y e g a n ə
m ə d ə n iy y ə t
m ə n a sın d a
b aşa
d ü şü lə n
q lo b a lla şm a n ın re a lla şa c a ğ ı ab su rd fikirdir. S ö h b ə t y a ln ız
m ü x tə lif m ə d ə n iy y ə tlə rin q arşılıq lı
tə s iri, ü n siy y ə ti,
d ia lo q u v ə s .-d ə n g e d ə b ilə r.
P ro b le m in m a h iy y ə tin i an lam a q ü ç ü n m ə d ə n iy y ə tə
d a ir ə n m ü h ü m k o n se p siy a la rı q ısa y a d a sa lm a q g ə
rə k lid ir.
Bəşəriyyət elmə, fəlsəfəyə, texnikaya yiyələnmək
dən ötrü min illərlə zəruri təkamül yolu keçmişdir. İn
sanlar özünütəsdiq və özünüifadə üçün mənəvi-mədəni
fəaliyyətin müxtəlif növlərini, o cümlədən mif, din, incə
sənət, fəlsəfə, elm və s. üsullarını sınaqdan çıxarmışlar.
Bəşəriyyətə özünün yaradıcı fəaliyyətinin məna və məz
mununu mədəniyyətdə başa düşməyə imkan vennişdir.
Bununla bərabər, mədəniyyət həyatımızı humanizm ele
mentləri ilə zənginləşdirmişdir. Bu isə, özlüyündə, insa
nın dünyagörüşü problemlərinin dərk edilməsini şərtlən
dirir. Bu onunla əlaqədardır ki, ancaq insan mədəni real
lığı hərtərəfli və tənqidi şəkildə qiymətləndirməyə qadir
dir. Bununla da bəşəriyyət yaradıcı fəaliyyətin təcrübəsini
dərinləşdirə və genişləndirə bilər. Elə buna görə də
mədəniyyətin əsas əhəmiyyəti insanın özünü inkişaf və
özünü təkmilləşdirmə ab-havası yaratması və eyni zaman
da, gələcəkdə onun mənəvi aləminin normativ-varislik
münasibətlərinin proqramlaşdırılması ilə ölçülür.
Mədəniyyət insanın mahiyyət qüvvələrinin inkişafı
üçün adamların yaradıcılıq fenomeninin başa düşülməsinə
yardımçı olur. Yer kürəsində mədəniyyətin tarixi təqribən
30-40 min illik bir dövrü əhatə edir. Elə buna görə də
mədəniyyəti homo sapiens-in (ağıllı insanın) yaşıdı hesab
edirlər. Təsadüfi deyildir ki, onların hər ikisi Yer üzərində
yeni hadisə hesab olunur və dialektik cəhətdən qarşılıqlı
əlaqədə və qarşılıqlı asılılıqdadır. Bir tərəfdən, mədə
Dostları ilə paylaş: |