RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
34 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK hakimlik edən azlığa çevrilir və öz qərarlarını inandırmaq yolu ilə deyil, zor gücünə həyata keçirir. Bu situasiya sivilizasiyanın əsaslarını zəiflədir və son nəticədə onun məhvinə səbəb olur. A.Toynbiyə görə, XX əsrdə cəmi beş əsas sivilizasiya - Çin, Hind, İslam, Rus və Qərb sivilizasiyaları öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdir”. Mədəniyyətə yeni baxışı irəli sürən alman alimi K.Yaspers (1883-1969) olmuşdur. “Tarixin mənası və təyinatı” əsərində öz ideyalarını irəli sürmüşdür. Burada mərkəzi anlayışlar “tarixin vəhdəti”, “bəşəriyyətin vəhdəti”-dir. Onlar da öz növbəsində “dönüş dövrü”, yaxud “ox dövrü” konsepsiyası ilə açılır. K.Yaspers' anlamında “ox dövrü” Çinin, Hindistanın və Qərbin bizim eradan əvvəl 800-200-ci illərini - dünya tarixinin xüsusi dövrünü ifadə edir. K.Yaspers yazırdı: həmin zamanda çoxlu qeyri-adi işlər baş vermişdir. Çində Konfutsi və Lao-Tszı yaşamış, Çin fəlsəfəsinin bütün cərəyanları yaranmışdır. Hindistanda Upanişadlar yaranmış, Budda yaşamışdır. Hind fəlsəfəsində, Çində olduğu kimi, skeptisizmə, materializmə, sofıstika və nihilizmə qədər bütün cərəyanlar nəzərdən keçirilmişdir. İranda Zərdüşt xeyirlə şərin mübarizə apardığı dünyadan danışırdı. Fələstində İlya, İsaya, İeremiya və başqa peyğəmbərlər çıxış edirdi. Yunanıstanda - bu dövr Homer, filosoflardan Parmenid, Heraklit, Platon, tragiklər, Fukidid və Arximedlər dövrü idi. Yuxarıdakı adlarla bağlı nə vardırsa, bir neçə yüz il ərzində, təxminən eyni zamanda, Çində, Hindistanda və Qərbdə bir-birindən asılı olmayaraq meydana gəlmişdir. Belə bir sual yaranır: coğrafi cəhətdən bölünmüş üç mədəni dünya arasında ümumi olan nədir? Birincisi, hər şeydən əvvəl onları, yaranan yeniyə münasibət əlaqələndirir. İnsan bütövlükdə varlığı, özünü və öz hüdudlarını dərk edir. Bu dərketmənin digər qütbü insanın məqsəd və problemlər qoyması, onun azadlığa cəhdi, 1 К.Ясперс. Смысл и назначение истории. М, 1994. Fəsil I. Qloballaşma. Modaniyyot fenomeni qloballaşma kontekstindo 35 dünyanın transendensiya arasında kəskin fərqlər meydana çıxır, fərdi şüur yaranıb inkişaf edir. İkincisi, xatırladılan mədəni dünyaları tarixi idrakda, təfəkkürün özündə olan refleksiya birləşdirir. Üçüncüsü, universal ağılın zamanı gəlib çatır ki, həmin dövrdə universal, fundamental və indiyə qədər istifadə edilən təfəkkür kateqoriyaları və dünya dinlərinin əsaslan yaranmışdır. Dördüncüsü, refleksiya, skeptisizm, ənənələrin tənqidi və onlann dəyişdirilməsi zamanı gəlib çatmışdır. Beşincisi, “ox dövrü” mifoloji dövrün sonu ilə xarakterizə olunur. Rasional fikir mifi nəzərdən keçirir, onu səmərələşdirir, səbəblərini aydınlaşdırır, yeni miflər yaradır, metaforikcəsinə köhnələri dəyişdirir. Əxlaq sahəsində politeizmə qarşı qiyam yaranır, monoteist dinlərə meyl güclənir, demifologizasiya baş verir. İnsan, təlabatlannın ödənilməsindən narazı qalır, qoyulan problemlərin əksəriyyəti axıra qədər həll olunmur. Bu həlledilməzliyə K.Yaspers universal, transmədəni xarakter verir. Altıncı, “ox dövründə” görkəmli fərdlər olan filosoflar yaranır, ifadə fərqlərinə baxmayaraq, onlar arasında ümummənəvi avtonomiya, şeylərə müəyyən məsafədən baxış, adamlara, allaha və transendent dünyaya qarşı qiyam səciyyəvidir. İnsanda tənhalıq hissləri fonnalaşır, cəmiyyətdən üz çevinnək meylləri güclənir. Böyük adamların təsiri altında xalq kütlələri dəyişir, nəticədə bəşəriyyət sıçrayış edir. “Ox dövrü” konsepsiyası əsasında K.Yaspers göstərir ki, “həmin dövrdə sinxron şəkildə yaranan dəyərlər tarixin vəhdətinin fundamental elementi olub, elmin və bəşəriyyətin vəhdəti kimi ideal “oxu” yaradır ki, həmin ox ətrafında o vaxtdan başlayaraq bəşəriyyətin real tarixi fırlanır”. Mədəniyyətin sosiologiyasında ən görkəmli yerlərdən birini P.Sorokinin' (1889-1968) supersistem nəzəriy yəsinə verirlər. Dünya sosiologiyasının klassiklərindən biri olan P.Sorokinin nəzəriyyəsində mərkəzi yeri sosial 1 1 Бах: П.Сорокин. Человек. Цивилизация. Общество. М. 1992. 36 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK tamlıq və sosial sistemlər problemi tutur. O, amerikan empirik sosiologiyasını tənqid edərək, tarixi gerçəkliyə müxtəlif mədəni və sosial sistemlərin mürəkkəb iyerarxiyası kimi baxmışdır. İki minillik antik (yunan- roma) və Avropa mədəniyyətlərini dərindən öyrənən P.Sorokin iki əsas mədəniyyət tipini-ideyasional və hissi tiplərini göstərmişdir. Birinci tip mədəniyyət daşıyıcılarının çoxluğu ilə səciyyələnir və öz baxışlarında, primitiv olsa belə, hakim ideyalara əsaslanır; ikincisi, həyatda hiss edilməklə anlaşılan predmetlərin üstünlüyünü rəhbər tutur. Bu iki əsas tiplərin arasında iki keçid tipi də göstərilir. Onlardan birini P.Sorokin idealist tip adlandırmışdır. O, iki əsas tipləri əlaqələndirir (nümunə olaraq, Qədim Yunanıstanın e.ə. V-IV əsrlərini və Renessansı, XII-XIV əsrləri). Eyni zamanda əsas tiplərin elementlərini qarşı-qarşıya qoyur (eramızın ilk əsrlərində Avropanın vəziyyəti, xristiançılıq ünsürlərinin bütpərəstliyə qarşı dunnası). Bu tiplər mədəni və sosial dinamika nəzəriyyələrinin müddəalarına müvafiqdir. P.Sorokinə görə, bir xalqın mədəniyyəti başqa xalqların mədəniyyətlərindən təcrid oluna bilməz. Mədəniyyətlər arasındakı əlaqələr həmişə olmuş və bundan sonra daha da güclənəcəkdir. Dünyanın ən görkəmli alimlərinin mədəniyyət haqqında fikirlərindən aydın olur ki, mədəniyyət olduqca mürəkkəb bir hadisədir. Bu gün mədəniyyət anlayışının 3 əsas meyarını göstərmək olar. Birincisi, o, şəxsiyyətin azad özünüreallaşdınlması sahəsi, onun yaradıcılıq fəaliyyətinin təzahürü kimi başa düşülür. İkincisi, o, təbii və sosial reallığa mənəvi qiymətverici münasibət, meyardır. Üçüncüsü, mədəniyyət - insan tərəfindən süni şəkildə yaradılmış yeni təbii-ictimai varlıqdır. Mədəniyyət haqqında başqa mülahizələr də mövcuddur. Tanınmış filosof M.Mamardaşvilinin (1930-1990) obrazlı sözləri ilə desək, “mədəniyyət-insanın mövcud olmasıdır”. Hələ qədim insanlar düşünürdülər ki, insanın Fəsil I. Qloballaşma. Modəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 37 mövcudluğu o qədər də mürəkkəb deyildir. Lakin insan olmaq - çətindir və həmişə qəhrəmanlıqdır. Olmaq, ən başlıcası, ictimai tərəqqi naminə öz-özünü və başqalarım idarə etməyi bacarmaqdır. Dediklərimiz onu sübut edir ki, birincisi, mədəniyyət həqiqətən də insanın həyatında şəxsi və fərdin öz üzərində çox da əhəmiyyətsiz olmayan yüksəliş cəhdi kimi başa düşülməlidir. İ.Kantın aşağıdakı tələbini xatırlamaq yerinə düşərdi. “Elə hərəkət elə ki, sənin əməlinin maksiması (əxlaq qaydası) ən ümumi qanuna çevrilə bilsin”. İkincisi, mədəniyyət insanın İnsan olmaq üçün şəxsən dərk edilmiş cəhdidir. “İnsanın borcu öz xüsusi istəyi və cəhdi ilə öz təbiətinin ibtidailiyindən, heyvan vəziyyətindən çıxmağı və daha yüksək insani vəziyyətə qalxa bilməsidir”. Üçüncüsü, mədəniyyət mükəmməl insan olmaq arzusudur. Yalnız mədəniyyəti yaratmaqla və eyni zamanda ondan faydalanmaqla insan sözün həqiqi mənasında insan olur. İ.Kant vurğulayırdı ki, insan və iradə mədəniyyətin ən təmiz, xeyirxah fikir, düşüncə tərzinə qədər qaldırmalıdır. Adamların həyat fəaliyyətinin məhsulu olan mədəniyyət yalnız fəlsəfi refleksiya vasitəsilə tam qavranılır. Yalnız onun vasitəsilə mədəniyyətin mümkün olan özünüdərk yolunun struktur-metodik xüsusiyyətlərini təsəvvür etmək olar. “Latınca-rusca lüğəf’də “mədə- niyyət”in (kultura) üç əsas mənasını oxuyuruq: 1) kənd təsərrüfatı işləri - torpağa qulluq, onun əkin üçün hazırlanması; 2) tərbiyə, təhsil, inkişaf; 3) yaranan yeni nə varsa, etiqad, təzim. Mədəniyyətin birinci mənası, doğrudan da, əkinçiliklə əlaqədardır. Burada insan üçün daha da yaxınlaşdırılmış qida məhsullarının yetişdirilməsi nəzərdə tutulur. Artıq elə birinci mənada onun yaradıcı başlanğıc olması ideyası irəli sürülür. H.Qadamer yazırdı ki, XIX əsrdən başlayaraq mədəniyyət anlayışı sıx surətdə maariflə əlaqədardır. Nəticədə mədəniyyət təbii olanın məqsədəuyğun dəyişdirilməsi üçün spesifik insan Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|