26
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
sonunda, həm yeni kantçılar və M.Veber tərəfindən, həm
də ’’həyat fəlsəfəsi’ nin nümayəndələri O.Şpenqler,
A.Toynbi tərəfindən tənqid edilmişdir.
Yeni kantçı Rikkert, məsələn, təklif edir ki,
mədəniyyətə dəyərlər sistemi kimi baxılsın. O, aşağıdakı
dəyərləri sadalayır: həqiqət, gözəllik, ilahi müqəddəslik,
mənəviyyat, xoşbəxtlik, xüsusi müqəddəslik. Dəyərlər
xüsusi aləmi, xüsusi fəaliyyət növünü yaradır ki, burada
insan tərəfindən dünyanın mənəvi mənimsənilməsinin
bəzi cəhətləri görünür. Vindelband qeyd edirdi ki,
mədəniyyət-insanın dünyanı anlaması və dərk etməsindən
asılı olaraq, dəyərlər seçmək azadlığı sahəsidir. Yeni
kantçılığa görə, dəyərlər dünyası-məsuliyyəti hiss etmək
dünyasıdır. Dəyərlər şüurdadır, onların gerçəklikdəki
təcəssümü hər cür rifahın yaradılması deməkdir. O,
mədəniyyətə tarix elminin anlayışı kimi baxırdı.
“Həyat fəlsəfəsi’ nin nümayəndələri də, yeni kantçılar
kimi, təbiətlə tarixi kəskin şəkildə fərqləndirirlər.
O.Şpenqlerə görə, tarix ayrı-ayrı qapalı mədəniyyətlərin
bir-birini zaman-zaman əvəzləməsidir.1 Lakin bu dövrdə
vahid tarixi prosesin mövcudluğu istisna edilir. Əslində,
mədəniyyət ayrıca götürülmüş insanın yaş dövrlərini:
uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik və qocalıq dövrlərini
keçirir. Tale, mədəniyyəti doğumdan ölümə qədər olan
yolu
keçməyə
məcbur
edir.
O.Şpenqlerə
görə,
mədəniyyət - xalqın ruhunun xarici təzahürüdür.
Sivilizasiya
dedikdə,
o,
hər
bir
mədəniyyətin
mövcudluğunun son mərhələsini başa düşür. Böyük
şəhərlərdə adamlar çoxaldıqca texnika inkişaf edir,
incəsənət deqradasiyaya uğrayır, xalq “simasız kütləyə”
çevrilir. O.Şpenqler belə hesab edir ki, sivilizasiya mənəvi
tənəzzül dövrüdür.
Z.Freydin mədəniyyət haqqında fikirləri də bu
cəhətdən maraqlıdır. O, mədəniyyətin genezisini insanın
heyvani təbiəti, başqa sözlə, insanın vəhşiyə oxşar təbiəti
■■■ .«ı ■
• r i . .
------- ------------------- i---------
1 О.Шпенглер. Закат Европы. M, 1993, ч.1, с .128.
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 27
ilə əlaqələndirir. Bu halda mədəniyyətin özü insanın
heyvani instiktini cilovlamaq vasitəsi kimi çıxış edir.
Lakin psixoanaliz təmsilçilərinin bir çoxu tərəfindən bu
konsepsiya şübhə altına almır. Məsələn, E.Fromm
tamamilə əks fikir söyləyir. O deyir ki, məhz tarix,
mədəniyyət insanda hansısa dağıdıcı potensiyanı üzə
çıxardır.
İndi çoxsaylı kulturoloji konsepsiyalar yaranmış və
yayılmışdır. Bunlar K.Levi-Strossun antropologiyası,
neofreydistlərin,
eksiztensialistlərin,
ingilis
yazıçısı
Ç.Snounun və başqalarının konsepsiyalarıdır. Bəzi
kulturoloji konsepsiyalar vahid mədəniyyətin ziddiyyətli
anlayış
olduğunu
göstənnəklə,
mədəniyyət
və
sivilizasiyanın texnoloji determinasiyasını əsaslandırmağa
cəhd edirlər.
Tədqiqatçılara görə, mədəniyyət sırf sosial hadisə
olub, insanların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Lakin
cəmiyyətdə mədəni və sosial tərəflərin birliyi yalnız onun
aşağı pilləsində mövcud olmuşdur. Əmək bölgüsündən,
yəni
əkinçiliklə
maldarlıq, sənətkarlıqla əkinçilik,
ticarətlə əkinçilik, maldarlıqla sənətkarlıq bir-birindən
ayrıldıqdan sonra sosiallaşma müstəqil inkişaf yoluna
başlayır. Deməli, mədəniyyət prosesləri bütün ictimai
hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə baş verir. Bütün hallarda,
mədəniyyət spesifik cəhətlərə malik olmaqla özündə
ümumbəşəri dəyərləri cəmləşdirir. Bu zaman mədəni
yaradıcılıq heç də həmişə tarixi yaradıcılıqla üst-üstə
düşmür. Bunu anlamaqdan ötrü maddi və mənəvi
mədəniyyətləri
bir-birindən
fərqləndirmək
olduqca
vacibdir.
Maddi mədəniyyət - insan əməyi və zəkası ilə
yaradılmış maddi sərvətlərin məcmusudur; istehsal
vasitələri, əmək ictimai varlığın maddi əsaslarıdır. Maddi
mədəniyyət insanın təbii gerçəkliyi mənimsəməsinin
göstəricisidir. Yaşayış vasitələri - binalar, paltar,
memarlıq
nümunələri,
körpülər,
kanallar,
meşə
28
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
massivləri, bitki və heyvan növləri və s. buraya daxildir.
Mənəvi mədəniyyətə isə, hər şeydən əvvəl, elm və onun
nailiyyətlərinin istehsal prosesinə tətbiqi səviyyəsi, təhsil
və maarif, tərbiyə, incəsənət, təbii xidmət, cəmiyyət
üzvlərinin mənəviyyatı və davranış normaları, adətlər,
ənənələr, adamların təlabat və mənafelərinin inkişaf
səviyyəsi və s. daxildir.
Qeyd etmək lazımdır ki, mənəvi mədəniyyəti mənəvi
istehsalla eyniləşdirmək olmaz. Mənəvi istehsal -
ideyaların, normaların, dəyərlərin məcmuyudur. Mənəvi
mədəniyyət geniş anlayış olub, mənəvi istehsalı da
özüunə daxil edir. Deməli, mədəniyyət maddi və mənəvi
sərvətlərin məcmuyudur. Konkret olaraq, mədəniyyətə
belə bir tərif vermək mümkündür. Mədəniyyət -
cəmiyyətin bütün tarixi boyu əldə etdiyi maddi və mənəvi
sərvətlərin məcmuyudur, həmçinin onların yaradılması
qabiliyyəti və bəşəriyyətin tərəqqisi üçün onlardan
istifadə etmək və onları nəsildən-nəsilə ötürmək
bacarığıdır.
XX
əsrdə
formalaşmış
elmi
ənənələrə
görə
mədəniyyətin sosial hadisə kimi bütöv, sistemli şəkildə
təhlilinə üstünlük verilir.
Bu yanaşma hüdudunda bütöv mədəni prosesin bir-
birilə çarpazlaşan, qarşılıqlı əlaqədə olan maddi və
mənəvi sahələrə bölgüsü yaranmışdır. Bununla əlaqədar
bir məsələni xüsusi vurğu ilə qeyd etmək lazımdır ki,
tədqiqatçılar mənəvi mədəniyyətə az diqqət yetirdikləri
halda, əsasən bütün tədqiqlərini maddi mədəniyyət
üzərində
qurmuşlar.
Belə
yönüm
mədəniyyət
fenomeninin mahiyyətinin dolğun və tam anlaşılmasının
məhdudlaşdırılmasına,
çoxölçülü
mədəniyyət
və
yaradıcılıq prosesləri ilə əlaqədar olan problemlərin
kölgədə qalmasına gətirib çıxarmışdır. Eyni zamanda, bu
cür yanaşma mədəniyyətin sonrakı tədqiqi gedişində
metodoloji axtarışların nəzəri əsasına çevrilir.
İkinci
istiqamətin
nümayəndələri
(V.Davıdoviç,
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyot fenomeni qloballaşma kontekstində 29
Y.Jdanov və s.)1 mədəniyyətdə spesifik fəaliyyət üsulu
görür ki, o da öz növbəsində sivilizasiyanın ətraf mühitin
dəyişikliyi
şəraitində
saxlanılmasını
və
təzədən
yaradılmasını şərtləndirir. Yanaşma çərçivəsində müxtəlif
oriyentasiyalar bir-birini tamamlayaraq ümumi metodoloji
əsasa malik olur. Bu metodoloji əsas isə insan
fəaliyyətindən
mədəniyyətin
çıxarılması
deməkdir.
Mədəniyyətin mahiyyətinin izahına fəaliyyətlə əlaqədar
yanaşma həm lokal mədəniyyətlərin, həm mədəniyyətin
tarixi tiplərinin, eləcə də mədəniyyət və sivilizasiyanın
qarşılıqlı münasibətinin tədqiqi üçün müəyyən əsas
rolunda çıxış edir, mədəniyyət və dəyərlər, mədəniyyət
və mənəvi
həyat kimi mürəkkəb problemlərin
öyrənilməsi isə ayrı metodoloji əsasları tələb edir.
Burada mənəvi qiymətləndirmə (aksioloji) yanaşma
yerinə düşür. Mədəniyyət insanların sosial və tarixi
birliklərinin funksiyasıdır və özündə insanın dünyada öz
mövcudluğunu ifadə və təsdiq edən üsulları əhatə edir.
Mədəni fəaliyyətin məqsədi - “homo sapiens” növünün
qorunub saxlanılmasıdır. Burada ən yüksək dəyərin insan
olduğu ön plana çıxır. Deməli, sözün həqiqi mənasında
yalnız insan, eləcə də bütövlükdə insan nəsli mütləq
mədəni dəyər (sərvət) rolunda qəbul edilir. Mədəniyyət
probleminə aksioloji yanaşma həm də onu sübut edir ki,
mədəniyyət aləminə heç də bütün sosial hadisələr daxil
deyildir.
Kulturologiyada
antropoloji
yanaşma
ilk
təkamülçülərin (H.Spenser, E.Teylor və D.Morqan)
nəzəriyyələri ilə başlanmışdır. Həmin nəzəriyyələrdə
tarixi prosesin fasiləsizliyi prinsipinin mütləqləşdirilməsi
aparıcı yer tuturdu. Sonralar mədəni-antropoloji yanaşma
formalaşdı. Bu yanaşma isə B.Malinovski, K.Levi-Stross,
E.Fromm,
A.Kreber,
F.Klakxon
və
başqalarının
əsərlərində işlənmişdi. Həmin nəzəriyyə çərçivəsində bir
1 Давидович В.E., Жданов Ю.А. Сущность в культуры. Ростов-на
Дону, 1979.
Dostları ilə paylaş: |