Redaks ġya heyəTĠ

107 

 

 

Qarabağ  ermənilərinə  ultimatum  verdi.  Erməni  millətçi  dairələri  senıyabrın  sonlarında  qurultay  çağıraraq,  bu 

məsələni  mü za kirə etdilər və A zərbaycan Hö ku mətini tanımayacaqlarını b ildirdilər.  Qurultaym qərarı  5 nəfər erməni 

vasitəsilə Ağdama ,  1-c i A zərbaycan diviziyasımn  ko mandanlığına çatdırıldı.  Cə mil  Cahid bəy bu qərarla tanıĢlıqdan 

sonra onu gətirən ermənilərdən üçünün həbs olunmasına əmr etdi.  Ġkisi isə buraxıldı və onlara bildirild i ki, e rmənilər 

ən  qısa  müddətdə  təslim  olmasalar,  ġuĢaya  hücum  baĢlanacaqdır.  Ermənilər  oktyabrın  3-də  çağırd ıqları  yeni 

qurultayda  Azərbaycan  Hökumətin i  tammağ ı,  ancaq  silahların  yığılma ması  barədə  türk  ko mandanlığ ı  qarĢısında 

məsələ qald ırılmasını qəra ra a ldılar.  Oktyabrın 1 -də Nuru paĢa da artıq Ağdama gəlmiĢdi. DöyüĢə hazırlıq vəziyyəti 

yoxlan ıl-dıqdan  sonıa  oktyabrın  4-də  Qarabağ  dəstəsi  ġuĢaya  doğru  hərəkətə  baĢladı  və  elə  hə min  gün  Əsgəran 

ətrafında güclü  döyüĢ baĢ verdi. Əsgəran boğazın ın təbii Ģəraitindən istifadə edən ermən ilər burada möhkəm müdafiə 

postları qurmuĢdular. Üzbəüz döyüĢlə bu mövqeləri yarıb keçmək çətin olacağından 2-ci Azərbaycan piyada alayı və 

bir süvari alayı  Kətik-DaĢbaĢı istiqamətinə göndərildi. 9-cu Qafqaz piyada alayı isə Ağbulağa tərəf hərəkət etdi və bu 

məntəqəni ələ keçirərek, ermənilərin cənuba doğru geri çəkilmək yolunu kəsdi. 9-cu alayın bu məntəqəni ələ keçirməsi 

və həmin alayın 25-ci taborunun cənubdan Əsgərana doğru hərəkəti ermənilə rin müqavimətini ta ma milə qırdı və onların  

geri çəkilməkdən baĢqa çarəsi qalmadı. Bununla da, ġuĢa yolunda əsas müqavimət səddi aradan qaldırıld ı. 

Xramort,  Xanabad,  DaĢbaĢı,  Aranzəmin,  Qarakənd  erməniləri  də  müqavimət  göstərməyə  çalıĢırdılar. 

Oktyabrın  6-da  Əsgəranla ġuĢa arasındakı Əyrikənd ətrafında növbəti döyüĢ baĢ verdi. Burada  xeyli erməni qüvvəsi 

toplaĢmıĢdı.  1-ci A zərbaycan diviziyasının sərəncamında olan topların sürəkli atəĢindən sonra həmin qüvvələr qaçıb  

dağılıĢdılar.  Xanabad,  Qılınəbağı  və  Kətik  kəndlərin in  dağlara  qaçmıĢ  əhalisi  müqavimətin  əbəs  olduğunu  anlayıb 

silahlarını təhvil verməyə baĢladılar. 

ġuĢa  istiqamətində  oktyabrın  6-dək  davam  edən  döyüĢlərdə  bir  zabit  və  32  əsgər  Ģəhid  olmuĢ,  65  nəfər 

yaralanmıĢ,  16  min  güllə  və  276  top  mərmisi  sərf  edilmiĢdi.  Ayın  7-də  ġuĢa  istiqamətində  irəliləyən  əsas  qüvvələr 

Xankəndinə doğru hərəkəti davam etdirdilər. Əsas qüvvələr irəli hərə kət etdikcə arxada qalan yolun və məntəqələrin 

mühafızəsi  də  təmin  olunurdu.  Bu  məqsədlə  bir  piyada  taboru  Ağdamda  saxlandı,  b ir  piyada  taboruna  is ə  ġuĢa-

Ağdam yolunun mühafizəsi tapĢırıldı. 

1-c i A zərbaycan div iziyası və  onun tabeliyinə verilmiĢ hissələr o ktyabrın 4-də  Ağdamdan hərəkət  edərək, ay ın 

8-də ġuĢaya daxil o ldular. Yaln ız o ktyabrın 4-də  Əsgəran ətrafında döyüĢə girən bu qüvvələr sonrakı günlərdə e lə b ir 

ciddi  müqavimətlə rastlaĢmadan yol üstündəki kəndlərdən silah toplamaq la  məĢğul id ilər.  ġuĢa əhalisi Qafqaz Ġslam 

Ordusu  qüvvələrinin  qarĢılan ması  üçün  Gövhər  ağa  məscidində  könüllü  20  min   rubl  vəsait  toplamıĢdı.  Bu  vəsait 

qoĢun  hissələrinin  yerləĢdirilməsinə,  onların  ərzaq la  təhcizatına  sərf  edildi.  ġuĢa  bəylərindən  biri  Ģəhərə  gələn 

qoĢunların  bir  günlük  bütün  xərclərini  ö z  üzərinə  götürdü.  Digər  bəylər  və  imkanlı  adamlar  da  qoĢunlarm  ərzaq 

təminatı üçün böyük miqdarda çörək, çay, Ģəkər və s. almıĢdıla r. 

ġuĢada Qafqaz Ġslam Ordusu hissələrinin rəsm-keçidi də təĢkil ed ild i.  Bu rəsm-keçid həm azərbaycanlılar, həm 

də ermənilər tərə fındən izlənildi. ġəhərin hə m a zərbaycanlıla r, hə m də e rmənilər yaĢayan hissəsində postlar quruldu 

və asayiĢin təmin edilməsi on lara tapĢırıld ı. 

Ermənilər ald ıqla rı  ilk  zə rbədən sonra, öz  xislət lərinə uyğun olaraq, Qafqaz Ġsla m  Ordusu hiss ələri qarĢısında 

geri  çəkilməyə   ra zılıq larını  bildirsələr  də,  əslində,  məqa m  gö zləy ir,  g izli  Ģəkildə  ö z  dəstələrini  gücləndirirdilər. 

Kənardan alınan yardımla r da onların daha yaxĢı təĢkilat lan masına və təchizinə kö mə k edirdi. Məsələn, DovĢanlı və 

Marağalıda 1000 nəfərlik erməni-daĢnak silah lı dəstəsi toplanmıĢdı. Dəstənin kifayət qədər silahı, hərbi sursatı var idi. 

Bu  dəstəyə  ArĢak  adlı  birisi  rəhbərlik  edirdi.  Go rusda  onun  700  nəfərlik  piyada,  200  nəfə rlik  süvari  qüvvəsi,  11 

pulemyotu və 2 topu olması barədə xəbər a lın mıĢdı. ġahnəzərov adlı b irisinin rəhbərliyi a ltında isə 600 nəfərlik Gəncə 

alayı, 400 nəfərlik ġuĢa alay ı və 200 nəfərlik Samsun alayı var id i. Bütün bu qüvvələr Qarabağa gəlmiĢ Qafqaz Ġslam 

Ordusu  hissələrinə  qarĢı  təzy iqi  günü-gündən  gücləndirirdilər.  On ların  müqavimətin i  qırmaq  və  ġuĢa  ətrafında 

vəziyyəti  sabitləĢdirmə k  üçün  Cə mil  Cahid  bəy  öz  qüvvələrin i  aĢağıdakı  Ģəkildə  bölüĢdürməyi  qərara   ald ı:  2-c i 

Azərbaycan  piyada  alayın ın  b ir  taboru  Xankəndi  yolunda  dayanmalı,  alay  ö zü  isə  bir  topçu  batareyası  ilə  ġuĢada 

qalmalı,  1-ci süvari və  Ləzg i süvari alayları  isə Əsgəranda mövqe tutmalı  idi.  Süvarilər və Xankəndidəki taborun bir 

bölüyü bu iki  məntəqə arasında asayiĢi mühafızə etməli idi. 25-ci taborla topçu ġnayder taboru Ağdamda qalmalı, 1-ci 

Azərbaycan  di-viziyasının  qərargahı  da  buraya  köçürülməli  idi.  Könüllü  milis dəstələri də Ağda mda cə mləĢdirilə rək, 

yürüĢə hazır vəziyyətdə saxlan malı id i.  Cəbrayıl ətrafında  isə yerli qüvvələrdən silah lı dəstələr yaradılması nəzərdə 

tutulmuĢdu. 

1-ci  Azərbaycan  diviziyası  qərargahının  ġuĢada  yerləĢdirilməsi  planlaĢdırılırdı.  Diviziya  bölgənin 

təhlükəsizliyini  tə min  et mə li  idi.  Bö lgədə  əvvəlki  vəziyyəti  bərpa   et mək  üçün  isə  e rmənilər  tə kcə  ö z  qüvvələrini 

gücləndirmir,  eyni  zamanda,  havadarları  vasitəsilə  Türkiyəyə  güclü  təzyiq  göstərir  və  ciddi-cəhdlə  Qafqaz  Ġslam 

Ordusu hissələrinin Qa ra-bağdan çıxanlmas mı tələb edirdilər.  Ya ran mıĢ  mürə kkəb beynəlxalq Ģərait və eyni zamanda, 

Mudros barışığının (1918) Ģərtlərinə görə, türk hərb i qüvvələrinin A zərbaycandan geri çağırılması Qarabağda yenidən 

baĢ  qaldıran  ermən i-daĢnak  təcavüzünü  birdəfəlik  susdurmağa  imkan  vermədi.  Qarabağdakı    9-cu  və  106-cı  türk 

alaylarının geri çağırılmasından son-ra general-mayor Usubov diviziyanın ko mandiri təyin edildi və Qarabağda erməni 

təcavüzünə qarĢı mübarizə aparmaq bütünlüklə Azərbaycan hissələrinin öhdəsinə düĢdü. 

Əd.: Süleymanov M., Qafqaz Ġslam Ordusu ve Azərbaycan, B., 1999; Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkas cebhesi 3-cü ordu harekatı, 

 

 

 

 

 

---