30
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
sıra məktəblər, məsələn, funksionalizm, strukturalizm və
s. yaranmışdır. B.Malinovski, B.Radkliff-Braun ilə
birlikdə Yeni Qvineya və Okeaniya qəbilələrini tədqiq
edərək fiınksionalizmin üç əsas postulatını işləyib
hazırladı: “ 1) hər bir mədəniyyət - bütövdür, tamdır (bu
isə cəmiyyətin funksional vəhdətinin nəticəsidir); 2) hər
bir cəmiyyət, yaxud sivilizasiya tipi, hər bir adət və yaxud
mərasim, sitayiş və yaxud etiqad mədəniyyət üçün
müəyyən həyati vacib funksiyanı yerinə yetirir; 3)
mədəniyyətin bütövlüyünün saxlanılmasında onun hər bir
elementi əvəzedilməzdir”.
Müasir Qərb kulturolo-
giyasında sosioloji yanaşma, yaxud da mədəniyyətin
sosiologiyası
geniş
yayılmışdır.
Onun
P.Sorokin,
M.Xorkxaymer, T.Adomo, Q.Markuze, Y.Xabermas və s.
nümayəndələri mədəni-tarixi prosesə dair fundamental
problemləri işləmişlər. Eyni zamanda, mədəniyyətin
sosiologiyasının məqsədi mədəniyyətin təhlilində onun
digər sosial hadisələrlə müqayisəsi yolu ilə sistemli
yanaşmanın tətbiq edilməsidir. Bu istiqamət hüdudunda
da mədəniyyət anlayışı cəmiyyətin bütün həyatını deyil,
yalnız onun ayrıca götürülmüş bir tərəfini göstərə bilirdi.
Kulturologiyada
strukturalist yanaşmam
K.Levi-
Stross' və M.Fuko2 inkişaf etdirmişdir. K.Levi-Stross
kulturologiyanın
başlıca
problemi
kimi
təbiətdən
mədəniyyətə keçid prosesinin öyrənilməsi olduğunu
göstərirdi. Bunun üçün isə o struktur linqvistika
metodlarından və informatika nəzəriyyəsindən fayda
lanırdı. Son dövrlərdə semiotik yanaşma daha geniş yer
tutmuşdur. Burada mədəniyyətə simvolik sistem kimi
baxılırdı. Həmin yanaşmanın müəlliflərindən E.Kassirer,
Z.Langer, Ç.Morris, Y.Lotman'və başqalarını qeyd etmək
olar. Onların əsərlərində incəsənətin bütün növlərinin
(xüsusilə, musiqi, abstrakt rəssamlıq və s.) semiotik
1 Bax: К.Леви-Стросс. Первобытное мышление. M, 1994.
2 Bax: M.Фуко. Слово и вещи: археология гуманитарных наук. -
СПб, 1994.
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 31
xarakteri xüsusi vurğulanırdı.
Keçən əsrin ikinci yarısında formalaşan mədəniyyətin
tədqiqinə biosfer baxış K.Lorens, B.Skinner və s.
tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu yanaşma evristik
potensiala malikdir. Əgər planetə hər şeyi əhatə edən
sistem kimi baxılarsa, o zaman mədəniyyəti biosfer
baxımından da nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.
XIX əsrdə geniş yayılmış konsepsiyalardan biri
N.Y.Danilevskinin (1822-1885) konsepsiyasıdır. “Rusiya
və Avropa”1 adlı əsərində o, mədəniyyətin inkişafının
çoxxətli və qapalı nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. O,
həmçinin, zəngin materiala əsaslanaraq mədəni-tarixi
tiplər nəzəriyyəsini işləmişdir. N.Danilevskinin müasir
Qərb mədəniyyət fəlsəfəsinə təsiri inkar edilməzdir.
Həmin nəzəriyyə dünya mədəniyyətində avropasentrist
və xətti konsepsiyalarına zidd olub, bəşəri mədəniyyətin
(yaxud sivilizasiyanın) çoxluğu və müxtəlif keyfiyyətli
olması fikrini irəli sürmüşdür. Əslində, N.Y.Danilevski
Qərbdə
mədəniyyət
hadisəsinin
məkan-zaman
çərçivəsində lokallaşması konsepsiyasının yaradıcısıdır.
Təsadüfi deyildir ki, həmin baxış hazırda Avropada
olduqca
geniş
yayılmışdır.
Görkəmli
tədqiqatçı
N.Y.Danilevski bütün orijinal sivilizasiyaları üç sinfə
bölmüşdür. Müsbət, mənfi və özgə məqsədinə xidmət
edən sivilizasiyalar. Birinci sinfə aid olanlar: Misir, Çin,
Assuriya, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Ərəb,
German-Roman (Avropa) və Buryat sivilizasiyalarıdır.
Bura öz inkişafını tamamlaya bilməyən Meksika və Peru
sivilizasiyasını da əlavə etmək olar. Bu mədəni-tarixi
tiplər bəşəriyyətin tarixində müsbət faktor kimi təsəvvür
olunur və insan ruhunun tərəqqisini şərtləndirir. İkinci
sinif mənfi mədəni tarixi tipləri yaradır (hunlar,
monqollar,
türklər),
ölümlə
mübarizə
aparan
sivilizasiyaların məhvinə gətirib çıxarır. Üçüncü sinifə
inkişaf etməkdə olan sivilizasiyalar (finlər və s.) daxil
1 H.Данилевский. Россия и Европа. M, 1991.
32
Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
edilir. Bunlar tarixdə nə yaradıcı, nə də dağıdıcı rolu
oynamamışlar. Onlar digər sivilizasiyaların tərkibinə
“etnoqrafik material qismində” daxil olmuşdur.
Həmin nəzəriyyəyə görə, bəşəriyyət heç də vahid
“canlı orqanizm” deyildir, əksinə, N.Danilevskinin
ideyalarının orijinallığı onunla ifadə olunur ki, burada
bəşəriyyətin vahid xətti qəbul olunmur, hansısa ümumi,
yaxud “dünyəvi” ağılın tərəqqisi fikri kənarlaşdırılır.
Avropa
sivilizasiyası
ilə
eyniləşdirilən
ümumi
sivilizasiyanın mövcudluğu qəbul
olunmur.
Bunun
əvəzində çoxlu ayrı-ayrı sivilizasiyalar mövcuddur. Bu
sivilizasiyaların zaman-zaman məhv olması, bir-birini
əvəz etməsi özü də bir qanunauyğunluqdur.
N.
Danilevskinin
nəzəriyyəsi
alman
mütəfəkkiri
O.Şpenqlerin yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir.
“Avropanın
qürubu”
(1918-1922)
adlı
əsərində
O.Şpenqler sosial sistemlərin təbii inkişafı hesab etdiyi
mədəniyyəti süni yaradılmış bir şey kimi sivilizasiyaya
qarşı qoyur. Onun fikrincə, sivilizasiya mədəniyyətin
məhvini ifadə edir və “qəhrəmanlıq əməllərindən”
“mexaniki işə” keçidi bildirir. O qiyama sürükləyir,
inqilaba və Avropanın məhvinə aparır.
O.
Şpenqler mədəniyyəti və sivilizasiyanı orqanizm
kimi verir və həmin orqanizmlərin 8 olduğunu göstərir.
Misir, Hind, Babil, Çin, Appolon (yunan-roma), Magik
(Bizans-Ərəb),
Faust
(Qərbi
Avropa)
və
Maya
mədəniyyətləri bu qəbildəndir. Rus-Sibir mədəniyyətinin
formalaşma dövrünün yaxınlaşdığı qeyd edilir.
Hər bir mədəniyyətin yaşı onun daxili həyat
silsiləsindən - dövründən asılıdır və təxminən min ili
əhatə edir. Öz dövrünü tamamlayan mədəniyyət sıradan
çıxır və sivilizasiya vəziyyətinə keçir. Mədəniyyətin
sivilizasiyadan prinsipial fərqi odur ki, sivilizasiya ruhsuz
intellekt, ölü “boylu”, “qamətli” (ölçü mənasında) olduğu
halda, mədəniyyət həyatdır, yaradıcı fəaliyyətdir və
inkişafdır.
Mədəniyyətin tarixi-onun bioqrafiyasıdır,
Fəsil 1. Qloballaşma. Mədaniyyot fenomeni qloballaşma kontekslinda 33
imkanlarının gerçəkləşməsidir. O.Şpenqler A.Toynbiyə
(1889-1975) böyük təsir göstərmişdir. Özünün məşhur 12
cildlik “Tarixin tədqiqi”1 əsərində A.Toynbi lokal
sivilizasiyalar konsepsiyasını irəli sürmüşdür. A.Toynbidə
sivilizasion yanaşma bəşəriyyətin ictimai-tarixi inkişafının
lokal sivilizasiyaların dövranı ruhunda başa düşülməsi
kimi təzahür etmişdir. Sələflərinin ardınca gedərək,
Toynbi bəşəriyyətin vahid tarixinin mövcudluğunu inkar
edir və bir-birindən fərqli olan ayrı-ayrı sivilizasiyaların
mövcudluğunu irəli sürür. Əvvəlcə o, 21 sivilizasiyanı
sayır, sonra isə onları 13-ə endirir. Yəni, ikinci dərəcəli
sivilizasiyaları nəzərə almır. İndiyə qədər mövcud olan və
indi də öz mövcudluğunu saxlayan sivilizasiyalar özünün
kəmiyyət və dəyər parametrlərinə görə mahiyyətcə
ekvivalent və eyni əhəmiyyətlidir. Onların hər biri eyni
inkişaf dövrünü - əmələgəlmə, yüksəlmə, dağılma
mərhələlərini keçirir. Sonra isə onun məhv olması
başlayır. Öz mahiyyətinə görə identik olan və bütün
sivilizasiyalarda baş verən sosial və digər proseslər
ictimai
inkişafın
bəzi
empirik
qanunlarını
formalaşdırmağa imkan verir ki, bunun da əsasında onun
gedişini dərk və proqnozlaşdırmaq mümkündür. Məsələn,
A.Toynbinin fikrincə, ictimai inkişafın hərəkətverici
qüvvəsi rolunda yaradıcı “azlıq”, yaxud “düşünən elita”
çıxış edir ki, onlar da yaradıcı orijinal fəaliyyətdə əhalinin
ətalətli, qabiliyyətsiz hissəsinə mühüm təsir göstərir;
qərarlarını bəzən inandırmaq yolu ilə, bəzən də zor
gücünə həyata keçirirlər. Sivilizasiyanın inkişafı və
çiçəklənməsi birbaşa “yaradıcı” azlığın qabiliyyətindən
asılıdır. Bu da, öz növbəsində, ətalətli çoxluq üçün
nümunə rolunu oynayır, intellektual, mənəvi və inzibati
avtoriteti ilə yerdə qalanları öz arxasınca apara bilər. Əgər
“elita” tarixi inkişafın gedişinin irəli sürdüyü növbəti
sosial-iqtisadi problemi optimal yolla həll etmək
qabiliyyətinə malik deyildirsə, “yaradıcı azlıq’dan
1 А.Дж.Тойнби. Постижение истории. M, 1991.
Dostları ilə paylaş: |